مرد هزار چهره

آثار دهخدا

دهخدا در ادبیات عهد انقلاب مشروطه مقامی ارجمند دارد، او باهوش ترین و دقیق ترین طنزنویس این عهد است.

او با نثر ویژه ای که در نوشتن مقالات انتقادی صوراسرافیل به کار برد نمونه ای از نثر طنز و انتقادی فارسی را ابداع کرد. دهخدا هر حادثه ای را دستاویز قرار می داد تا به استبداد بتازد.

نکته مهم در طنزهای دهخدا عشق و علاقه و دلسوزی به حال مردم خرده پا است. دهخدا با نمایاندن جهات تاریک زندگانی، جهت روشن و امیدبخش آن را هرگز فراموش نمی کرد. او به بطالت و تنبلی و بی شعوری می تاخت. مقالات طنزآمیز او با امضای "دخو" انتشار یافت.

۱) امثال و حکم که در چهار جلد شامل امثال فارسی است و در کنار آن ها اصطلاحات و کنایات و موضوعات فراوانی را نیز نقل کرده است.

۲) ترجمه عظمت و انحطاط رومیان تالیف منتسکیو که تاکنون به چاپ نرسیده است.

۳) ترجمه روح القوانین اثر منتسکیو که چاپ نشده است.

۴) فرهنگ فرانسه به فارسی که شامل لغات علمی، تاریخی، ادبی، جغرافیایی و طبی است و مرحوم دهخدا معادل های دقیق آن ها را به دست داده است و این کتاب نیز تاکنون به طبع نرسیده است.

۵) شرح حال ابوریحان بیرونی که همزمان با سالگرد تولد بیرونی تالیف شده و به چاپ رسیده است.

۶) حاشیه بر دیوان ناصرخسرو که دهخدا در تصحیح اشعار و توضیح بعضی نکات مطالبی بر این دیوان افزوده است. یادداشت های علامه دهخدا در تصحیح اشعار و بعضی نکات با مقدمه ای دلکش از صفحه ۶۱۹ دیوان مزبور به بعد چاپ شده است.

۷) تصحیحاتی در دیوان سید حسن غزنوی که چاپ شده است.

۸) تصحیحاتی بر دیوان های حافظ، منوچهری، فرخی، مسعود سعد، سوزنی دارد.

۹) چرند و پرند که مجموعه مقالات انتقادی دهخداست و در صوراسرافیل چاپ شده است.

۱۰) دیوان اشعار که حاوی اشعار گوناگون دهخدا است.

اشعار دهخدا را می توان به سه دسته تقسیم کرد: نخست اشعاری که به سبک متقدمان سروده، بعضی از این سروده ها دارای چنان استحکامی است که تشخیص آن ها از گفته های پیشینیان دشوار است.

دوم اشعاری که در آن ها تجدد ادبی به کار رفته است. مسمط "یاد آر ز شمع مرده یار آر" از بهترین اشعار جدید فارسی به شمار می آید. سوم اشعار فکاهی او که به زبان عامیانه سروده شده است.

دهخدا جزو معدود شاعران دوره مشروطیت است که جهان بینی و جهان نگری روشنی دارد. هرگز دچار احساسات نمی شود و شعار نمی دهد.

دهخدا اشعارش را در قالب های معهود مثنوی، غزل، مسمط، قطعه، دوبیتی و رباعی سروده است.

مضامین اشعار او وطن پرستی، دادخواهی، رسوا کردن ظالمان و حاکمان نالایق و مبارزه با ریاکاری و دورویی است. یکی از ویژگی های شعر دهخدا طنز تلخ و گزنده اوست که با تحلیل قوی و سرشارش همراه می شود.

۱۱) لغت نامه که مفصل ترین کتاب لغت در زبان فارسی است و علاوه بر آن اعلام نیز با شرح و تفصیل در این کتاب آمده است.

مقدمات انتشار لغت نامه دهخدا از اواخر دهه ۱۳۰۰ شمسی با مساعدت دولت فراهم شد و اولین قراردادها برای این منظور سال های ۱۳۱۳ و ۱۳۱۴ بین وزارت معارف و علی اکبر دهخدا منعقد شد. اولین مجلد لغت نامه در سال ۱۳۱۸ منتشر شد، اما به دلیل کندی کار چاپخانه بانک ملی، آغاز جنگ جهانی دوم و حجم وسیع کار، چاپ لغت نامه متوقف شد. پس از پایان جنگ، اندیشه چاپ و نشر تالیف دهخدا به یک ایده ملی تبدیل شد. سرانجام در سال ۱۳۲۵ با طرح پیشنهادی عده ای از نمایندگان مجلس شورای ملی و به دنبال آن تصویب ماده واحده ای در مجلس، وزارت فرهنگ مکلف به تامین کارمندان و امکانات لازم برای تدوین لغت نامه شد. به این ترتیب، لغت نامه از یادداشت های گردآوری شده توسط دهخدا بسیار فراتر رفت، و سازمان لغت نامه از آغاز تا پایان نشر کتاب، از همکاری تعدادی از لغت شناسان برخوردار شد که نام های آنان در مقدمه ویرایش جدید (سال ۱۳۷۷) به عنوان عضو هیئت مولفان لغت نامه آمده است.

معاونت اداره لغت نامه با دکتر محمد معین بود تا در سال ۱۳۳۴ مجلس شورای ملی اداره لغت نامه را از خانه دهخدا به مجلس منتقل کرد و دهخدا دکتر معین را به ریاست اداره معرفی کرد و طی دو وصیت نامه او را مسئول کلیه فیش ها و ادامه کار چاپ لغت نامه قرار داد. پس از درگذشت دهخدا در اسفند ۱۳۳۴ محل لغت نامه تا سال ۱۳۳۷ همچنان در مجلس شورای ملی بود و از آن پس به دانشگاه تهران منتقل شد.

دهخدا برای تالیف این کتاب نزدیک چهل سال وقت صرف کرده و نزدیک ۱۰۰ نفر با وی همکاری داشته اند. خود درباره این کتاب نوشته است: "مرا هیچ چیز از نام و نان به تحمل این تعب طویل جز مظلومیت مشرق در مقابل ظالمین ستمکار مغربی وانداشت. چه برای نان همه طرق به روی من باز بود و با ابدیت زمان نام را نیز چون جاودانی نمی دیدم پای بند آن نبودم و می دیدم که مشرق باید به هر نحو شده است با اسلحه تمدن جدید مسلح گردد، نه اینکه این تمدن را خوب می شمردم، چه تمدنی که دنیا را هزاران سال اداره کرد، مادی نبود."