تحقیق در آموزه های دینی اسلام

در آموزه های دینی اسلام توجه به عقل و ابزارهای شناختی دیگر تحقیق از اهمیت ویژه یی برخوردار است و برای این كه انسان به درستی بتواند از این ابزارها استفاده كند رویكرد ویژه یی به محقق, ماهیت تحقیق, ابزارهای تحقیق, موانع تحقیق و كیفیت تحقیق دارد

بر پایه‌ی آموزه های دینی اسلام، رفتارهای انسان نقش اصلی در شكل‌گیری هویت ثانوی انسان دارد و كیفیت تصمیم و رفتارهای انسان علاوه براین كه در هویت ثانوی انسان اثر مستقیم می‌گذارد بلكه كیفیت زندگی فردی و اجتماعی امروز و فردای او را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد. آیاتی مثل“ ولتنظر نفس ما قدّمت لغد‏ٍ” ( حشر ۱۸) “ وقفوهم انّهم مسئولون” (صافات ۲۴) گویای این حقیقت است كه انسان نمی‌تواند بدون توجه به اثرات رفتارها، هر كاری را انجام دهد ، او با داشتن نعمت گوش، چشم، حس حقیقت جویی ، زیبا دوستی و عقل مسئول رفتارهای فردی و اجتماعی است و اجازه ندارد بدون دلیل تابع دیگران گردد “ولاتقف مالیس لك به علم انّ السّمع و البصر و الفؤاد كلّ اولئك كان عنه مسئولا”(اسرا ۳۶) انسان باید با به كارگیری این نعمت ها و انتخاب بهترین شیوه‌ی زندگی شاكر این نعمت ها باشد ولی اكتفا به ظواهر دنیا و تقلیدهای كوركورانه باعث شده كه درصد پایینی از مردم این نعمت ها را به درستی شناخته و از آن ها استفاده نمایند“ قلیلاً ما تشكرون ”(سجده ۹)

بنابر این در آموزه های دینی اسلام توجه به عقل و ابزارهای شناختی دیگر تحقیق از اهمیت ویژه‌ یی یبرخوردار است و برای این كه انسان به درستی بتواند از این ابزارها استفاده كند رویكرد ویژه‌یی به محقق، ماهیت تحقیق، ابزارهای تحقیق، موانع تحقیق و كیفیت تحقیق دارد. مولّف تلاش كرده مقاله را طوری تنظیم نماید كه خواننده توان جوابگویی به سئوالات زیرا را داشته باشد:

۱-تحقیق در آموزه های دینی اسلام چه مفهومی دارد و چگونه می‌توان به حقایق دست یافت؟

۲- هدف اساسی تحقیق در آموزه‌های دینی اسلام چیست و در چه عرصه‌هایی باید تحقیق نمود؟

۳-محقق كیست و چه ویژگی هایی در آموزهای دینی اسلام دارد؟

۴-ابزارهای تحقیق در آموزه‌های دینی چیست و چگونه می توان از آن ها به درستی استفاده كرد؟

راه‌جویی و راه‌یابی در بستر زندگی خصیصه‌های است كه انسانها همواره درچالشهای زندگی با آن سروكار دارند دراین وادی آنهایی موفق به راه‌یابی صحیح می‌شوند كه بدانند چرا، كجا و چگونه باید تحقیق، گردآوری اطلاعات، استدلال و استنباط كنند. نقش بسزای تحقیق در امر توسعه و رشد زندگی فردی و اجتماعی جوامع بشری امروزه باعث شده است كه در تمام سطوح آموزشی به تعلیم آن توجه نمایند .

دین اسلام به عنوان كاملترین دین الهی در آموزه‌های خود به صورتهای مختلف از روزی كه بر قلب مبارك پیامبر اسلام (ص) نازل شده است به امر تحقیق توجه نموده است در همین راستا كلمه “تعقلون” ۲۴ بار كلمه“یعقلون” ۲۲ بار و “ نعقل” و “یعقلها ” هركدام یكبار در قرآن تكرار شده‌ است. مفهوم اساسی این كلمات توجه به آیات و نشانه‌های الهی و راه یابی درست است ولی متأسفانه توجه به ظواهر و راهت‌طلبی و یا عدم استفاده صحیح از ابزارهای شناخت باعث شده است كه اكثر مردم به این امر مهم توجه نكنند “ و ما تأتیهم من آیه من آیات ربهم الا كانوا عنها معرضین” و با تأسف اعلام كنند “ و قالوا لو كنا نسمع او نعقل ماكنا فی اصحاب السعیر ”. در این مقاله سعی شده است مقوله تحقیق در آموزه‌های دینی اسلام بازخوانی دوباره گردد و بخشی از ابعاد مختلف آن نمایان گردد.

● ماهیت تحقیق

تحقیق مصدر باب تفعیل از ماده فعل حق می‌باشد. در زبان عربی فعلی كه به باب تفعیل رفته باشد معنایش این است كه ماده فعل به تدریج بوجود می‌آید. بنابر این تحقیق به مفهوم لغوی یعنی به تدریج به حق رسیدن . حق در لغت به‌‌ معانی ثابت، موجود ثابت ویا ثابتی‌كه انكار آن روا نباشد آمده است و در علوم مختلف بر اساس اصول و مبانی ثابتی كه هركدام دارند تعریف خاصی از حق می‌كنند ولی همه این تعریفها متضمن مفهوم وجودی هستند و اینكه وجودش ضروری است از این رو در تعریف حق دو معنی مندرج است كه در حكم جنس و فصل می‌باشند:

۱- وجود داشته باشد. ۲- و باید وجود داشته باشد.

بر این اساس حقیقت به امری اطلاق می‌گردد كه‌‌ اولاً وجود داشته باشد و اینكه هستی اش مطابق با واقع باشد و مقابل آن كذب و دروغ است. و بر این اساس باطل به چیزی گفته‌‌ می‌شود كه وجود نداشته باشد و به دروغ ادّعا كنند كه واقعیت دارد و هست .

بنابراین تحقیق یك رفتار منطقی و عقلانی است كه به تدریج صورت می‌گیرد و هدف غایی آن دست یافتن به اطلاعاتی است كه وجود دارند و باید وجود داشته باشند تا مشكلی حل گردد و یا زمینه را برای حل مشكلات فراهم نماید

بنابراین واژه تحقیق گویایی نكات زیر است:

۱-حق و دست یافتن به آن هدف غایی تحقیقات است،

۲-تحقیق به تدریج صورت می‌گیرد و زمان بردار است،

۳-تلاش و كوشش لازمه تحقیق بوده و برای رسیدن به نتیجه مطلوب باید شكیبا بود،

۴-تلاش و كوشش برای دست یابی به حقیقت ابزار لازم می‌طلبد و استفاده نادرست از ابزار انسان را از دستیابی به حقایق محروم می‌سازد،

۵- تحقیق دلالت برحاصل كار دارد از این رو نیازمند فاعلی است كه آن را انجام دهد یعنی محقق.

● جایگاه تحقیق در آموزه‌های دینی اسلام

در فرهنگ اسلامی انسان تنها موجودی است كه در نظام آفرینش، خلقت او به صورتی نگاشته شده است كه نظام آفرینش او در پنچ مرحله‌ی ذر، رَحِم، دنیا، برزخ و قیامت شكل می‌گیرد در طول این سفر تكوینی نفس و واقعیت انسان براساس میزان فعالیتها سعه‌ی وجودی یافته و درجات كمالی طی می‌كند و در هر دوره با توجه به شرایط فیزیكی كه در آن قرار می‌گیرد ابزار فیزیكی لازم را برای آن می‌سازد این فرآیند ابزارسازی یا ماهیت‌گیری در دوره‌ی رحم ـ انعقاد نطفه تا تولد ـ با توجه به تغذیه معنوی و مادی پدر و مادر شكل می‌گیرد و در دوره‌ی دنیوی ـ تولد تا وفات ـ با تجسم رفتارهای انسان شكل می‌گیرد (بدن مثالی)، بنابراین در نظام آفرینش ابزار ماهوی هر دوره‌ی زیستی انسان در مرحله قبلی ساخته می‌شود و كیفیت آن بستگی به نوع ساختار فیزیكی دارد كه درآن شكل گرفته است، در این سفر تكوینی چگونگی و كیفیت زندگی انسان وابسته به ابزاری است كه در مرحله قبلی ساخته و با خود می‌آورد“ كل نفس بما كسبت رهینه” و “ كل امری بما كسبت رهین” كیفیت بدن انسان در دنیا بستگی به نوع رفتارها و تغذیه‌های پدر و مادر دارد كه در دوره‌ی رحم مادر شكل گرفته است به عبارت دیگر سلامتی جسمی و روانی كودك در موقع تولد تابعی از كیفیت تغذیه‌های مادی و غیرمادی پدر و مادر است. مادر اختیار و توان این را ندارد كه از تأثیر غذای كه می‌خورد یا فیلمی كه نگاه می‌كند بر بچه‌ای كه در شكم دارد جلوگیری كند ولی این اختیار و توان را به او داده‌اند كه از طریق مطالعه و آشنایی با اثرات جسمی و روانی آنها بهترین مورد را انتخاب نماید تا بچه‌اش در سلامتی كامل متولد گردد.

بنابراین آموزه‌های دینی اسلام گویای این حقیقت است كه قانون خلقت قلم ترسیم چهرهٔ انسان را به دست خودش سپرده است كه هرطور كه می‌خواهد ترسیم نماید. و آنچه در آثار اسلامی رسیده است مبنی براینكه انسانها در قیامت بر طبق خصلتهای اكتسابی روحی، نه اندام ظاهری جسمانی، محشور می‌گردد و تنها افرادی به شكل و صورت انسانی محشور می‌گردند كه اخلاق و خویهای اكتسابی و ابعاد ثانوی روح آنها متناسب با شأن و كمالات انسانی باشد ، بیان دیگری از این واقعیت نظام تكوین انسان است.

از نظر قرآن انسان موقع تولد چیزی نمی‌داند ولی ابزارهای در اختیار او قرار گرفته است كه با بكارگیری صحیح آنها می‌تواند بهترین شیوه و چگونه زیستن را برای خود انتخاب نماید “ والله اخرجكم من بطون امهاتكم لاتعلمون شیئاً و جعل لكم السمع و الابصار و الافئده لعلكم تشكرون” انسان در دنیا با استفاده درست ابزارهای تحقیق یعنی چشم، گوش، و عقل، ثواب را از ناسره تشخیص می‌دهد هویت و شخصیت خود را می‌سازد و كیفیت زندگی امروز و فردای خود را رقم می‌زند.

قرآن كریم ایمان را برپایه تعقل و تفكر گذاشته است ، قران همواره از مردم می‌خواهد از تحقیق و اندیشه به ایمان برسند. از این رو در آموزه های اسلام جمود بدتر از جهالت است چرا كه ضد روح تحقیق است و این روح مقدس را از مردم می‌گیرد و شاید گفت همانطوریكه جمود از جهل زشتر است، حس تحقیق از خود علم مقدس تر است. علم آنگاه مقدس و قابل احترام است كه با روح تحقیق توأم باشد. روح تحقیق آنگاه وجود دارد كه بشر به نفس علم و اطلاعات خود معترف‌ باشد

و از طرفی یكی از مسائل مستخرجه از آموزه‌های دینی این اصل است كه: ( اصول دین تحقیقی است و تقلیدی نیست و به همه مسلمانان واجب است كه از روی تحقیق به اصول دین یقین پیدا نمایند) و در مسئله اول تمام رساله‌های عملی فقهاء و مجتهدین به این موضوع اشاره می‌شود. بنابراین آموزه‌های اسلام تقلید در اصول دین را جایز نمیداند و ضرورتاً تحقیق را لازم می‌شمارند به عبارت دیگر همه مسلمانان باید محقق باشند و بدون تحقیق نمی‌توانند اسلام را بپذیرند یعنی پذیرش اسلام، دلیل می‌طلبد كه باید از طریق تحقیق به آن دست یافت.

و در بستر تحولات اجتماعی به قول شهید مطهری: پیدایش فلسفه در عالم اسلام كه به نوبه خود شكوك و شبهاتی برمی‌انگیخت، موجب شد كه بیش از بیش ضرورت تحقیق در مبانی ایمانی اسلام و دفاع از آنها در میان مسلمین احساس شود.

● محقق در آموزه‌های دینی اسلام

چنانكه می‌دانیم گردآوری، تركیب، تجزیه و تحلیل اطلاعات اقدام های اساسی یك محقق است. و اینكه میزان اعتبار و مفید بودن تحقیق بستگی به میزان واقع‌نگری محقق و عدم دخالت تمایلات شخصی محقق در استدلالها و نتیجه‌گیری دارد.

در فرهنگ اسلامی شناخت و آگاهی از حقایق، تنها دلیلی است كه انسان می‌تواند از دیگران تبعیت و پیروی كند و این یك امر فطری است؛ آیه“ ولاتقف مالیس لك به علم” به گفته علامه طباطبایی انسان به چیزی كه بدان علم ندارد نباید معتقد باشد و چیزی را كه نمی‌داند نباید بگوید و كاری كه علم به آن ندارد نباید انجام دهد، زیرا همه اینها پیروی از علم است. چراكه آموزه‌های دینی پیروی از اطلاعات مبهم و غیر واقع را نهی كرده است ؛ برای اینكه پیروی از علم و حقیقت حكمی است كه فطرت بشر آن را امضا می‌كند فطرت انسان در مسیر زندگی جزء رسیدن به واقع و متن خارج، هدفی ندارد او می‌خواهد به حقایق چنان دست‌رسی پیدا كند كه بتواند قاطعانه بگوید واقع و حقیقت همین است و بس. واین همان فطرت سالم انسانی انسان است كه او را به تقلید از علم عالم و متخصص وا می‌دارد و علم ِعالِم را علم خود می‌داند و پیروی از او را در حقیقت پیروی از علم خود می‌شمارد و شاهد این مدعی همان اعمال ارتكازی و فطری مردم است؛ فرد ناآشنا به راه به راهنما ، فرد مریض به تجویز دكتر و ارباب حاجت به اهل صنعت اعتماد می‌كند.

● موانع تحقیق

به عبارت دیگر در آموزه‌های دینی اسلام همه مردم ذاتاً محقق هستند و دنبال حقیقت می‌باشند تا با استفاده از ابزارهای كه در اختیار او قرار داده شده است هویت خود را شكل دهد ولی مردم به دلایل زیر توان استفاده صحیح از آنها را از دست می دهند و به ناچار از دست یابی به اطلاعات صحیح و درست محروم می‌شوند و طبیعتاً به نتایجی می‌رسند كه واقعیت ندارد :

الف ـ سطحی نگری : یكی از عواملی كه باعث می‌شود محقق نتواند به اطلاعات درست و صحیح دسترسی پیدا كند اكتفا به اطلاعاتی است كه به راحتی در دسترس قرار می‌گیرد، این عارضه باعث می‌شود از كنار بسیاری از اطلاعات براحتی عبور كند بدون اینكه به اهمیت و دلالت اطلاعاتی كه از دست می‌دهد متوجه باشد “ و ما تأتیهم من آیه من آیات ربهم الا كانوا عنها معرضین ” سطحی نگری باعث می‌شود تحقیق به نتایجی منتهی شود كه توان حل ریشه‌ای مشكلات را نداشته باشد و تنها به صورت موقت عوارض را پنهان سازد.

ب ـ ظاهر نگری: مهمترین عاملی كه باعث می‌شود انسان به ظواهر توجه نموده و آنها را به جایی اصل و واقعیت بگیرد نداشتن شاخصها و ملاكها است به عبارت دیگر وقتی محقق نتواند گویه‌های متغیرهای مستقل و وابسته تحقیق را به درستی شناسایی و احصاء نماید و روایی و اعتبار آنها را بسنجد در گردآوری اطلاعات به اشتباه سراغ اطلاعاتی می‌رود كه در راستایی تحقیق او نیست و همین داده‌ها در تجزیه و تحلیل باعث انحراف می‌گردد.

منبع : كتاب مجموعه مقالات نخستین كنگره بین المللی - دانشگاه آزاد اسلامی

نویسنده : محمدباقر بابائی

---