نقش زنان در نگارش شب نامه

انقلاب مشروطه, یکی از چشمگیر ترین تحولات دوران معاصر ایران بود که بر شرایط اجتماعی, سیاسی و فرهنگی کشور تأثیر زیادی گذاشت زنان هم از این تأثیرات دور نماندند و وارد عرصه های مختلفی شدند

انقلاب مشروطه، یکی از چشمگیر‌ترین تحولات دوران معاصر ایران بود که بر شرایط اجتماعی، سیاسی و فرهنگی کشور تأثیر زیادی گذاشت. زنان هم از این تأثیرات دور نماندند و وارد عرصه‌های مختلفی شدند.

یکی از این عرصه‌ها نشر اعلامیه و شب نامه‌‌ برای بانوان بود که در واقع یکی از آثار برجسته مشارکت سیاسی و اجتماعی آنان در این انقلاب به شمار می‌رفت.

شب نامه، اعلامیه‌ای مخفی و نشریه‌ای زیرزمینی بود که معمولا دور از چشم عموم نوشته و توزیع می‌شد؛ همچنین نمونه‌هایی از روزنامه‌های تک‌ ورقی ایران در دهه‌های پایانی حکومت ناصرالدین‌شاه قاجار شکل گرفت. یکی از انواع این شب نامه‌ها به‌صورت اعلان دیواری سال ۱۳۰۱هـ .ق پدید آمد و شبانه بر در و دیوار مساجد و سفارتخانه‌ها و گذرگاه‌های عمومی اعلامیه‌های مخالفان قرار گرفت. نخستین آنها، فتوای منع استعمال دخانیات به امضای مجتهد شیعی ساکن عتبات، میرزا‌محمد‌حسن شیرازی بود. در آن دوره، شب نامه‌نویس‌ها در نوشتن شب نامه از ادبیات خاص خود استفاده می‌کردند و محتوای شب نامه‌ها بسیار متنوع و کوبنده بود. نخستین نوع از این اعتراض‌های مکتوب که به شکل روزنامه نزدیک شد و ​شب نامه​ نام گرفت، در تبریز سال ۱۳۱۰هـ‌ .ق نوشته شد و انتشار پیدا کرد. این نام را بعدها به تمام اعلامیه‌ها و روزنامه‌های مخفی اطلاق کردند. در آن دوره مردم، گزارش‌ها و انتقادهایی را درباره مسائل مختلف اجتماعی، سیاسی و اقتصادی اغلب با قلمی تند و طنزآلود بدون امضا، به‌گونه‌ای ابتدایی روی یک صفحه تکثیر می‌کردند.

شب نامه‌نویسی در آغاز جنبش مشروطه و در دوران استبداد صغیر رواج بسیار داشت. زنانی که بیشتر از طبقات نسبتا بالای جامعه بودند و به امور مربوط به زنان می‌پرداختند، اعلامیه‌ها و شب نامه‌های دستنویسی را در واکنش به مسائل سیاسی و اجتماعی پخش می‌کردند که​ راه را برای آغاز کار روزنامه‌نویسی زنان مهیا ساخت و به منزله تمرینی برای چاپ نشریه از سوی آنان بود. بعد از آن، نشر اعلامیه‌ها و شب نامه‌های مخصوص و اولین انجمن‌های بانوان، به رشد و تسریع روزنامه‌نگاری زنان کمک کرد. مهم‌ترین دغدغه زن فرهیخته ایرانی پس از انقلاب مشروطه، شرکت در فعالیت‌های گسترده اجتماعی بود که یکی از مهم‌ترین آنها انتشار شب نامه‌نویسی بود تا از این طریق خواست‌هایشان را مطرح و برای رسیدن به اهداف خود تلاش کنند. جمعی از زنان در مخالفت با قرارداد ۱۹۰۷م. روس و انگلیس ـ که ایران را به سه منطقه نفوذ تقسیم می‌کرد ـ و با تأکید بر استقلال کشور، شب نامه‌هایی پخش کردند.

در روند نوگرایی جامعه که پخش شب نامه و اعلامیه‌ها زمینه‌ای را برای ابراز نظر گروه‌های مختلف فراهم آورده بود، زنان نیز با انتشار شب نامه در مباحث سیاسی و اجتماعی شرکت کردند. زنان تبریز هم نقش موثری در نوشتن شب نامه ایفا کردند. آنان هنگام محاصره یازده ماهه تبریز، شب نامه پخش می‌کردند. از آنجا که شب نامه‌نویس‌ها از ذکر نام‌ خود خودداری می‌کردند، اطلاعات چندانی از نویسندگان شب نامه‌ در دست نیست. هر چند گاهی سازمان جاسوسی خط نویسنده را شناخته و آنها را مورد تهدید و آزار و اذیت قرار می‌داد. یکی از بانوان اهل قلم تبریز، بانوامیرحاجبی خواهرزاده ثقه‌الاسلام، روحانی برجسته و مبارز تبریزی بود و در نوشتن شب نامه دستی داشت. وی همچنین درباره اولین شب نامه‌ای که در تبریز منتشر شد، شرح کامل حادثه را در نشریه «تهران مصور» شماره ۳۹۷ سال ۱۳۲۹خورشیدی نوشته است. به توپ بستن مجلس شورای ملی و دستگیری گروهی از روزنامه‌نگاران شرایط تازه‌ای را در عرصه فعالیت شب نامه‌نویسی به‌وجود آورد. جالب‌ترین این شب نامه‌ها، شب نامه‌ای است با عنوان «اعلان زنان تبریز به مردان شیراز» که برای مبارزه بین مردم شیراز در برابر ظلم حکومت استبدادی و نکوهش از برچیده شدن مشروطه بود.

نقش زنان در نگارش شب‌نامه‌‌

منابع:

۱. ناصرالدین پروین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی‌نویسان، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۷۷.

۲. پری شیخ‌الاسلامی، زنان روزنامه‌نگار و اندیشمند ایران،تهران: انتشارات زرین،۱۳۵۱.

۳. گوئل کهن، تاریخ سانسور در مطبوعات ایران، تهران: انتشارات آگاه، ۱۳۶۲.

الهه باقری