درباره ایدز صریح تر حرف بزنید

هشدارهای دکتر مینو محرز رییس مرکز تحقیقات ایدز به رسانه ها, مردم و مسوولان

ایدز یک بیماری جدی و تهدیدکننده زندگی است که علایم مختلفی در بیمار ایجاد می‌کند و این در حالی است که گفته می‌شود تقریبا ۳۳ میلیون نفر در سراسر جهان به ویروس HIV‌ آلوده هستند. در ایران نیز موج اول ایدز از سال ۱۳۶۵ با مشاهده مواردی از ابتلا به این بیماری (البته از طریق فرآورده‌های خونی) آغاز شد و از دهه ۷۰ به بعد وارد موج دوم این بیماری شدیم که عمدتا انتقال ویروس این بیماری از طریق سرنگ‌های آلوده و مشترک و اعتیاد تزریقی صورت گرفت. اما در سال‌های اخیر به‌نظر می‌رسد رفته‌رفته خطر بروز موج سوم الگوی ابتلا به این بیماری به سمت آمیزشی و رابطه جنسی غیرایمن در حال افزایش است. به همین دلیل، بیشتر صاحب‌نظران بر این باورند که باید بی‌پرده‌تر از پیش، به آموزش همگانی و اطلاع‌رسانی در خصوص این بیماری بپردازیم تا از بروز فاجعه‌ای بزرگ در نسل آینده پیشگیری شود.

متأسفانه اطلاعات بسیاری از ما درباره شیوع رفتارهای پر خطر جنسی در میان جوانان و به‌خصوص زنان خیابانی، بسیار اندک و پراکنده است؛ مخصوصا که این رفتارها به‌صورت پنهانی انجام می‌شود. بنابراین لزوم شناسایی گروه زنان خیابانی و میزان رفتارهای پرخطر در جوانان بیش از هر زمان دیگری احساس می‌شود. در این باره و به بهانه روز جهانی ایدز به سراغ دکتر مینو محرز، رییس مرکز تحقیقات ایدز، رفته‌ایم و پای حرف‌های این عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران نشسته‌ایم...

▪ خانم دکتر! اصلا سر و کله ایدز از کجا پیدا شد؟

ـ منشأ ویروس ایدز همواره مورد سوال بوده. چند سال قبل گروهی بین‌المللی از دانشمندان بالاخره توانستند این مساله را حل کنند. حل این مساله مدیون شامپانزه‌ای به نام مریلین بود که دانشمندان را قادر کرد ثابت کنند که ویروس در ابتدا از یک زیرگونه خاص از شامپانزه‌ها در جنگل‌های بارانی آفریقای مرکزی منشأ گرفته است. به اعتقاد دانشمندان، عفونت انسان با ویروس ایدز در نیمه اول قرن بیستم در نتیجه فعالیت افرادی که شامپانزه‌ها را شکار می‌کردند و آنها را می‌خوردند رخ داده است. این عمل همچنان در حال حاضر ادامه دارد. به گفته پژوهشگران، آزمون‌های ژنتیکی نشان می‌دهد که ویروس اصلی انسانی عامل ایدز (یعنی اچ‌آی‌وی‏۱) کاملاً به ویروسی شبیه است که شامپانزه‌ها را آلوده می‌کند اما در آنها بیماری ایجاد نمی‌کند.

دکتر بئاتریس‌هان از دانشگاه آلابامای آمریکا و همکارانش هنگامی به این نتیجه رسیدند که نمونه‌های منجمد شده خون و بافت یک شامپانزه آزمایشگاهی به نام مریلین که در سال ???? مرده بود را بررسی می‌کردند. البته آزمون‌های ژنتیکی در آن زمان در اختیار نبودند. به گفته دکتر‌هان، این شامپانزه ماده هرگز در پژوهش‌های ایدز مورد استفاده قرار نگرفته و از سال ???? به بعد فرآورده‌های خونی انسانی دریافت نکرده بود. گروه پژوهشگران به سرپرستی دکتر ‌هان در خون و بافت‌های مریلین، ویروس پدربزرگ ویروس انسانی را یافتند. ویروس‌های مشابهی پیش از این در ? شامپانزه دیگر دیده شده بود اما بعدها مشخص شد که تنها زیرگونه‌ای که مریلین به آن متعلق بود، دارای ویروسی بود که می‌تواند انسان‌ها را آلوده کند. البته در روز‌های ابتدایی پژوهش درباره ایدز، چند شامپانزه به طور عمدی با ویروس ایدز آلوده شدند تا معلوم شود که آیا به بیماری مبتلا می‌شوند یا نه. در کمال تعجب دانشمندان به رغم ?? درصد مشابهت ماده ژنتیکی شامپانزه‌ها با انسان، هیچ‌کدام از شامپانزه‌ها به بیماری مبتلا نشدند. با مشخص‌شدن زیرگونه اختصاصی شامپانزه که منشأ ویروس بودند و با توجه به این که شامپانزه‌ها با وجود آلوده بودن به ویروس به بیماری مبتلا نمی‌شوند، مطالعه روی آنها احتمالا می‌تواند به تولید درمان‌های جدید برای ایدز کمک کند. در حال حاضر مشخص نیست که آیا شامپانزه‌ها به علت تفاوت‌های ژنتیکی با انسان‌ها به بیماری مبتلا نمی‌شوند یا اینکه دستگاه ایمنی آنها بهتر می‌تواند با ویروس مبارزه کند. اما پاسخ به این سوال تعیین خواهد کرد آیا مطالعه شامپانزه می‌تواند به درمان‌های بهتر یا واکسن برای ایدز منجر شود یا نه. شواهدی وجود دارد که ویروس ایدز در طول تاریخ به انسان‌ها منتقل می‌شده است اما تنها در قرن بیستم بود که همه‌گیری ایدز به وجود آمد. به گفته دکتر ‌هان، دلیل این تغییر وضعیت ممکن است به افزایش بی‌بند و باری جنسی، ناآرامی‌های مدنی و مهاجرت مردم به شهرها مربوط باشد.

▪ اولین مورد انسانی ایدز را کی پیدا کردند؛ و کجا؟

ـ پژوهشگران اولین مورد شناخته شده ایدز را در یک مرد سیاه پوست قبیله بانتو کشف کردند که در سال ???? فوت کرده بود و در کنگوی بلژیک جمهوری کنگوی فعلی، محل زندگی زیرگونه‌های شامپانزه، زندگی می‌کرده است.

▪ در حال حاضر، چه تعدادی از بیماران مبتلا به ایدز در کشور شناسایی شده‌اند؟

ـ براساس آمار جمع‌آوری شده از دانشگاه‌های علوم پزشکی سراسرکشور، تا ابتدای مهر ماه ۱۳۸۸، در مجموع ۲۰ هزار و ۱۳۰ نفر افراد مبتلا به اچ‌آی‌وی‏ و ایدز در کشور شناسایی شده‌اند. این آمار، تعداد کل افراد شناسایی شده‌ای را مشخص می‌کند که ویروس این بیماری وارد بدن آنها شده است و به دو گروه بیمار و ناقل تقسیم می‌شوند. طبق این آمار از این تعداد تاکنون ۲۰۹۷ نفر مبتلا به ایدز شناسایی شده و بقیه ناقل بیماری هستند (هنوز علایم بالینی ضعف سیستم ایمنی در آنها بروز نکرده است). همچنین ۳ هزار و ۴۰۹ نفر نیز بر اثر این بیماری فوت کرده‌اند. نتایج این بررسی آماری نشان می‌دهد که در کشور ما ۹۳ درصد از مجموع مبتلایان به اچ‌آی‌وی‏ و ایدز در کشور را مردان و ۷ درصد را نیز زنان تشکیل می‌دهند. از طرفی، علل ابتلا به اچ‌آی‌وی‏ در بین ایرانیان که از سال ۱۳۶۵ تاکنون در کشور به ثبت رسیده است به ۵ دسته ‌تقسیم می‌شود. در این میان، تزریق با وسایل مشترک در مصرف‌کنندگان مواد مخدر (۸/۶۹ درصد) بیشترین نقش را در ابتلای افراد به اچ‌آی‌وی‏ و ایدز داشته است. رابطه جنسی (۵/۸ درصد)، دریافت خون وفرآورده‌های خونی (۲/۱ درصد) و انتقال از مادر به کودک (۶/۰ درصد) نیز از دیگر راه‌های انتقال این ویروس بوده است. راه انتقال در ۹/۱۹ درصد از این گروه نیز نامشخص مانده است.

▪ آمارهای جدید و قدیم ایدز در کشورمان چه تفاوت‌هایی را نشان می‌دهد؟

ـ به دلیل افزایش ضریب اطمینان فرآورده‌های خونی در سال‌های اخیر و انجام آزمایش روی خون‌های اهدایی، هیچ مورد جدید ابتلا از راه خون و فرآورده‌های خونی گزارش نشده؛ در حالی‌که آمارهای رسمی حکایت از آن دارد که استفاده از سرنگ‌های مشترک توسط معتادان تزریقی که تا دو سه سال قبل، حدود ۶۵ درصد موارد ابتلا به بیماری ایدز در کشور را به‌خود اختصاص می‌دادند، اکنون به کمتر از ۶۱ درصد کاهش یافته و وزارت بهداشت به‌طور رسمی اعلام کرده که روند شیوع بیماری به سمت رفتارهای جنسی در حال تغییر است. یعنی باید گفت بر اساس آمارها، انتقال ایدز از طریق اعتیاد تزریقی تا حدی در کشور کنترل شده، انتقال از مادر به جنین نیز هنوز در جامعه ما نمود پیدا نکرده، انتقال از طریق فراورده‌های خونی نیز تقریبا به صفر رسیده است اما انتقال از طریق روابط جنسی به سرعت در حال افزایش است.

▪ به طور کلی، نحوه انتقال ویروس ایدز چگونه است؟

ـ خب، افراد ممکن است از طریق راه‌های مختلفی به ویروس اچ‌آی‌وی‏ آلوده شوند. تماس با مایعات بدن از جمله مایع منی و ترشحات واژن (در هنگام تماس جنسی با فرد مبتلا) و همچنین تماس با خون از مهم‌ترین راه‌ها است اما هنوز مدرکی دال بر انتقال این ویروس از بزاق وجود ندارد. آلوده شدن خون با استفاده از سوزن سرنگ مشترک برای داروهای تزریقی و یا فرورفتن اتفاقی سوزن آلوده به ویروس اچ‌آی‌وی‏ در بدن و تزریق خون و فرآورده‌های خونی آلوده از جمله راه‌های دیگر انتقال محسوب می‌شود. حتی زنانی که مبتلا به ویروس اچ‌آی‌وی‏ هستند می‌توانند این ویروس را در دوران بارداری و یا حتی از طریق شیر خود به نوزاد منتقل کنند.

▪ چگونه می‌توان از ابتلا به این بیماری پیشگیری کرد؟

ـ با اینکه تاکید تمام کارشناسان روی این مساله است که آموزش تنها راه پیشگیری از بیماری ایدز است و به همین دلیل، کشورهای جهان سوم به‌ویژه برخی کشورهای آفریقایی و آسیایی، این روزها بیشترین آسیب را از آن بیماری می‌بینند اما آموزش و آگاهی دادن به مردم تنها امری است که تاکنون در ایران به آن کمترین اهمیت را داده‌ایم. در حقیقت، آموزش همگانی در مورد اچ‌آی‌وی‏ و ایدز و رفتارهای پرخطر مرتبط با آن موجب تامین سلامت خون می‌شود و مهم‌ترین موضوع در آموزش رفتارهای پرخطر، آموزش رفتارهای جنسی سالم است (رفتار جنسی ناسالم یعنی هرگونه تماس جنسی که در آن، فرد از سلامت خود یا شریک جنسی خود ‌آگاه نباشد) و اگر فردی از رفتارهای پرخطر آگاهی داشته باشد بهتر می‌تواند در خصوص سلامت خودش و همسرش قضاوت کند. در واقع، داشتن رفتارهای پرخطر، احتمال آلودگی به ویروس اچ‌آی‌وی‏ و سایر عفونت‌های‌ آمیزشی را بیشتر می‌کند. رفتارهای جنسی پرخطر عبارتند از: داشتن شرکای جنسی متعدد، تماس‌های جنسی نامعمول، متوسل شدن به خشونت در زمان تماس جنسی، مصرف الکل، مواد مخدر و یا روان‌گردان قبل از برقراری تماس، روابط محافظت نشده (استفاده نکردن از کاندوم) و... بنابراین برای پیشگیری از اچ‌آی‌وی‏ و ایدز در جامعه باید رفتارهای جنسی سالم را به افراد به ویژه نوجوانان و جوانان آموزش داد. از طرفی، بعضی از افراد و گروه‌ها مانند معتادان تزریقی، کارکنان بهداشتی درمانی، نوزادان متولد شده از مادران اچ‌آی‌وی‏ مثبت، مبتلایان به عفونت‌های آمیزشی و افراد با رفتارهای جنسی پرخطر در معرض خطر بالای آلودگی به اچ‌آی‌وی‏ قرار دارند.

بنابراین زنان اچ‌آی‌وی‏ مثبت باید تا حد امکان از باردار شدن خود جلوگیری کنند. بنابراین توصیه می‌شود که در این افراد از دو روش پیشگیری از بارداری به طور هم‌زمان استفاده شود تا احتمال بارداری به حداقل برسد.با این حال، اگر خانم اچ‌آی‌وی‏ مثبت باردار شود با تجویز داروهای ضدویروسی در زمان بارداری سعی می‌شود از انتقال اچ‌آی‌وی‏ به جنین وی جلوگیری شود. البته تجویز این داروها در زمان بارداری با خطراتی همراه است؛ ضمن آنکه این داروها بسیار گران و کمیاب هستند. همچنین در نوزدان متولد شده از مادران اچ‌آی‌وی‏ مثبت می‌توان از داروهای ضدویروسی استفاده کرد. یکی دیگر از گروه‌های پرخطر، معتادان تزریقی هستند که به دلیل استفاده مشترک از سرنگ و سوزن به ایدز مبتلا می‌شوند و آموزش این گروه و استفاده نکردن آنها از سرنگ مشترک از جمله راه‌های پیشگیری از ابتلا به ایدز است.

▪ شما به عنوان رییس مرکز تحقیقات ایدز، از رسانه‌ها چه انتظاری دارید؟

ـ به نظر من، رسانه‌ها باید به‌صورت گسترده و شفاف در این مورد اطلاع‌رسانی کنند اما متأسفانه خود‌سانسوری‌هایی در بین رسانه‌ها وجود دارد که اجازه کار موثر را نمی‌دهد و کمتر به صراحت (مثلا در مورد استفاده از کاندوم در روابط جنسی) صحبت می‌شود. حتی با وجود برد وسیع صدا و سیما در زمینه اطلاع‌‏رسانی به مردم، هنوز در این رسانه درخصوص بیماری ایدز اطلاع‌‏رسانی خوبی نشده است؛ یعنی چون بیشتر راه انتقال ایدز در دنیا تماس جنسی است؛ در این زمینه، در صدا و سیما به راحتی صحبت نمی‌شود. در حال حاضر۲۰ درصد مبتلایان به ایدز از طریق روابط جنسی به این بیماری مبتلا شده‌اند که این آمار نسبت به ۵ سال قبل، چند برابر شده اما ما همچنان اصرار داریم که دایره افراد در معرض ایدز را به مشتی معتاد و بی‌بندوبار محدود کنیم.

▪ نشانه ابتلا به بیماری چیست؟ کی باید به وجود این بیماری شک کرد؟

ـ افرادی که مبتلا به عفونت اچ‌آی‌وی‏ هستند در ابتدا ممکن است احساس بیماری و ناخوشی نداشته باشند. به هر حال این عفونت غالبا با علایم مختلفی همراه است که بسته به اینکه چه مدت است فرد به آن آلوده است، متفاوت است. از آنجایی که ویروس اچ‌آی‌وی‏ عملکرد دستگاه ایمنی را تحت تاثیر قرار می‌دهد، افرادی که به این بیماری مبتلا هستند دچار بیماری‌های مختلفی می‌شوند. در صورتی که فرد تحت درمان قرار نگیرد، علایم بیماری بیشتر و شدیدتر شده و مدت زمان طولانی‌تری فرد را آزار می‌دهد. به‌طور کلی علایم ایدز عبارت است از: تورم غدد لنفاوی، تب، لرز و تعریق شبانه، اسهال، کاهش وزن، سرفه و تنگی نفس، خستگی دایمی، زخم‌های پوستی، تاری دید و سردرد و حتی ابتلا به سایر عفونت‌ها مانند انواع پنومونیا.

▪ در مورد درمانش هم توضیح می‌دهید؟

ـ عفونت اچ‌آی‌وی‏ با داروهای مختلف ضدویروسی و به عبارت دیگر، بهره‌گیری از خدمات درمان تخصصی ضد‌رتروویروسی درمان می‌شود، به طوری که فرد احساس بهتری داشته باشد و طول عمرش کمی افزایش یابد اما در حال حاضر درمان قطعی برای این بیماری وجود ندارد.

▪ متاسفانه هنوز انگ زدن به بیماران مبتلا به ایدز در جامعه وجود دارد و معمولا مبتلایان نمی‌توانند درباره بیماری خود به راحتی با دیگران حرف بزنند. در این زمینه چه باید کرد؟

ـ شناختن راه‌هایی که از طریق آنها، عفونت اچ‌آی‌وی‏ منتقل نمی‌شود، بسیار مهم است زیرا موجب می‌شود افراد نگرانی‌های بی‌مورد خود را در مورد ابتلا به عفونت اچ‌آی‌وی‏ کنار بگذارند. خلاف تصور غلط بسیاری، این عفونت از طریق تماس‌های معمول مثل دست دادن، بغل کردن و در آغوش گرفتن، عطسه و سرفه، تماس در اتوبوس یا قطار، نیش حشرات، تماس با حیوانات، نوشیدن آب از شیر آب، شنا در استخری که افراد مبتلا نیز در آن شنا کرده‌اند و در وسایل نقلیه منتقل نمی‌شود و این نکته به ویژه در خصوص افرادی که با مبتلایان به این بیماری زندگی می‌کنند، اهمیت زیادی دارد. اما یک نکته را نباید از یاد برد که بدترین عامل انتقال این بیماری، ترس است؛ به این معنی که اگر رویکرد منفی جامعه نسبت به آن ادامه داشته باشد، افراد مبتلا و مشکوک هرگز بیماری خود را آشکار نخواهند کرد و این یعنی زندگی در منطقه خطر. از طرفی، افراد مبتلا به اچ‌آی‌وی‏ مثبت، بسیار آسیب‌پذیرند و نیازمند حمایت‌های روحی و روانی مناسب از طرف خانواده و جامعه هستند. حمایت از افراد آلوده و بیمار، نه‌تنها به عنوان یک فرد بیمار و نیازمند اهمیت دارد بلکه با کاهش احتمال رفتارهای پرخطر آنها باعث تضمین سلامت جامعه هم خواهد شد. به این افراد باید در زمینه تامین مسکن و اشتغال و... کمک کرد تا بتوانند با داشتن یک زندگی سالم، از رفتارهای نادرست دور بمانند.

در بسیاری از کشورها موفق شده‌اند افراد خانواده را به حمایت از مبتلایان ترغیب کنند و بیماران را در فعالیت‌های روزمره مشارکت دهند. اگر بیمار را در خانواده بپذیریم و با او برخورد و رفتار صحیحی داشته باشیم، افرادی که مشکوک به بیماری هستند، برای تشخیص و درمان بهتر و سریع‌تر مراجعه می‌کنند و در نتیجه بیماران بیشتری شناسایی می‌شوند و ویروس، بهتر در جامعه کنترل می‌شود. اما اگر برخورد جامعه و خانواده با بیماران، منفی باشد و آنها را منزوی کنیم، حالت زیرزمینی و مخفی به خود می‌گیرد و قسمت عمده بیماری در جامعه پنهان خواهد ماند و طبیعی است که روز به روز آمار بیماران مبتلا به ایدز بیشتر خواهد شد.

حفظ روحیه در درمان و پیشگیری از ایدز در بیمار و خانواده‌اش نقش اساسی دارد. روحیه فرد می‌تواند در سیر ویروس تاثیرگذار باشد و آن را کنترل کند. از طرفی در پیشگیری هم موثر است، چون وقتی بیمار پذیرش شود و اختلالات روانی پیدا نکند، خود او مقید به پیشگیری از انتقال به دیگران خواهد شد. در غیر این صورت، روحیه انتقام‌جویانه پیدا می‌کند و باعث انتقال ویروس به دیگران خواهد شد. به همین دلیل است که در بررسی سازمان جهانی بهداشت در سال ۲۰۰۱ میلادی، آمده است: «طرد کردن افراد آلوده از سوی خانواده و جامعه موجب محرومیت آنها از فعالیت‌های اجتماعی و کاری و محرومیت از حقوق اولیه بشری می‌شود». در مجمع عمومی سازمان ملل هم اولین قدم برای مبارزه علیه ایدز، شکستن دیوار سکوت و انگ زدن، پذیرش افراد آلوده و بیماران ایدزی در جمع خانواده و حضورشان در جامعه اعلام شده است. حالا دیگر بسیاری از آدم‌ها پذیرفته‌اند که مساله ایدز همان اندازه که یک مشکل بهداشتی است، یک مشکل اجتماعی نیز هست و کنترل اپیدمی ایدز در جهان، هم‌بستگی و حمایت از افراد و خانواده قربانیان را می‌طلبد.