کدام مار خطرناک تر و کشنده است

مارها در تمامی نقاط دنیا به استثنای نواحی قطبی و زلاندنو یافت می شوند

مارها در تمامی نقاط دنیا به استثنای نواحی قطبی و زلاندنو یافت می‌شوند. این خزندگان منحصر به فرد که همیشه برای انسان ترسناک و خطرناک بشمار می‌روند، از نواحی جنگلی، کویری، باتلاقی تا ارتفاعات کوهستانی و حتی دریاها و آب‌ها را برای زیستگاه خود انتخاب کرده‌اند. تاکنون حدود ۳۵۰ گونه مار سمی در جهان شناخته شده است که فقط ۱۰۰ تا ۲۰۰ گونه از آنها خطرناک محسوب می‌شوند. این که کدام مار خطرناک است، پرسشی است که همیشه و برای همه پیش می‌آید. البته در معنای واقعی مارها خطرناک نیستند چرا که اگر انسان کمی احتیاط کند، هیچ گاه گرفتار گزش مار نمی‌شود. می‌توان گفت که احتمال خطر حوادثی مانند تصادف، خفگی بر اثر وسایل گازسوز، غرق شدن، مرگ بر اثر آلودگی هوا و مانند اینها از مارگزیدگی به مراتب بسیار بیشتر است.

تنوع و جمعیت مارهای سمی و خطرناک در قاره آسیا بیشتر از قاره‌های دیگر است و قاره آمریکا در رتبه بعدی قرار دارد. قاره‌های آفریقا و استرالیا نیز به ترتیب دارای تنوع کمتری نسبت به آسیا و آمریکا هستند و در این میان قاره اروپا با داشتن حدود ۱۰ گونه مار سمی در رتبه آخر قرار می‌گیرد.

نظری قطعی مبنی بر این که کدام گونه از مارها خطرناک‌تر است، وجود ندارد چرا که هر خانواده از مارها دارای سمی با ویژگی، ترکیبات، غلظت، اثرات فیزیوپاتولوژی و ماندگاری متفاوت و مخصوص به خود هستند. چنان‌که مارهای یک خانواده ممکن است بیشتر بر سیستم عصبی یا گردش خون یا روی بافت‌ها و عضلات تأثیر گذارند. اما نکته‌ای که باید توجه داشت این است که اثرات سم روی سیستم‌های حیاتی بدن از یک قانون کلی پیروی نمی‌کند، به طور مثال تمامی گونه‌های متعلق به خانواده کبراها یا ‏Elapidae‏ بر دستگاه عصبی تأثیر نمی‌گذارند. همچنین نمی‌توان گفت که سم یک گونه مار فقط دارای یک فاکتور مثلاً عصب‌گرا است بلکه ویژگی عصب‌گرایی آن بیشتر است زیرا ممکن است ویژگی تأثیر بر دستگاه گردش خون را هم به مقدار اندک داشته باشد. معمولاً سم مارهایی خطرناک‌تر است که دارای چند فاکتور سمی باشد. به عنوان مثال مار جعفری که در بیشتر نواحی بیابانی ایران وجود دارد و از خانواده افعی‌ها است، علاوه بر تأثیر بر دستگاه گردش خون باعث فلج شدن دستگاه تنفس نیز می‌شود. مثال دیگر این که سم مارهای بونگاروس و مارهای زنگی هم دارای توکسین پست سیناپتیک و هم دارای توکسین پرسیناپتیک است که این ویژگی باعث می‌شود که علاوه بر فلج شدن دستگاه تنفسی، ترشح غدد و نورون‌های عصبی نیر افزایش یابد.‏

یک گونه مار سمی بسته به موقعیت جغرافیایی نیز ممکن است دارای کیفیت و ترکیبات سمی متفاوتی باشد. در این میان و غیر از ویژگی سم مار، عامل دیگری در خطرناک بودن مار سمی دخالت دارد که در برخی مواقع نیز بسیار تأثیرگذار است و آن شیوه گزش مار است. به طور مسلم ماری خطرناک‌تر بشمار می‌رود که بسیار سریع و ماهرانه قربانی خود را نیش بزند. افعی‌ها به دلیل این که دندان‌های فنگ یا نیش آنها در غلافی متحرک قرار گرفته‌اند به راحتی و بسیار سریع سم خود را در بدن قربانی تزریق می‌کنند و به همین خاطر از مارهای خانواده کبراها که سم قوی‌تری دارند، خطرناک‌تر محسوب می‌شوند. کبراها برای گزش نیاز دارند تا دهان خود را به طور کامل باز کنند و دندان‌های فنگ خود را که ثابت است، در بدن قربانی فرو کنند. به همین خاطر سرعت و واکنش آنها کمتر است ولی افعی‌ها می‌توانند با دهان نیمه بسته یا باز، دندان‌های سمی و متحرک خود را به جلو پرتاب کنند که به طور مسلم سرعت بالایی را در گزش خواهند داشت.

در ادامه به معرفی خطرناک‌ترین مارهای جهان به تفکیک قاره‌ها می‌پردازیم:

‏

● آسیا

خانواده افعی‌ها ـ از این خانواده در آسیا می‌توان جنس «اِکیس» را نام برد که در نواحی خشک و گرم خاورمیانه و هندوستان و سری لانکا یافت می‌شود. ماری است بسیار خطرناک که سم آن بیشتر دارای فاکتور هموتوکسین یا تأثیرگذار بر سیستم خون‌رسانی و خون است. گونه‌های این جنس در ایران به مار جعفری معروف هستند.

خانواده افعی‌های حفره‌دار ـ گونه‌های جنس «گلویدیوس» در نواحی سردسیر و کوهستانی آسیا مانند مغولستان، شمال چین، روسیه و قفقاز یافت می‌شوند. سم آنها خطرناک و مشابه افعی‌های معمولی است و بیشتر بر دستگاه گردش خون تأثیر می‌گذارد. در ایران گونه «افعی قفقازی» یا «افعی شیطان» از این جنس در کوه‌های البرز و تالش یافت می‌شود.

خانواده کبراها یا الاپیده ـ مارهای جنس «بونگاروس» متعلق به این خانواده هستند که در جنوب و جنوب شرقی آسیا یافت می‌شوند. این مارها که در انگلیسی «کرایت» نامیده می‌شوند، دارای سمی بسیار مهلک هستند. کرایت‌ها بیشتر در نواحی جنگلی گرم و مرطوب زندگی می‌کنند. کرایت‌ها شب زی هستند و سم آنها ویژگی عصب‌گرا یا نوروتوکسین دارد که این توکسین معمولاً نورون‌های مغز را هدف قرار می‌دهد. خوشبختانه این مار کمتر با انسان روبرو می‌شود.

‏

● آفریقا

خانواده افعی‌ها ـ گونه‌های جنس «‏‎Atheris» یا افعی بوته‌زار که در نواحی بوته‌زار و درختزار جنوب آفریقا و صحرا زندگی می‌کند. این مار اندازه کوچک دارد و در لابلای شاخ و برگ بوته‌ها و درخت‌ها و اغلب به دور از سکونت‌گاه‌های انسان دیده می‌شود. سم این افعی تقریباً مشابه مار جعفری یا مارهای جنس اکیس است.

همچنین افعی‌های جنس «بی تیس» یکی از انواع مارهای سمی و خطرناک سرتاسر آفریقا بشمار می‌روند که مشهورترین آنها افعی گابن است. بزرگترین و کوچکترین افعی‌های دنیا متعلق به این جنس است. سم این مارها دارای دو فاکتور سیتوتوکسین و هموتوکسین است. یعنی علاوه بر این که بر دستگاه گردش خون تأثیر می‌گذارد، تارهای ماهیچه‌ای قلب و عضلات بدن را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

خانواده کبراها یا الاپیده ـ مارهای جنس «مامبا» مشهورترین مارهای افریقا هستند که سمی بسیار کشنده و خطرناک دارند. سم مامباها دارای چند فاکتور است که بیشتر از همه نوروتوکسین و کاردیوتوکسین در سم مامبای سیاه و نوروتوکسین و میوتوکسین در سم مامبای سبز وجود دارد. سم مامباها بر دستگاه عصبی، قلب، عضلات بدن و بافت‌ها، دستگاه تنفسی و مغز اثر می‌گذارد. به عبارتی دیگر شانس زنده ماندن فردی که مورد گزش مامبا قرار گیرد، بسیار اندک است.

‏

● آمریکا

خانواده افعی‌های حفره‌دار ـ مارهای جنس «کروتالوس» یا مارهای زنگی از مارهای بسیار خطرناک آمریکای شمالی و مرکزی تا شمال آرژانتین بشمار می‌روند. این افعی‌ها در بیابان‌های گرم و خشک زندگی می‌کنند و به دلیل صدایی که به وسیله دم خود تولید می‌کنند، بسیار شهرت دارند. تنوع گونه‌ای و جمعیت این مار در ایالت‌های اریزونا، تگزاس، فلوریدا، نوادا، ویرجینیا و نیز کشور مکزیک زیاد است. سم این مارها بیشتر هموتوکسین است.‏افعی‌های جنس «بوتروپس» نیز از مارهای خطرناک آمریکا بشمار می‌روند که در آمریکای جنوبی و مرکزی یافت می‌شوند و سمی مشابه مارهای زنگی یا کروتالوس‌ها دارند.

خانواده کبراها یا الاپیده ـ از این خانواده ۳ جنس در قاره آمریکا از لحاظ خطرناک بودن شهرت دارند و به نام مارهای مرجانی یا «کُرال» شناخته می‌شوند. این مارها به دلیل وجود نوارهای قرمز و روشن به خوبی قابل شناسایی هستند. مارهای مرجانی شامل ۶۵ گونه هستند که در مکزیک و جنوب ایالات متحده یافت می‌شوند. مار مرجانی آریزونا یکی از معروف‌ترین مارهای مرجانی است. سم این مار بسیار مهلک و از نوع نورتوکسین است و مرگ سریع را به دنبال دارد. برخی از مارهای مرجانی در آب‌های شیرین زندگی می‌کنند و به عبارت دیگر آبزی هستند.

‏

● استرالیا

خانواده کبراها یا اِلاپیده ـ مار «تایپان» از مارهای بسیار خطرناکی است که در استرالیا زندگی می‌کند. بسیاری عقیده دارند که تایپان خطرناک‌ترین مار جهان است. تایپان‌ها به جنس «‏Oxyuranus‏» تعلق دارند. تایپان در استرالیا ۳ گونه دارد که در نواحی بیابانی دوردست و بسیار خشک زندگی می‌کنند. این مارها در لیست قرمز جانوران در حال انقراض قرار دارند. گونه سوم آن یعنی

‏Oxyuranus temporalis‏ در سال ۲۰۰۷ توسط دکتر ‏Mark Hutchinson‏ از دانشگاه آریزونا و خزنده شناسان استرالیایی برای نخستین بار در قلب بیابان‌های مرکزی استرالیا کشف شد. ‏

تایپان‌ها بسیار بزرگ و تا بیش از ۵/۳ متر طول دارند. سم تایپان‌ها از نوع نوروتوکسین و «تایکاتوکسین» است. سم تایکاتوکسین فقط در مارهای تایپان تولید می‌شود که باعث بلوکه کردن کانال‌های کلسیم و رسوب کلسیم در بافت‌ها و به ویژه مغز می‌شود.

● اروپا

خانواده افعی‌ها ـ مارهای جنس «ویپرا» یا افعی‌ها در اروپا و به ویژه در بریتانیا و نواحی مدیترانه‌ای در دامنه‌های صخره‌ای یافت می‌شوند. افعی‌های جنس ویپرا بسیار خطرناک هستند و سم آنها دارای هر دو فاکتور نوروتوکسین و هموتوکسین است. یعنی هم بر دستگاه عصبی و هم بر دستگاه گردش خون و خون اثر می‌گذارند.

‏

● مارهای دریایی

مارهای دریایی دارای سمی فوق‌العاده خطرناک هستند و اگر سم شناسی بگوید که قوی‌ترین و مؤثرترین سم در میان مارها متعلق به مارهای دریایی است، حرف بیهوده‌ای نگفته است. مارهای دریایی خطرناک‌ترین مارهای جهان شناخته شده‌اند که در دریاها و اقیانوس‌های گرم دنیا و در نزدیکی مصب رودخانه‌ها یافت می‌شوند. سم این مار باعث تخریب عضلات و نیز بر اعصاب تأثیر می‌گذارد. خوشبختانه بسیار به ندرت این مار انسان را می‌گزد و اگر فردی هم مورد گزش این مار قرار گیرد، در حد گاز گرفتن، گزیده می‌شود زیرا مار دریایی عادت دارد که تمامی سم خود را وارد بدن دشمن نکند.

مارهای دریایی در خلیج فارس و دریای عمان به فراوانی یافت می‌شوند.

مرتضی جوهری