دفاع مشروع,ترور و عملیات شهادت طلبانه در مذهب شیعه

این مقاله بر ادلّه مذهبی و دیدگاه های درون مذهبی شیعه نسبت به دفاع مشروع, ترور و عملیات استشهادی تمركز دارد فقه شیعه دست كم برای تبیین رفتار سیاسی ـ دفاعی جوامع شیعی اهمیت زیادی دارد این دستگاه فقهی ـ حقوقی هرچند مفهوم ترور و انتحار را تحریم كرده است, اما عملیات شهادت طلبانه را ذیل مفهوم عمومی «جهاد دفاعی» قرار داده و حدود و شرایط اقدامات دفاعی مشروع را توضیح می دهد

این مقاله بر ادلّه مذهبی و دیدگاه‏های درون مذهبی شیعه نسبت به دفاع مشروع، ترور و عملیات استشهادی تمركز دارد. فقه شیعه دست كم برای تبیین رفتار سیاسی ـ دفاعی جوامع شیعی اهمیت زیادی دارد. این دستگاه فقهی ـ حقوقی هرچند مفهوم ترور و انتحار را تحریم كرده است، اما عملیات شهادت‏طلبانه را ذیل مفهوم عمومی «جهاد دفاعی» قرار داده و حدود و شرایط اقدامات دفاعی مشروع را توضیح می‏دهد. با این حال، استراتژی دفاعی شیعه قیود ممنوعه مهمّی دارد: تحریم فتك و غَدْر، منع ترور و حرمت نقض عهد و میثاق. این مقاله با توضیح این قیود، به تبیین دیدگاه‏های فقهی شیعه پرداخته است.

«دفاع مشروع»، «ترور» و «عملیات استشهادی / انتحاری» مفاهیم سه‏گانه و مهمّی هستند كه به موازات گسترش جهانی خشونت و ترور در دو دهه پایانی قرن بیستم، در ادبیات اسلام سیاسی نیز به تدریج، ظاهر شده‏اند. تبیین‏های ممكن درباره ظهور این پدیده را می‏توان به دو دسته اساسی تقسیم كرد:

الف. تبیین‏های معطوف به انگیزه‏های روان‏شناختی، اجتماعی و سیاسی؛

ب. دیدگاه‏ها و ادلّه مذهبی.

در این مقاله، پس از اشاره به تبیین‏های نوع اول، دیدگاه‏ها و ادلّه مذهبی، به ویژه با تكیه بر منابع شیعه، گزارش خواهند شد. پرسشِ محوری مقاله این است كه «مذهب شیعه معاصر چه تبیینی از ماهیت دفاع مشروع، ترور و عملیات استشهادی / انتحاری دارد؟»

● تبیین‏های علّی و منطق عملیات استشهادی

تبیین‏های علّی، عملیات استشهادی مسلمانان را در زمینه عمومی تروریسم انتحاری(۱) از ۱۹۸۰ تاكنون تحلیل می‏كنند. طبق این تحلیل‏ها، هرچند عملیات استشهادی مسلمانان قابل توجه است، اما تروریسم انتحاری نوین، هرگز به بنیادگرایی اسلامی محدود نمی‏شود، بلكه دایره وسیعی را شامل می‏شود كه عملیات استشهادی مسلمانان فقط بخشی از آن است. بدین‏سان، تروریسم انتحاری نوین امری جهانی است و از منطقی جهانی، به عنوان بخشی از سیاست بین‏الملل نوین پیروی می‏كند و البته رفتار مسلمانان را نیز باید در قالب همین منطق استراتژیك فراگیر درك نمود.رابرت پاپ (Robert. A. Pape) در مقاله‏ای با عنوان «منطق استراتژیك تروریسم انتحاری»،(۲) كوشش كرده است ضمن اشاره به ادبیات موجود درباره تبیین‏های علّی، نظریه‏ای درباره منطق استراتژیك حاكم بر عملیات انتحاری رو به رشد در سطح جهانی در دو دهه اخیر ارائه كند. اهمیت نظریه پاپ از دیدگاه نوشته حاضر، از آن‏روست كه با تكیه بر داده‏های آماری سال‏های ۱۹۸۰ تا ۲۰۰۳، نوعی از عقلانیت و انتخاب عقلانی معطوف به هدف در مجموعه عملیات‏های انتحاری را تبیین و گزارش می‏كند.(۳) شاید بتوان تبیین رابرت پاپ را درآمدی بر طرح تبیین دیدگاه‏های مذهبی شیعه در خصوص این پدیده تلقّی كرد؛ زیرا دیدگاه‏های شیعی نیز با فرض یك منطق عقلانی یا عدم آن در عملیات استشهادی، ماهیت این نوع عملیات را ذیل عنوان «دفاع مشروع» و در قالب «جهاد دفاعی» ارزیابی می‏كنند و از این حیث كه دیدگاه‏های شیعی در باب جهاد، با مجموعه مذاهب فقهی اهل سنّت تفاوت‏های استراتژیك دارند، لاجرم اندیشه شیعه درباره عملیات استشهادی نیز از مختصات ویژه‏ای برخوردار است.

به نظر پاپ، موج اول تبیین‏های علّی، كه در سال‏های هشتاد و نود در غرب رواج یافت، عملیات انتحاری را عمدتا در قالب انگیزه‏های روانی افراد انتحاركننده تحلیل می‏كرد. از جمله ویژگی‏های مثبت این تحلیل‏ها، توجه به پراكندگی عملیات انتحاری در جهان در بین مسلمانان و غیرمسلمانان از یك سو، و نیز وجود جهت‏گیری‏های سكولار در عملیات انتحاری در جوامع اسلامی از سوی دیگر است. بنابراین، تحلیل‏های موج اول بی‏توجه به انگیزه‏های مذهبی، به این دلیل كه عملیات انتحاری فراتر از مذهب است، بر عوامل روانی ـ درونی افراد انتحاركننده به مثابه پایه تحلیل تمركز یافتند و همین تحلیل را به رهبران هدایت‏كننده سازمان‏های تروریستی تعمیم دادند. طبق این برداشت از پدیده «عملیات انتحاری»، مفاهیمی مانند غیرمعقول بودن(۴) و جزم‏گرایی اعتقادی افراد(۵) از علل اقدامات انتحاری تلقّی می‏شوند و قهرا نمی‏توان منطقی عقلانی برای عملیات انتحاری تصور نمود.(۶)

اما موج دوم تبیین‏ها عملیات انتحاری را اقدامی می‏دانند كه برای دست‏یابی به اهداف سیاسی خاص طراحی می‏شود و بنابراین، از «عقلانیتی به ظاهر غیرعقلانی» حكایت می‏كند. پاپ، كه خود را از مجموعه موج دوم معرفی می‏كند، برای آزمون فرضیه‏اش درباره «منطق استراتژیك عملیات انتحاری»، این نوع عملیات‏های انجام شده در سطح جهان را در سال‏های ۱۹۸۰ تا ۲۰۰۱ از همین زاویه مورد بررسی قرار می‏دهد. وی پنج ویژگی مشترك در همه این رفتارها ملاحظه می‏كند:

● ویژگی‏های پنج‏گانه عملیات انتحاری

به نظر پاپ، عملیات‏های انتحاری نوین، اغلب در پنج مورد مهم، وجه مشترك دارند. وی این موارد را تحت عنوان «وجوه پنج‏گانه» تنظیم كرده است:(۷)

۱. عملیات انتحاری اقدامی «استراتژیك» است. بیشتر مهاجمان انتحاری افرادی جزمگرا و از لحاظ روانی، گوشه‏نشین و پرخاشگر نیستند، بلكه بیشتر به گروه‏های سازمان‏یافته‏ای تعلّق دارند كه در جست‏وجوی هدف سیاسی ویژه‏ای هستند. این گروه‏ها عملیات انتحاری را در جهت همین اهدافِ مشخّص برپا می‏كنند و آن‏گاه كه تمام یا بخشی از این هدف‏ها تحقق پیدا كردند، مهاجمان انتحاری نیز متوقّف می‏شوند.

۲. منطق استراتژیك عملیات انتحاری، ناظر به «اهداف سرزمینی» است، به ویژه چنان طرّاحی می‏شود كه دموكراسی‏های نوین را وادار به اعطای نوعی خودمختاری یا امتیازات و خواست‏های ملّی كند.

۳. طی بیست سال گذشته، تروریست‏های انتحاری چنین اندیشیده‏اند كه این نوع عملیات تنها راه ممكن و مؤثر است. بدین‏سان، تأثیر عملیات انتحاری در تحصیل مقاصد سیاسی، آنان را به تعقیب عملیات‏های بلندپروازانه تشویق كرده است.

۴. هرچند تعدیل عملیات تروریستی باعث تعدیل در امتیازات داده شده بوده است، اما به طور كلی، تنبیه غیرنظامیان به سطوح پایین تا متوسط تهدیدات تروریستی تعلّق دارد. تروریسم انتحاری از اهداف غیرنظامی / مدنی برای تهدید دیوار امنیتی و افزایش هزینه امنیتی دولت‏های نوین استفاده می‏كند.

۵. در نهایت، مهم‏ترین راه امیدبخش برای مقابله با عملیات انتحاری، كاهش اطمینان تروریست‏ها برای انجام این حملات در جوامع هدف است؛ نه اقدام نظامی به تنهایی قادر به كنترل عملیات انتحاری است و نه اعطای امتیاز، بلكه مهار این نوع عملیات نیازمند تدابیر دفاع مرزی و ابزارهای امنیتی درون سرزمین خاص می‏باشد.

اشاره به نكات پنج‏گانه مزبور، از دیدگاه مقاله حاضر اهمیت دارند؛ زیرا اولاً، جوامع شیعی نیز به دلایل جغرافیایی ـ سیاسی در معرض این نوع حملات انتحاری قرار دارند. حوادث تروریستی علیه شیعیان در محرّم ۱۳۸۲ در كشور عراق و نیز فعالیت‏های تروریستی گسترده «سازمان مجاهدین خلق» علیه اهداف دولتی و شهروندان ایران در ۲۵ سال گذشته از جمله نمونه‏های مهم این نوع عملیات انتحاری در جوامع شیعه محسوب می‏شوند.

ثانیا، منابع مذهبی شیعه تفاوت‏های بنیادی میان عملیات انتحاری و استشهادی قایل شده و ضمن تحریم ترور و عملیات انتحاری، بحث و تفسیر خاصی از ماهیت و حدود عملیات استشهادی ارائه داده‏اند. در ذیل، به بسط و تفصیل این اندیشه و استدلال‏های فقهی آن می‏پردازیم:

● شیعه و مسئله عملیات استشهادی

عملیات‏های استشهادی نیز همانند دیگر عملیات انتحاری، اهداف منطقی ـ استراتژیك دارند و در شرایطی شكل می‏گیرند كه تنها راه ممكن برای الزام دولت‏ها برای تغییر سیاست‏ها تصور شوند، با این تفاوت اساسی كه منطقه استراتژیك عملیات استشهادی «مطلقا ویژگی دفاعی» دارد و بدین‏سان، تابع دیدگاه عمومی شیعه در باب جهاد و جهاد دفاعی می‏باشد.

منابع اهل سنّت از وجوب «جهاد ابتدایی» سخن گفته‏اند و البته جزئیات فقهی و تبعات حقوقی آن را نیز از شافعی در رساله امّ تاكنون توضیح داده‏اند.(۸) تعداد كمی از فقیهان معاصر اهل سنّت از «ماهیت مطلقا دفاعی جهاد» حمایت كرده‏اند. شیخ محمّد عبده در تفسیر المنار چنین دیدگاهی دارد.(۹) شیخ نعمت الله صالحی نجف آبادی مجموع این دیدگاه‏ها را در كتاب جدید خود، جهاد در اسلام، گردآوری و ارزیابی كرده است.(۱۰)

فقه شیعه در ماهیت جهاد ابتدایی دیدگاه ویژه‏ای دارد: اغلب قریب به اتفاق فقیهان شیعه تقسیم‏بندی جهاد به دو نوع «ابتدایی» و «دفاعی» را همانند اهل سنّت پذیرفته‏اند، اما بر خلاف اهل سنّت، «جهاد ابتدایی» و به تعبیر دیگر، «جهاد اصلی» را مشروط به امر امام معصوم مبسوط الید دانسته‏اند. صالحی نجف‏آبادی، كه خود تقسیم دوگانه جهاد به ابتدایی و دفاعی را نمی‏پذیرد و مجموعه ادلّه جهاد را ذیل جهاد دفاعی می‏داند، درباره دیدگاه عمومی فقیهان شیعه می‏نویسد: «عجیب است كه هیچ‏یك از فقهای شیعه در اینكه جهاد اصلی مشروط به امر امام معصوم مبسوط الید است، تردید نكرده‏اند.»(۱۱)

نتیجه این دیدگاه، تعطیل جهاد ابتدایی و خصومت نسبت به غیرمسلمانانی است كه به رغم تفاوت دین و عقیده، در وضعیت جنگی و تهاجمی نسبت به مسلمانان قرار ندارند. این مطلب در نظر علمای شیعه به قدری مسلّم بوده است كه فیض كاشانی در كتاب الشافی می‏گوید: «چون در زمان غیبت، جهاد حق تعطیل است، ما از ذكر آداب و شرایط آن خودداری كردیم» (و لمّا كان الجهاد الحق ساقطا فی زمن الغیبهٔ طوینا ذكر آدابه و شرائطه.)(۱۲)

سیدعلی طباطبائی (۱۲۳۱ ق) صاحب ریاض المسالك توضیح بیشتری دارد؛ وی تأكید می‏كند كه جهاد به معنای اول (جهاد ابتدایی) فقط با وجود امام عادل، كه معصوم علیه‏السلام یا منصوب او برای جهاد ـ یا اعم از جهاد و غیرجهاد ـ باشد، واجب است. اما نایب عام امام در دوره غیبت، نظیر فقیه، چنین حكم و اختیاری ندارد. بنابراین، نه بر خود فقیه جایز است و نه بر كسی كه او را همراهی می‏كند كه در حال غیبت، اقدام به جهاد ابتدایی نماید. به نظر طباطبائی، این اندیشه آن‏گونه كه كتاب‏های فقهی المنتهی و الغنیهٔ نیز تصریح كرده‏اند، مخالفی در مذهب شیعه ندارد، بلكه ظاهر این منابع، اجماع بر حضور معصوم علیه‏السلام است و نصوص و ادلّه متواتر شیعه نیز آن را تقویت می‏كنند. طباطبائی بر اساس این شرط (وجود معصوم علیه‏السلام )، جهاد در دوره غیبت را جز در شرایط دفاعی خاص، كه اساس اسلام و جامعه اسلامی تهدید می‏شود، منع می‏كند.(۱۳)

شیخ محمّد حسن نجفی (۱۲۶۶) در كتاب «جهاد» جواهر الكلام، دیدگاه صاحب المسالك را تكرار كرده و تأكید نموده است كه ظاهر این اندیشه‏ها «عدم اكتفا به نایب غیبت»،(۱۴) یعنی فقیه حاكم، در امر جهاد است. صاحب جواهر همچنین روایتی از امام رضا علیه‏السلام نقل می‏كند كه با تلقّی دوره غیبت به مثابه دوره تقیّه، هرگونه تردّد و قتل نسبت به كفّار را در دوره غیبت / تقیّه، تحریم كرده است. در تحف العقول از امام رضا علیه‏السلام در نوشته‏ای به مأمون آمده است: «و جهاد همراه با امام عادل واجب است، و كسی كه در دفاع از مال و رحل و جان خود مبارزه كند و كشته شود، شهید است، و قتل احدی از كفّار در دار تقیّه حلال نیست، مگر آنكه قاتل یا یاغی [زورگیر [باشد، و این [عدم تعرّض] تا زمانی است كه بر نفس خویشتن بیم ندارید.» (و الجهادُ واجبٌ مع امامٍ عادلٍ، و من قَاتَل فقُتِل دونَ مالِه و رَحلهِ و نَسبِه فهو شهیدٌ، ولا یَحلُّ قتَلُ اَحدٍ مِن الكفار فی دارالتّقیّهِٔ الاّ قاتلٌ او باغٌ و ذلكَ اِذا لم تَحذر علی نفسِك.)(۱۵)

صاحب جواهر پس از نقل روایت مزبور و نیز اقوال مشهور علمای شیعه در باب منع جهاد ابتدایی در دوره غیبت، امكان مناقشه در باب قول مشهور فقها را با استناد به عموم ادلّه ولایت فقیه بعید نمی‏داند. اما از آن‏رو كه ظاهرا وجود و اتمام «اجماع» در بین علمای شیعه را پذیرفته است، از طرح و تعقیب مناقشه خود دست برمی‏دارد و بی‏آنكه تعرّضی به قول مشهور شیعه داشته باشد، به ادامه مباحث خود درباره بقیّه مسائل مربوط به جهاد در فقه شیعه می‏پردازد.(۱۶)

پی‏نوشت‏ها

۱. Suicide Terrorism.

۲. Robert. A. Pape, "The Strategic Logic of Suicide Terrorism" in American Political Science Review, vol. ۹۷, no.۳, August ۲۰۰۳. PP. ۳۴۳-۳۶۱.

۳. Ibid, P. ۳۴۸ & ۳۵۷-۳۶۱.

۴. irrationality.

۵. Religious Fauaticism.

۶. Ibid. PP. ۳۴۳-۳۴۴.

۷. Ibid. P. ۳۴۴.

۸.امام محمد شافعی، كتاب الام، بیروت، دارالمعرفهٔ، ۱۹۹۴، ج ۴، ص ۱۶۱.

۹. نعمت الله صالحی نجف‏آبادی، جهاد در اسلام، تهران، نشر نی، ۱۳۸۲، ص ۲۳، به نقل از: محمّد عبده، تفسیر المنار، ج ۲، ص ۲۱۰.

۱۰. همان، ص ۱۰۸ ـ ۱۰۹.

۱۱. همان، ص ۶۷.

۱۲. نعمت‏اللّه صالحی نجف‏آبادی، همان، ص ۶۶، به نقل از: مولی محسن فیض كاشانی، الشافی، جزء۲،ص ۷۳.

۱۳. سیدعلی طباطبائی، ریاض المسالك، قم، مؤسسه‏انتشارات‏اسلامی،۱۴۱۵،ج۷،ص ۴۴۶ ـ ۴۴۷.

۱۴. محمد حسن نجفی، جواهر الكلام، تحقیق شیخ عباس قوچانی، چ هفتم، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی‏تا، ج ۲۱، ص ۱۳.

۱۵. همان، ص ۱۲.

۱۶. همان، كتاب «جهاد»، ص ۱۳ـ۱۴. شاید به استناد همین نكات و اشارات صاحب جواهر است كه بعضی از فقیهان معاصر شیعه نیز به عدم تمایل صاحب جواهر نسبت به تعرّض اظهار نظر كرده‏اند. نك: سید علی خامنه‏ای، اجوته الاستفتائات، فصل جهاد. س. ج ۱۰۴۸.

۱۷. محمدحسن نجفی، پیشین، ص ۱۶.

۱۸. همان، ص ۱۸ ـ ۱۹.

۱۹. همان، ص ۴۷. اندیشمندان شیعه حاكمان جائر را به سه دسته تقسیم كرده‏اند: جائر كافر، جائر مخالف (اهل سنّت)، و جائر مؤمن (حاكمان شیعه مذهب كه بدون اذن شارع عرصه سیاسی را تصرف كرده‏اند.) نك: شیخ مرتضی انصاری، المكاسب، چاپ قدیم، ص ۱۵۳ ـ ۱۵۶ / همو، المكاسب المحرّمهٔ، باب جوائز.

۲۰. www.deedgah.org/gaftegoo۰۰۵.htm

۲۱.Ibid,www.deedgah.org/gaftegoo۰۰۵.htm

۲۲. محمد حسن نجفی، پیشین، ص ۷۸.

۲۳. همان.

۲۴. محمد بن حسن الحرّ العاملی، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل البیت، ۱۴۱۶ ق، ۱۳۷۴ ش، ج ۱۵، ص ۶۹ ـ ۷۰.

۲۵. همان، ص ۶۹.

۲۶. همان، ص ۷۰ / نهج‏البلاغه، تصحیح صبحی صالح، قم، هجرت، ۱۳۹۵ ق، ص ۳۱۸.

۲۷. مجموعه تروریسم، گردآوری و ویرایش رضا طیّب، مقاله دیوید آرون شواتز، «تروریسم بین الملل و حقوق اسلامی»، ترجمه زهرا كسمتی، تهران، نشر نی، ۱۳۸۲، ص ۲۸۰ ـ ۳۷۹.

۲۸. Robert. A. Pape. OP.Cit. P. ۳۴۵.

۲۹. www.Lankarani.org /Persian /Ahkam /new-estefta.html/ سؤال و جواب ۸۱۲

۳۰. محمد فاضل لكنرانی، جامع المسائل، ج دوم، باب «دفاع»، ص ۴۸۱.

۳۱. www.Lankarani.org /Persian /Ahkam /new-estefta.html/ سؤال و جواب ۴۹۲

۳۲.محمدبن‏حسن‏الحرّالعاملی،پیشین،ص۱۱۹ـ۱۲۳.

۳۳. همان، ص ۱۲۳، روایت ۲۰۱۲۴.

۳۴. همان، ص ۱۲۱، روایت ۲۰۱۱۶.

۳۵. همان، ص ۱۲۱، روایت ۲۰۱۱۷ ـ ۲۰۱۱۸.

۳۶. همان.

۳۷. محمد حسن نجفی، پیشین، ج ۴۱، كتاب «الحدود»، ص ۶۵۱.

۳۸. همان، ص ۶۵۲ ـ ۶۵۶.

۳۹. همان، ج ۲۱، ص ۴۷.

۴۰. سید علی خامنه‏ای، پیشین، ج ۲، باب «جهاد».

۴۱. محمدحسن نجفی، پیشین، ج ۴۱، ص ۶۵۳ (و فی قواعد الفاضل، یجب الدفاع عن النفس و الحریم ما استطاع، و لایجوز الاستسلام.)

۴۲. نعمت‏الله‏صالحی‏نجف‏آبادی،پیشین،ص۱۵ـ ۹۲.

منبع:فصلنامه شیعه شناسی، شماره ۶

---