صالحی, سقراط مسلمان

در دهه ۶۰ كه همفكران صالحی در قدرت بودند باز صالحی هیچ مقام یا منصب و منبر ویژه برای خود دست وپا نكرد و در حد همان امكانات محدود كه از امكانات دیگران و برخی روشنفكران كمتر بود, قناعت كرد, به عبارتی او اندیشمند عرصه عمومی بود

اگر اندیشمندان و اندیشه ورزان این سامان را بتوان به روشنفكران و سنتی ها تقسیم كرد می توان روشنفكران را به عرفی و مذهبی و سنتی ها را به اصولگرا و بنیادگرا تقسیم كرد.

اما در میان سنتی ها كه در پارادایم سنت می اندیشند اصولگراها- سنتی ها اندیشمندانی دارای مبانی سنتی هستند كه در چارچوب همان مبانی با اندیشه و دیدگاه های مدرن تامل می كنند.

مرحوم صالحی نجف آبادی از زمره این اندیشمندان پركار بود كه عمر شریف خود را در راه عقیده و باور خود گذاشت. جالب آن بود كه وی در زمانی كه بسیاری از سنتی ها از سیاسی كردن دین پرهیز می كردند وی كتاب بحث برانگیز شهید جاوید را نگاشت و از رسالت عدالت بخش دین در سیاست دفاع كرد.

اما این همه ماجرا نبود. در نقد كتاب شهید جاوید كتاب ها نوشته شد و بسیاری از عالمان و روحانیون حوزه در نقد مطالب این كتاب، مقالات و كتب نوشتند. صالحی بعد از انقلاب از مشروعیت مردمی حكومت و قراردادی بودن حكومت دفاع نمود. ایشان مردم را حاكم می دانند.همین باور و عقیده صالحی نجف آبادی را تبدیل به اندیشمندی بحث انگیز اما به شدت مورد انتقاد قدرتمندان می ساخت.

حتی در دهه ۶۰ كه همفكران صالحی در قدرت بودند باز صالحی هیچ مقام یا منصب و منبر ویژه برای خود دست وپا نكرد و در حد همان امكانات محدود كه از امكانات دیگران و برخی روشنفكران كمتر بود، قناعت كرد، به عبارتی او اندیشمند عرصه عمومی بود. به تعبیری می توان او را هابرماس ایرانی نام نهاد. چرا كه همانند هابرماس بنیادی ترین مسائل جامعه اش را به گفت وگو می گذاشت؛ از میزان كر بودن آب تا اینكه جهاد ابتدایی نداریم و ارتداد حكم دنیایی ندارد و آزادی عقیده در نزد شریعت اسلام محترم است، سخن می گفت. شیخ همیشه خندان با زندگی و آثار و عقایدش نشان داد همان گونه كه باور دارد زندگی می كند و چنین زیستی بس بزرگ و باشكوه است، اگرچه سخت است.

صالحی توانست در عرصه اندیشه و باورهای دینی جوشكن باشد، ایستادن در برابر جو غالب در حوزه اندیشه و تفكر عالمان و اندیشمندان، سخت تر از مقاومت در برابر جو تحكم سیاسی است، زیرا اولی انزوا و تنهایی در پی دارد اما دومی خوش نامی. اگرچه هردو كار سختی نصیب می آورد اما سختی و انزوا بسیار سخت تر است. بی تردید وی به خاطر كتاب شهید جاوید بسیاری از فرصت های حوزوی خود را برای تصاحب عناوین استاد از دست داد. از همین روی می توان به وی سقراط مسلمان لقب داد.

صالحی نجف آبادی اصولگرا- سنتی بود كه می تواند از بنیادگرایان و روشنفكران مذهبی و دینی، به خصوص گرایش دینی (نحله كیان) سئوالات مرد افكن داشته باشد. وی می تواند مدعی شود در پارادایم سنت با عقل معقول یعنی تجربی و استدلالی نه فلسفه ارسطویی و غیره توانسته ثابت كند كه حكومت از جنس جعل و قرارداد است، حاكم وكیل مردم است مردم بر وكیل خود مقدم هستند و مشروعیت حكومت بر نظر مردم است و مردم مذهبی حاكم مذهبی می خواهند، فقیه به معنی پژوهشگر، آگاه به امور دین دنیای مردم است و منحصر به آگاهی در امور فقهی خاص نیست. از طرفی وی ثابت كرد كه نیابت عامه فقها براساس روایت به خصوص مقبوله عمربن حنظله محل بحث است. وی در كتاب ولایت فقیه یا حكومت صالحان در این مورد فراوان سخن گفته است.

وی در كتاب جهاد در اسلام با تكیه بر آیات و روایات قوی ثابت كرده كه در اسلام جهاد ابتدایی به قصد مسلمان كردن انسان ها نداریم. «عقیده از جنس انتخاب است و تحمیل بردار نیست.» در همان كتاب صالحی نشان داده كه رفتار با اسیران بایستی مطابق موازین انسانی باشد و دین مخالف این موازین نیست.

صالحی در كتب گوناگون نشان داده كه اجماع فقها هم می تواند خطا باشد.

صالحی در كتاب غلو نشان می دهد كه بسیاری از روایات غلوآمیز از كجا ریشه گرفته و آنان را مورد نقد قرار می دهد.در مورد نقد غلو صالحی كار بزرگی انجام داده كه باید مورد توجه قرار بگیرد. چرا كه غلو و غالیان ضربه فراوان به دین و باورهای دینی جامعه زدند. تلاش صالحی در مورد حق قضاوت زن در اسلام كه با روش اصولی و مطابق آیات قرآن در روایات صورت گرفته نشان از رفتار اصولی اندیشمندی می دهد كه می خواهد تا حد امكان عرصه های تساوی موقعیت اجتماعی برای زنان در جامعه را امكان پذیر كند.

یكی از شاگردان اولیه او، كه اكنون در حوزه علمیه و از مخالفان اوست در كتاب خاطرات خود كه اخیراً منتشر شده است، خاطره ای را از برخورد خودش با مرحوم صالحی نقل می كند كه بسیار آموزنده است. اگرچه خاطره نویس یا خاطره گو، برای تضعیف شخصیت این بزرگمرد جملاتی را به هم پیوند داده تا نكته تازه ای بگوید، اما واقعیت این است كه اینگونه اظهارنظرها می تواند مخرب باشد.

به این خاطره توجه كنید: «یك روز در راه منزل [در قم] آقای صالحی را دیدم، ایشان وقتی با من روبه رو شد گفت: «آقای یزدی، شما قضایای مربوط به بنده و دیدگاه هایم را پیرامون علم امام معصوم(ع) تعقیب می كردی. از شما دعوت می كنم كه یك روز به منزل ما بیایی و راجع به این مقوله با هم گفت وگو كنیم» من با عصبانیت گفتم: «شما یك بار مرا اغوا كردی و به منزلت دعوت كردی كه چیزی جز ضرر عاید من نشد. دوست ندارم بار دیگر این داستان تكرار شود.» آقای صالحی گفت: «حالا چرا با من اینگونه صحبت می كنی؟» گفتم: «شما از آن نشست چند دقیقه ای سوءاستفاده كردی و از آن پس در هر محفلی عنوان كردی كه در مورد كتاب «شهید جاوید» با هماهنگی من عمل كرده ای. در حالی كه هرگز چنین نبوده است و من هرگز شما و دیدگاه هایتان را تایید نكرده ام. شما اگر واقعاً می خواهی در موضوع علم امام معصوم(ع) به دامنه معلوماتت بیفزایی، باید به تفسیر شریف المیزان جلد بیستم كه خوشبختانه از چاپ خارج شده است، مراجعه كنی، تا ابهاماتت در این مورد برطرف شود.» آقای صالحی گفت: «بنده این كتاب را دیده ام و از قضا درخواستم از شما این است كه به منزل ما بیایی تا آن را مورد مباحثه قرار دهیم.» مجدداً گفتم كه تمایلی برای آمدن به منزل شما ندارم.»

بالاخره استاد بزرگ حوزه علمیه، به دور از جنجال های سیاسی در مظلومیت و سكوت، دو سه ماه رنج سخت بیماری را تحمل كرد و روز شانزدهم اردیبهشت سال ،۱۳۸۵ در بیمارستان بقیه الله الاعظم دنیای فانی را واگذاشت و به رحمت خداوند رحیم و كریم پیوست.

در رثای رحلت این عالم جلیل القدر، رسانه های رسمی و مقامات رسمی، لب به تسلیت و حتی اعلام خبر درگذشت وی نگشودند و در شرایطی كه افراد بسیار كوچك تر از استاد صالحی با تسلیت نامه ها و اطلاعیه ها و اخبار گوناگون بدرقه می شوند و به آرامگاه ابدی می رسند، اما برای استاد صالحی، فقط چهره های وفادار و دلسوز و دلسوخته، یاد او را گرامی می داشتند. علمای منتقد و اصلاح طلب حوزه علمیه و مراجع آزاداندیش با شركت در مراسم یادبود مرحوم صالحی نجف آبادی شركت كردند و قدر او را پاس داشتند. از مقام های رسمی، تنها رئیس تشخیص مصلحت نظام تسلیتی برای خانواده آن مرحوم فرستاده بود كه خانواده اش از رسانه ای كردن آن خودداری كردند. خدایش رحمت كند.

پی نوشت ها:

۱ - از خاطرت محروم صالحی

۲ - همان

۳ و ۴ - از خاطرات مرحوم صالحی

۵ - حجت الاسلام والمسلمین محمدعلی كوشا، مقاله «سیری در زندگی، اندیشه و آثار آیت الله شیخ نعمت الله صالحی نجف آبادی» كه به مناسبت اربعین آن مرحوم در كتابی تحت عنوان «یادمان» منتشر شده است.

تقی رحمانی