ابتدای ماه های قمری

بحث اصلی آن است كه هرگاه دوره طبیعی ماه جدید آغاز شده باشد, ولی ما نتوانیم آن را ببینیم یا در شهری رؤیت ماه حاصل شود, اما در شهر دیگری دیده نشود, چه باید كرد

بحث اصلی آن است كه هرگاه دوره طبیعی ماه جدید آغاز شده باشد، ولی ما نتوانیم آن را ببینیم یا در شهری رؤیت ماه حاصل شود، اما در شهر دیگری دیده نشود، چه باید كرد. اگر ندیدن ماه در شهری فقط به سبب ابری بودن هوا باشد، رؤیت ماه در شهر دیگری برای ساكنان شهر اول كافی خواهد بود. گاهی علت اختلاف رؤیت، اختلاف افق دو شهر است كه باید متون دینی را بررسی كنیم. در این زمینه هم میان اهل سنت و هم شیعه اختلاف است.

عالمان شیعی معتقدند رؤیت ماه در شهر هم‏افق یا قریب الافق برای اثبات هلال كفایت می‏كند؛ اما برای شهرهای بعیدالافق مشهور، عدد كفایت است؛ اما افراد قابل توجهی از فقیهان متأخر باز آن را كافی می‏دانند. میان عالمان سنی، در كتاب مغنیه آمده كه حنفیه، مالكیه و حنبلی‏ها رؤیت را هر كجای زمین كافی می‏دانند؛ اما شافعیه، معتقد به عدم كفایت است و قریب الافق بودن را شرط كفایت می‏داند.

ادلّه طرفداران كفایت رؤیت برای شهرهای بعیدالافق از این قرار است: طبق سوره قدر، شب قدر برای همه اهل زمین یكی است. احادیثی كه با تعابیر گوناگون، ملاك را رؤیت گرفته‏اند، اطلاق آن باعث كفایت رؤیت در مورد یك منطقه دارد، و تعبیر به كفایت دیدن در شهر دیگر، شامل همه شهرها می‏شود.

ادلّه مخالفان از این قرار است: از تعبیر كفایت دیدن در شهری برای شهر دیگر، اطلاق استفاده نمی‏شود؛ بلكه انصراف عرفی به شهرهای هم افق و یا قریب‏الافق دارد، و نیز چگونه تعبیر شهر دیگر، شامل حتی شهری است كه در دورترین نقطه زمین ما قرار دارد.

در هر حال نمی‏توان برهان قاطعی بر وحدت زمان هلال اقامه كرد؛ پس نمی‏توان فرد یا دولتی را به تعیین هلال واداشت و نباید در این مباحث از جهانیان واهمه داشته باشیم؛ بلكه باید طبق اصول و ادله خود حركت كنیم.

یگانه راه قطعی، دستور ولیّ امر مسلمانان بر تعیین وقت هلال است كه ادله شرعی كافی برای پذیرش آن وجود دارد.

ابتدا سه مطلب كه در روشن شدن موضوع بحث مؤثر است، ذكر می‏شود:

۱) ما مسأله وحدت اسلامی را از مهم‏ترین ویژگی‏های امت اسلامی می‏دانیم؛ یعنی همان اموری كه قرآن كریم بر آن اصرار ورزیده و سنت شریف بر آن تأكید كرده است. ما هر گامی را كه به شكل درست و شرعی برای تحقق این هدف اسلامی بزرگ برداشته شود، تأیید می‏كنیم؛ هدفی كه همگان به آن تمایل دارند؛ چرا كه تمام مسلمانان از این نظر در حالت واحدی قرار دارند و در صددند در مسیر تكامل، خود را به رها شدن از قید و بندهای دنیایی بكشانند و از جهت دیگر با متجاوزان و غربی بستیزند.

۲) بر این نكته تأكید می‏كنیم بسیاری از كسانی كه در جوامع اسلامی در حال حاضر بر امور مسلطند، درصدد سودجویی از مسأله تعیین ابتدای ماه‏های قمری و مناسبت‏های اسلامی هستند تا در مسیر اهداف كوچك خود، از آن استفاده كنند. این امر باید باعث آن باشد كه خود را از این حاكمان كنار زنیم و این مناسبت‏ها را به دست افراد مستقل بسپاریم تا این مناسبت‏ها تحت تأثیر هواهای نفسانی قرار نگیرند و ما فقط خدا را مراقب خود قرار دهیم.

۳) هر ماه با خارج شدن از جایگاه خود كه میان زمین و خورشید است، آغاز می‏شود (همان وقتی كه جهت تاریك ماه، در مقابل زمین قرار می‏گیرد و بدین سبب برای ساكنان زمین دیده نمی‏شود). ماه با خارج شدن از این محل آغاز می‏شود كه ناحیه نصف روشن آن به شكل هلال، شروع می‏شود (و این حالت، شروع حركت اقترانی نام دارد) و ماه هر قدر از زمان پنهان شدن خود فاصله گیرد، مساحت قسمتی كه برای ما ظاهر شده، افزون‏تر می‏شود تا جایی كه همه نصف آن به شكل «بدر» برای ما آشكار خواهد شد كه زمین در این زمان میان ماه و خورشید قرار می‏گیرد.

در ابتدای ماه، ظهور هلال در محل غروب خورشید حاصل می‏شود و در این حالت مدّت اندكی در بالای افق قرار دارد و پس از آن پنهان می‏شود؛ به همین علت، گاهی رؤیت ماه دشوار یا غیر ممكن است؛ مانند موارد ذیل:

▪ هلال ماه بعد از غروب خورشید بالای افق غربی، در زمان كمی ظاهر، و پس از آن در زیر افق غربی پنهان شود كه در این صورت ظهورش آشكار نخواهد بود و چه بسا رؤیت آن مشكل یا غیر ممكن باشد.

▪ قسمت روشن هلال در مقابل زمین قرار گیرد و پس از آن در زیر افق، قبل از غروب خورشید پنهان شود كه در این هنگام، تا زمانی كه خورشید پیدا است، امكان رؤیت هلال وجود ندارد.

▪ ناحیه نورانی ماه كه مقابل زمین است، بسیار اندك باشد؛ به سبب آن كه در ابتدای خروج از حالت پنهان شدن است كه در این وقت با چشم غیر مسلح دیده نمی‏شود.

در تمام حالات سه گانه پیشین، در واقع دوره طبیعی ماه آغاز شده است و فقط ما نتوانسته‏ایم آن را نگاه كنیم؛ اما ماه شرعی با مفهومی كه دارد، هنوز شروع نشده است و شروع ماه شرعی فقط بر دو امر توقف دارد:

۱) امر اوّل. ماه از محل پنهان شده خود شروع به خارج شدن كند و قسمت روشن آن مقابل زمین قرار گیرد.

۲) امر دوم. با چشمان عادی و غیر مسلح، منطقه روشن ماه دیده شود؛ به همین علت، گاهی ماه شرعی از ماه فلكی و طبیعی به تأخیر می‏افتد.

در شریعت اسلامی، معیار دیدن ماه فقط با چشم است، نه دیدن به هر شكل؛ گرچه با ابزار باشد كه در این صورت وجود مانع از رؤیت هلال مانند ابر و مه ضرری به آن نخواهد رساند.

همچنین معیار، رؤیت ماه با ابزار علمی نیست. معیار فقط دیدن با چشم معمول و بدون ابزار است.

● مسأله اختلاف شهرها در رؤیت ماه

گاهی هلال ماه در شهری دیده می‏شود؛ اما در شهر دیگری دیده نمی‏شود. در چنین وضعی حكم چیست؟

در پاسخ این پرسش گفته می‏شود كه ندیدن ماه، گاهی به سبب وجود مانعی مانند ابری بودن هوا است. در این صورت، شكی نیست كه رؤیت هلال در یك شهر، برای شهری كه دارای آسمانی ابری است، كفایت می‏كند.

گاهی عدم رؤیت هلال به علت اختلاف افق است؛ چه اختلاف در طول یا عرض و یا هم طول و عرض باشد.

رؤیت ماه از نظر شرعی فقط به دو امر بستگی دارد: خروج ماه از حالت پنهان خود و امكان دیدن آن با چشم عادی، آغاز ماه به مفهوم شرعی آن، امری نسبی خواهد بود. چه ما معتقد شویم كه در واقع، خارج شدن ماه از حالت پنهانی خود امری نسبی است یا امری طبیعی و واحدی است كه تكرار نمی‏شود (چون در مفهوم محاق و حالت پنهان شدن ماه دو نظریه است). برخی می‏گویند: این حالت در اثر قرار گرفتن مركز ماه بر روی خطی است كه بین مركز زمین و خورشید تصویر می‏شود كه در این صورت، ماه از دید همه اهل زمین پنهان خواهد شد و برخی نیز معتقدند كه حالت پنهان شدن (محاق) ماه بر اساس قرار گرفتن جهت تاریك ماه با منطقه‏ای از زمین است كه امری نسبی خواهد بود.

در هر حال، نسبیت در دیدن ماه، بر آمده از امكان رؤیت ماه با چشم معمول و غیر مسلّح است؛ به همین علّت، لازم است به متون شرعی رجوع شود تا بدانیم كه آیا شارع مقدّس امكان دیدن ماه را در مكانی از زمین برای مكان‏های دیگر در شروع ماه جدید كافی می‏داند یا چنین رؤیتی را برای مكان‏های دیگر معتبر نمی‏داند.

در این عرصه، اختلاف مهمی میان دانشمندان بزرگ، در بررسی متون پدید آمده است. سرّ اختلاف این بزرگان ممكن است به علت «انصراف» متون باشد كه در جمله «دیدن ماه در شهر دیگری»، برخی گفته‏اند درست است. این تعبیر مطلق است؛ اما این اطلاق، به شهری انصراف دارد كه در افق با شهری كه رؤیت هلال انجام گرفته، نزدیك است.

برخی این انصراف را نپذیرفته، و گفته‏اند: تعبیر «شهر دیگری» شامل هر شهر دیگری می‏شود؛ گرچه هم افق یا قریب‏الافق نباشند؛ چرا كه مطلق و بدون قید ذكر شده است.

● دیدگاه عالمان شیعه

دانشمندان شیعه همگی بر این نكته توافق دارند كه رؤیت ماه در شهری برای شهرهای قریب الافق نیز كفایت می‏كند؛ چون در چنین حالتی علم پیدا می‏شود كه ندیدن ماه در شهرهای قریب الافق، به علت مانعی بوده است؛ اما درباره شهرهای دور كه دارای افق‏های گوناگونی هستند، گفته شده كه عالمان گذشته به این مسأله نپرداخته‏اند؛ اما رأی مشهور عالمان متأخر آن است كه رؤیت هلال در شهری برای شهرهای دیگر كه در افق با آن شهر مختلف است، كافی نیست و نمی‏توان آن را ابتدای ماه شرعی برای شهرهای دیگر برشمرد؛ البته تعدادی از عالمان و محققان شیعه به كفایت رؤیت در یك شهر برای شهرهای دیگر معتقد شده‏اند. این كفایت را مرحوم علامه حلی در كتاب التذكره از برخی عالمان نقل كرده، و خود با صراحت تمام در كتاب المنتهی آن را برگزیده است؛ چنان كه شهید اول در كتاب الدروس، این قول را محتمل دانسته و نیز مرحوم محدث كاشانی در كتاب الوافی نیز با صراحت آن را برگزیده و روایت ذیل را در این باب ذكر كرده است:

بصری می‏گوید: از امام صادق علیه‏السلام درباره هلال رمضان كه در ۲۹ شعبان آن گاه كه هوا بر ما ابری می‏شود پرسیدم. امام پاسخ داد: روزه نگیر، مگر هلال را ببینی و اگر اهل شهر دیگری شهادت بر رؤیت آن در آن روز دادند، روزه آن روز را قضا كن. (الاستبصار، ج ۲، ص ۶۴، ح ۲۰۶)

منابع و مآخذ

۱) قرآن كریم.

۲) الاستبصار، ج ۲.

۳) المستمسك، ج ۸.

۴) منهاج الصالحین، ج ۱.

۵) الفتاوی الواضحهٔ.

۶) تحریر الوسیلهٔ، ج ۱.

۷) الفقه علی المذاهب الخمسه.

۸) احیاءالدین، محمدغزالی، ج ۱.

۹) بحارالانوار، ج ۵۵.

۱۰) الوسائل، ج ۱۰.

۱۱) تهذیب الاحكام، ج ۴.

۱۲) مصباح المتهجّد.

---