اصول کلیدی روابط اجتماعی

عقل انسان به عنوان مدیر, احکامی را صادر می کند که از آن به مستقلات عقلی یاد می شود

عقل انسان به عنوان مدیر، احکامی را صادر می کند که از آن به مستقلات عقلی یاد می شود. بنیاد بسیاری از فضایل و رفتارهای اخلاقی بر احکام عقلانی است؛ هرچند که در این میان خرد جمعی یا همان سیره عقلایی نیز احکامی را صادر و به عنوان دومین مبنای اخلاقیات عمل می کند.

شریعت و آموزه های وحیانی، سومین پایه این مبانی اخلاقی را تشکیل می دهد. این گونه است که روابط انسانی در سه چارچوبه عقل و عقلاء و وحی سامان می یابد.

● سه اصل کلیدی عدالت، احسان و امانت در روابط اجتماعی

عقل و عقلاء و وحی در روابط اجتماعی انسان بر سه اصل مهم تأکید دارند؛ چراکه این سه گانه ها بهترین شرایط و فضای مناسب کمال یابی انسان را فراهم می آورند.

بی گمان از مهم ترین احکام عقل که از آن به مستقلات عقلی نیز یاد می شود، مسأله قباحت و زشتی ظلم و نیکویی عدالت است. براین اساس، از مواضع اخلاقی مهم انسانی، گرایش به عدالت و گریز از ظلم بلکه عدالت خواهی و ستم ستیزی است.

جامعه اگر بر عدالت حرکت کند و انسانها بر اجرای عدالت پافشاری کنند و آن را در حق خود و دیگری به تمام و کمال انجام دهند و در مقابل ستم بایستند، در آن صورت حق در همه زندگی بشر جاری می شود و امنیت و آرامش و آسایش در جامعه مستقر می گردد.

خداوند براین اساس، به تأیید حکم عقل و فطرت پرداخته و این مسئله را امضا نموده است. از این رو یکی از احکام امضایی در شریعت وحیانی اسلام، عدالت است، به گونه ای که هر حکم و قانونی بر خلاف عدالت، باطل و نامشروع دانسته شده است.

همچنین خداوند از مؤمنان خواسته تا بی توجه به رنگ و مذهب و اعتقاد و نژاد و تنها به صرف انسان بودن، عدالت را اجرا کنند و حتی برای اجرای عدالت و تعمیم و گسترش آن به کمک مظلومان و ستمدیدگان بشتابند و به جنگ ستمگران بروند.

خداوند در این باره می فرماید: «چیست شما را که در راه خدا و ضعیف شدگان جامعه، از مردان، زنان و کودکان کارزار نمی کنید؟! آنان که می گویند: پروردگارا! ما را از این قریه (جامعه) بیرون بر و رها ساز که اهلش ستمکار است و قرار ده برای ما از جانب خودت سرپرست و یاوری و قرار ده از نزد خودت یاری کننده ای»، (نساء، آیه۷۵).

دومین سه گانه در روابط اجتماعی، احسان است؛ چرا که انسان موجودی عاطفی است و تنها از طریق عقل و حقوق نمی توان روابط اجتماعی انسانی را تنظیم کرد. از این رو تکیه بر اصول عاطفی چون احسان بسیار مهم است؛ زیرا انسان با احسان در قالبهای گوناگون نیکوکاری از قبیل گذشت و عفو و ایثار و محبت و مودت و مانند آن می تواند جامعه انسانی را به تمام و کمال تحقق بخشد، لذا بر احسان به عنوان کلید موفقیت در روابط اجتماعی انسانی تأکید شده است.

به عنوان نمونه احسان به والدین جدا از دین و مذهب و مانند آن لازم و ضروری دانسته شده است و از انسانها خواسته شده تا به والدین در کنار عبودیت الهی بنگرند و همان جایگاه بلند و والایی را که برای خداوند و بندگی او درنظر می گیرند، برای والدین درنظر بگیرند؛ چرا که تحکیم روابط خانوادگی بویژه با والدین به معنای تحکیم روابط سالم انسانی در جامعه است؛ زیرا شکل گیری جامعه و روابط سالم در جامعه از خانه شروع می شود. (سوره بقره آیه۸۳ و نیز نساء آیه۳۶ و اسراء، آیه۲۳)

سومین سه گانه را امانت تشکیل می دهد؛ زیرا بنیاد روابطی که به آسایش جامعه و انسان ختم می شود، امانت داری است. از این رو به حکم عقل و عقلاء، شریعت اسلام بر امانت داری تأکید کرده است. بنابراین در این سومین سه گانه نیز همانند دو اصل دیگر، لازم است که بی توجه به اعتقاد و نژاد و رنگ و دیگر عوامل و تنها به صرف انسان بودن و انسانیت، اصل امانت را مراعات کرد.

در این راستا خداوند در آیه۵۸ سوره نساء می فرماید: ان الله یامرکم ان تودوا الامانات الی اهلها، خداوند فرمان می دهد تا امانات را به اهلش بازگردانید.

از امام زین العابدین(ع)، روایت شده که فرمود: «فوالذی بعث محمداً بالحق نبیاً لو أن قاتل الحسین بن علی-علیه السلام- ائتمننی علی السیف الذی قتله به لأدیته الیه؛ «به خدا قسم اگر قاتل امام حسین(ع) شمشیرش را که با آن امام را کشته به من امانت بسپارد تحقیقا به او پس خواهم داد». (امالی صدوق، ص۳۱۹)

امام صادق(ع) و دیگران نیز بر این نکته تأکید دارند که در بازگرداندن امانت نمی بایست به نیکوکار یا فاجر بودن امانت گذار توجه کرد، بلکه هر کسی که امانتی نهاده می بایست به او بازگرداند و در امانت خیانت نکرد. (کافی، ج۲، ص۱۰۴)

امام باقر(ع) نیز می فرماید: «لا تنظروا الی کثره صلواتهم و صومهم و کثره الحج و لکن أنظروا الی صدق الحدیث و أداء الأمانه؛ به نمازهای زیاد و حج و روزه شخص ننگرید بلکه به راستگویی و امانت داری او توجه کنید.» (امالی صدوق، ص۳۷۹).

بنابراین، نمی توان سخن از روابط سالم انسانی در جوامع بشری گفت و خود را انسان یا مسلمان دانست، درحالی که به سه گانه مهم و اساسی در این باره یعنی عدالت و احسان و امانت بی توجه بود.

محمد مظفری