چهارشنبه, ۱۰ بهمن, ۱۴۰۳ / 29 January, 2025
ابتدای ماه های قمری
بحث اصلی آن است كه هرگاه دوره طبیعی ماه جدید آغاز شده باشد، ولی ما نتوانیم آن را ببینیم یا در شهری رؤیت ماه حاصل شود، اما در شهر دیگری دیده نشود، چه باید كرد. اگر ندیدن ماه در شهری فقط به سبب ابری بودن هوا باشد، رؤیت ماه در شهر دیگری برای ساكنان شهر اول كافی خواهد بود. گاهی علت اختلاف رؤیت، اختلاف افق دو شهر است كه باید متون دینی را بررسی كنیم. در این زمینه هم میان اهل سنت و هم شیعه اختلاف است.
عالمان شیعی معتقدند رؤیت ماه در شهر همافق یا قریب الافق برای اثبات هلال كفایت میكند؛ اما برای شهرهای بعیدالافق مشهور، عدد كفایت است؛ اما افراد قابل توجهی از فقیهان متأخر باز آن را كافی میدانند. میان عالمان سنی، در كتاب مغنیه آمده كه حنفیه، مالكیه و حنبلیها رؤیت را هر كجای زمین كافی میدانند؛ اما شافعیه، معتقد به عدم كفایت است و قریب الافق بودن را شرط كفایت میداند.
ادلّه طرفداران كفایت رؤیت برای شهرهای بعیدالافق از این قرار است: طبق سوره قدر، شب قدر برای همه اهل زمین یكی است. احادیثی كه با تعابیر گوناگون، ملاك را رؤیت گرفتهاند، اطلاق آن باعث كفایت رؤیت در مورد یك منطقه دارد، و تعبیر به كفایت دیدن در شهر دیگر، شامل همه شهرها میشود.
ادلّه مخالفان از این قرار است: از تعبیر كفایت دیدن در شهری برای شهر دیگر، اطلاق استفاده نمیشود؛ بلكه انصراف عرفی به شهرهای هم افق و یا قریبالافق دارد، و نیز چگونه تعبیر شهر دیگر، شامل حتی شهری است كه در دورترین نقطه زمین ما قرار دارد.
در هر حال نمیتوان برهان قاطعی بر وحدت زمان هلال اقامه كرد؛ پس نمیتوان فرد یا دولتی را به تعیین هلال واداشت و نباید در این مباحث از جهانیان واهمه داشته باشیم؛ بلكه باید طبق اصول و ادله خود حركت كنیم.
یگانه راه قطعی، دستور ولیّ امر مسلمانان بر تعیین وقت هلال است كه ادله شرعی كافی برای پذیرش آن وجود دارد.
ابتدا سه مطلب كه در روشن شدن موضوع بحث مؤثر است، ذكر میشود:
۱) ما مسأله وحدت اسلامی را از مهمترین ویژگیهای امت اسلامی میدانیم؛ یعنی همان اموری كه قرآن كریم بر آن اصرار ورزیده و سنت شریف بر آن تأكید كرده است. ما هر گامی را كه به شكل درست و شرعی برای تحقق این هدف اسلامی بزرگ برداشته شود، تأیید میكنیم؛ هدفی كه همگان به آن تمایل دارند؛ چرا كه تمام مسلمانان از این نظر در حالت واحدی قرار دارند و در صددند در مسیر تكامل، خود را به رها شدن از قید و بندهای دنیایی بكشانند و از جهت دیگر با متجاوزان و غربی بستیزند.
۲) بر این نكته تأكید میكنیم بسیاری از كسانی كه در جوامع اسلامی در حال حاضر بر امور مسلطند، درصدد سودجویی از مسأله تعیین ابتدای ماههای قمری و مناسبتهای اسلامی هستند تا در مسیر اهداف كوچك خود، از آن استفاده كنند. این امر باید باعث آن باشد كه خود را از این حاكمان كنار زنیم و این مناسبتها را به دست افراد مستقل بسپاریم تا این مناسبتها تحت تأثیر هواهای نفسانی قرار نگیرند و ما فقط خدا را مراقب خود قرار دهیم.
۳) هر ماه با خارج شدن از جایگاه خود كه میان زمین و خورشید است، آغاز میشود (همان وقتی كه جهت تاریك ماه، در مقابل زمین قرار میگیرد و بدین سبب برای ساكنان زمین دیده نمیشود). ماه با خارج شدن از این محل آغاز میشود كه ناحیه نصف روشن آن به شكل هلال، شروع میشود (و این حالت، شروع حركت اقترانی نام دارد) و ماه هر قدر از زمان پنهان شدن خود فاصله گیرد، مساحت قسمتی كه برای ما ظاهر شده، افزونتر میشود تا جایی كه همه نصف آن به شكل «بدر» برای ما آشكار خواهد شد كه زمین در این زمان میان ماه و خورشید قرار میگیرد.
در ابتدای ماه، ظهور هلال در محل غروب خورشید حاصل میشود و در این حالت مدّت اندكی در بالای افق قرار دارد و پس از آن پنهان میشود؛ به همین علت، گاهی رؤیت ماه دشوار یا غیر ممكن است؛ مانند موارد ذیل:
▪ هلال ماه بعد از غروب خورشید بالای افق غربی، در زمان كمی ظاهر، و پس از آن در زیر افق غربی پنهان شود كه در این صورت ظهورش آشكار نخواهد بود و چه بسا رؤیت آن مشكل یا غیر ممكن باشد.
▪ قسمت روشن هلال در مقابل زمین قرار گیرد و پس از آن در زیر افق، قبل از غروب خورشید پنهان شود كه در این هنگام، تا زمانی كه خورشید پیدا است، امكان رؤیت هلال وجود ندارد.
▪ ناحیه نورانی ماه كه مقابل زمین است، بسیار اندك باشد؛ به سبب آن كه در ابتدای خروج از حالت پنهان شدن است كه در این وقت با چشم غیر مسلح دیده نمیشود.
در تمام حالات سه گانه پیشین، در واقع دوره طبیعی ماه آغاز شده است و فقط ما نتوانستهایم آن را نگاه كنیم؛ اما ماه شرعی با مفهومی كه دارد، هنوز شروع نشده است و شروع ماه شرعی فقط بر دو امر توقف دارد:
۱) امر اوّل. ماه از محل پنهان شده خود شروع به خارج شدن كند و قسمت روشن آن مقابل زمین قرار گیرد.
۲) امر دوم. با چشمان عادی و غیر مسلح، منطقه روشن ماه دیده شود؛ به همین علت، گاهی ماه شرعی از ماه فلكی و طبیعی به تأخیر میافتد.
در شریعت اسلامی، معیار دیدن ماه فقط با چشم است، نه دیدن به هر شكل؛ گرچه با ابزار باشد كه در این صورت وجود مانع از رؤیت هلال مانند ابر و مه ضرری به آن نخواهد رساند.
همچنین معیار، رؤیت ماه با ابزار علمی نیست. معیار فقط دیدن با چشم معمول و بدون ابزار است.
● مسأله اختلاف شهرها در رؤیت ماه
گاهی هلال ماه در شهری دیده میشود؛ اما در شهر دیگری دیده نمیشود. در چنین وضعی حكم چیست؟
در پاسخ این پرسش گفته میشود كه ندیدن ماه، گاهی به سبب وجود مانعی مانند ابری بودن هوا است. در این صورت، شكی نیست كه رؤیت هلال در یك شهر، برای شهری كه دارای آسمانی ابری است، كفایت میكند.
گاهی عدم رؤیت هلال به علت اختلاف افق است؛ چه اختلاف در طول یا عرض و یا هم طول و عرض باشد.
رؤیت ماه از نظر شرعی فقط به دو امر بستگی دارد: خروج ماه از حالت پنهان خود و امكان دیدن آن با چشم عادی، آغاز ماه به مفهوم شرعی آن، امری نسبی خواهد بود. چه ما معتقد شویم كه در واقع، خارج شدن ماه از حالت پنهانی خود امری نسبی است یا امری طبیعی و واحدی است كه تكرار نمیشود (چون در مفهوم محاق و حالت پنهان شدن ماه دو نظریه است). برخی میگویند: این حالت در اثر قرار گرفتن مركز ماه بر روی خطی است كه بین مركز زمین و خورشید تصویر میشود كه در این صورت، ماه از دید همه اهل زمین پنهان خواهد شد و برخی نیز معتقدند كه حالت پنهان شدن (محاق) ماه بر اساس قرار گرفتن جهت تاریك ماه با منطقهای از زمین است كه امری نسبی خواهد بود.
در هر حال، نسبیت در دیدن ماه، بر آمده از امكان رؤیت ماه با چشم معمول و غیر مسلّح است؛ به همین علّت، لازم است به متون شرعی رجوع شود تا بدانیم كه آیا شارع مقدّس امكان دیدن ماه را در مكانی از زمین برای مكانهای دیگر در شروع ماه جدید كافی میداند یا چنین رؤیتی را برای مكانهای دیگر معتبر نمیداند.
در این عرصه، اختلاف مهمی میان دانشمندان بزرگ، در بررسی متون پدید آمده است. سرّ اختلاف این بزرگان ممكن است به علت «انصراف» متون باشد كه در جمله «دیدن ماه در شهر دیگری»، برخی گفتهاند درست است. این تعبیر مطلق است؛ اما این اطلاق، به شهری انصراف دارد كه در افق با شهری كه رؤیت هلال انجام گرفته، نزدیك است.
برخی این انصراف را نپذیرفته، و گفتهاند: تعبیر «شهر دیگری» شامل هر شهر دیگری میشود؛ گرچه هم افق یا قریبالافق نباشند؛ چرا كه مطلق و بدون قید ذكر شده است.
● دیدگاه عالمان شیعه
دانشمندان شیعه همگی بر این نكته توافق دارند كه رؤیت ماه در شهری برای شهرهای قریب الافق نیز كفایت میكند؛ چون در چنین حالتی علم پیدا میشود كه ندیدن ماه در شهرهای قریب الافق، به علت مانعی بوده است؛ اما درباره شهرهای دور كه دارای افقهای گوناگونی هستند، گفته شده كه عالمان گذشته به این مسأله نپرداختهاند؛ اما رأی مشهور عالمان متأخر آن است كه رؤیت هلال در شهری برای شهرهای دیگر كه در افق با آن شهر مختلف است، كافی نیست و نمیتوان آن را ابتدای ماه شرعی برای شهرهای دیگر برشمرد؛ البته تعدادی از عالمان و محققان شیعه به كفایت رؤیت در یك شهر برای شهرهای دیگر معتقد شدهاند. این كفایت را مرحوم علامه حلی در كتاب التذكره از برخی عالمان نقل كرده، و خود با صراحت تمام در كتاب المنتهی آن را برگزیده است؛ چنان كه شهید اول در كتاب الدروس، این قول را محتمل دانسته و نیز مرحوم محدث كاشانی در كتاب الوافی نیز با صراحت آن را برگزیده و روایت ذیل را در این باب ذكر كرده است:
بصری میگوید: از امام صادق علیهالسلام درباره هلال رمضان كه در ۲۹ شعبان آن گاه كه هوا بر ما ابری میشود پرسیدم. امام پاسخ داد: روزه نگیر، مگر هلال را ببینی و اگر اهل شهر دیگری شهادت بر رؤیت آن در آن روز دادند، روزه آن روز را قضا كن. (الاستبصار، ج ۲، ص ۶۴، ح ۲۰۶)
منابع و مآخذ
۱) قرآن كریم.
۲) الاستبصار، ج ۲.
۳) المستمسك، ج ۸.
۴) منهاج الصالحین، ج ۱.
۵) الفتاوی الواضحهٔ.
۶) تحریر الوسیلهٔ، ج ۱.
۷) الفقه علی المذاهب الخمسه.
۸) احیاءالدین، محمدغزالی، ج ۱.
۹) بحارالانوار، ج ۵۵.
۱۰) الوسائل، ج ۱۰.
۱۱) تهذیب الاحكام، ج ۴.
۱۲) مصباح المتهجّد.
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست