حقوق بشر درنهج البلاغه

حقوق بشر یكی از مفاهیم كلیدی حقوق بین الملل است كه سالهاست بر سر آن مجادلات فراوان سیاسی و رسانه ای میان مدعیان و ناقضان در جریان است

حقوق بشر یكی از مفاهیم كلیدی حقوق بین الملل است كه سالهاست بر سر آن مجادلات فراوان سیاسی و رسانه ای میان مدعیان و ناقضان در جریان است. امیرالمؤمنین (ع) قرن ها پیش در ابعاد مختلف به این مفهوم بنیادین پرداخته و از زوایای گوناگون بر رعایت اصول آن كه جزو مفاهیم كلیدی اسلام است تأكید ورزیده است. این مقاله به شكل گذرا و موجز به این موضوع پرداخته است.

● مفهوم حقوق بشر و چگونگی شكل گیری آن

حقوق بشر به معنای اصطلاحی آن، حتی در سنت اندیشه و حقوق غرب نیز سابقه تاریخی كهنی ندارد، اگر ما مثلاً در كتاب های بزرگترین فیلسوف عصر روشن گرایی (قرن هجدهم)، یعنی كانت، كه بیش از هر فیلسوف دیگری انسان و كرامت او را ملاك و مبدا فلسفه علمی خود قرار می دهد، این اصطلاح را بجوییم، اثری از عبارت حقوق بشر نمی یابیم.

این اصطلاح در متن یك نهضت اجتماعی، سیاسی در فرانسه پدید آمد و پیوسته تا امروز، پیوند ناگسستنی خود را با اصل مضمون و محتوای سیاسی خود حفظ كرده است و بدون آن قابل تصور نیست، بنابراین، اصطلاح حقوق بشر در عمل متوجه آن گروه از قدرتمندانی است كه در قلمرو سیادت خویش، صاحبان نظر و عقیده مخالف را تحت فشار و تعقیب قرار می دهند، براین اساس، رئوس حقوقی كه تحت پدیده «حقوق بشر» گردآوری شده، عبارتند از:

حق حیات، آزادی، برابری، عدالت، دادخواهی عادلانه، حق حفظ در مقابل سوء استفاده از قدرت، حفاظت در مقابل شكنجه، حفاظت شرافت و خوشنامی، حق پناهندگی، حقوق اقلیت ها، حق شركت در حیات اجتماعی، حق آزادی فكر، ایمان و سخن، حق آزادی دین، حق تجمع و اعلان، حقوق اقتصادی (حق حفظ مال، حق انتخاب كار، حق فرد بر اشتراك در امور ضروری مادی و معنوی)، حق تشكیل خانواده، حق تعلیم و تربیت، حق حفظ حیات فردی شخص و حق انتخاب آزاد محل زیست.

روشن است كه اصل مسلم و نخستین شرط ایفای این حقوق، عدم تناقض با حق دیگر انسان ها و عدم شكستن حق بشری افراد دیگر است.

در اسلام، آن گونه كه قرآن سخن می گوید: «خدا» در مركز جهان بینی قرار دارد و انسان ها براساس تقوا از یكدیگر متمایز می شوند، «ان اكرمكم عندالله اتقیكم» (حجرات: ۱۳).

ولی در جهان بینی غرب انسان مركزیت دارد و انسان میزان سنجش تمام اشیا است (اومانیسم) و به جای خدا محوری انسان محوری اصل است.

در این مقاله، ابتدا اصول كلی و مبانی حقوق بشر از دیدگاه امام علی (ع) را بررسی می كنیم و سپس به اصلی ترین حق، یعنی حق حیات خواهیم پرداخت، سپس دو اصل بنیادین، یعنی آزادی و مساوات را بررسی خواهیم كرد.

● اصول كلی و مبانی حقوق بشر

الف) اصل كرامت انسانی

مهم ترین اصل و پایه حقوق بشر، «كرامت انسانی» است، قرآن كریم با عبارت لقد كرمنا بنی آدم؛ (اسرا‎/آیه ۷۰) «همانا فرزندان آدم را كرامت بخشیدیم»، به این حقیقت اشاره می كند.

امام علی (ع) در خطبه ای با شرح آفرینش آدم (ع) می فرماید: «پس خداوند از فرشتگان خواست تا آنچه در عهده دارند، ادا كنند و به عهدی كه پذیرفته اند وفا كنند، او را از بن دندان بپذیرند، خود را خوار و او را بزرگ گیرند، و فرمود: «آدم را سجده كنید ای فرشتگان! فرشتگان به سجده افتادند جز شیطان» كه دیده معرفتش از رشك تیره شده و بدبختی بر او چیره، خلقت آتش را ارجمند شمرد و بزرگ مقدار و آفریده از خاك را پست و خوار» (نهج البلاغه‎/ ترجمه سید جعفر شهیدی‎/ خطبه ،۱ ص ۵)

امام علی (ع) در همین خطبه می فرماید: و ان ناس كلهم احرار «مردم همه آزادند.»

امام در حكمرانی نیز به اصل كرامت توجه داشته و كارگزاران خود را به رعایت آن تذكر داده است؛ به طور مثال در فرمان حكومتی خویش به مالك اشتر می فرماید:

مهربانی بر رعیت و دوستی ورزیدن با آنان و مهربانی با همگان را برای دل خود پوششی گردان و مباش همچون جانوری شكاری كه خوردنشان را غنیمت شماری! چه رعیت دو دسته اند؛ دسته ای برادر دینی تو هستند و دسته دیگر در آفرینش با تو همانند‎/ گناهی از ایشان سر می زند یا علت هایی بر آنان عارض می شود، یا خواسته و ناخواسته خطایی بر دستشان می رود‎/ به خطاشان منگر و از گناهشان در گذر(نهج البلاغه، نامه ۵۳).

ب) اصل خداجو بودن انسان

انسان اصالتاً خدا را می طلبد، در مكتب علی (ع) انسان به دنبال خدایی است كه با او آشنایی دارد و شیفته اوست، از طرف دیگر، خداوند هم به بنده اش توجه دارد و او را مورد رحمت خویش قرار می دهد.

ذعلب یمانی از حضرتش پرسید، آیا پروردگار خود را می بینی؟

پاسخ داد، آیا چیزی را نبینم می پرستم.

گفت: چگونه او را می بینی؟

فرمود: دیده ها او را آشكارا نتوان دید، اما دل ها با ایمان درست بدو خواهند رسید، به هر چیزی نزدیك است ولی نه بدان پیوسته، و از آن دور است نه جدا و گسسته (خطبه ۱۷۹).

ج) اصل جاودانه بودن انسان

امام علی (ع) این دنیا را محل گذر می داند و اعلام می كند كه انسان برای جهان آخرت آفریده شده است (نامه ۳۱ نهج البلاغه در وصیت خطاب به فرزند ارشدش امام حسن (ع).

● مهم ترین موارد حقوق بشر در نهج البلاغه

۱) حق حیات

امام علی (ع) حق حیات را برای انسان ها بسیار محترم شمرده و نسبت به آن سفارش های فراوانی كرده است.

امام در اهمیت این مطلب می فرماید: از رسول الله (ص) دو كتاب به ارث برده ام، كتاب خدا و كتابی در غلاف شمشیرم. پرسیدند: ای امیر مومنان! چیست آن كتابی كه در غلاف شمشیر داری؟

فرمود: هر كس غیر قاتل را بكشد و یا غیر ضاربش را بزند، لعنت خدا بر او باد.

حضرت با این بیان كاربرد شمشیر و سلاح را در جایی مجاز می داند كه منجر به قتل بی گناهی نشود.

امام به مالك اشتر نخعی می فرماید:

... و بپرهیز از خون ها، و ریختن آن به ناروا، كه چیزی چون ریختن خون به ناحق آدمی را به كیفر نرساند و گناه را بزرگ نگرداند، حكومت خود را با ریختن خونی به حرام نیرومند مكن (نامه ۵۳ نهج البلاغه).

امام علی (ع) در بستر شهادت برای قاتل خود سفارش كرد: «پسران عبدالمطلب! نبینم در خون مسلمانان فرورفته اید و گویید امیر مومنان را كشته اند، بدانید جز قاتل نباید كسی برای خون من كشته شود (نامه ۴۷ نهج البلاغه).

۲) حق آزادی

درباره تعریف و ماهیت آزادی، اختلاف بسیار است، اما با توجه به آموزه های دینی در بیانی اجمالی می توان گفت: آزادی در تعبیر حقوقی آن نوعی استقلال و خود سامانی در زمینه های گوناگون زندگی است كه از لحاظ رشد شخصیت انسان ضرورت داشته است و در چارچوب مقررات و ممنوعیت های الهی و عقلایی قرار دارد.

امام علی (ع) با گفتار و كردار خویش به فرهنگ سازی و ایجاد زیرساخت های اجتماعی جهت استفاده از آزادی اقدام كرد، حضرت برای نهادینه نمودن آزادی در اجتماع بر موارد زیر تأكید داشت.

سعه صدر حاكمان

امام علی (ع) در بیانی پرمعنا ابزار ریاست را سعه صدر معرفی می كند (حكمت ،۱۷۶ نهج البلاغه).

سعه صدر هنگامی خود را به خوبی نشان می دهد كه فرد با داشتن قدرت و توان بر مجازات به عفو اقدام كند (نهج البلاغه، حكمت ۵۲).

اگر خداوند اجازه كبر ورزیدن را به یكی از بندگانش می داد، به یقین منتی را بر پیامبران گزیده و دوستانش می نهاد، لیكن خدای سبحان، تكبر را بر آنان نپسندید و فروتنی شان را پسندید.»

ترغیب مردم به مشاركت های اجتماعی و نقد حاكمان

امام در خطبه ۲۱۷ نهج البلاغه می فرماید:

شنیدن حق را بر من سنگین مپندارید، و نمی خواهم مرا بزرگ انگارید، پس از گفتن حق و یا مشورت دادن در عدالت كوتاهی نكنید.

علی (ع) بارها نه تنها مورد انتقاد و خرده گیری بلكه مورد دشنام و ناسزا قرار گرفت ولی هیچ كس را به خاطر شخص خود مجازات نكرد (خطبه ،۱۷۴ برخورد با خوارج).

و در خطبه ۱۷۲ آمده است كه شخصی به ایشان گفت: «ای پسر ابوطالب! تو بر امر حكومت حریص هستی» و امام نه نتها خشمگین نشده بلكه با استدلال به او پاسخ داد.

۳) مساوات

لزوم اجرای مساوات و عدالت به كرات در بیان و افعال حضرت دیده می شد، در مكتب علی (ع) مساوات مصداقی از عدالت است، و در سه مورد زیر قابل ملاحظه است:

۱) مساوات در بهره مندی از بیت المال

۲) مساوات در برابر قانون

۳) مساوات در رجوع به محكمه صالح و رسیدگی عادلانه

● مساوات در بهره مندی از بیت المال

امام در روز پس از بیعت با مسلمین در بخشی از یك سخنرانی كه در شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید ج‎/۲ صفحه ۱۷۱ آمده است، فرمودند:

شما بندگان خدا هستید و مال از آن خداست كه آن را بین شما به صورت مساوی تقسیم می كنم و هیچ كسی را در برابر كسی دیگر برتری نیست و افراد پرهیزكار در قیامت پاداش از خداوند می گیرند. نزد من مالی است كه میان تان تقسیم خواهم كرد و درباره هیچ یك از شما تخلف نخواهد شد چه عرب باشد، چه عجم، اهل بخشش باشد یا نه...

درباره مساوات در بهره مندی از بیت المال در نهج البلاغه مطالب بسیار فراوانی وجود دارد كه به دلیل ضیق وقت تنها دو مورد را مطرح می كنم:

۱) برخورد امام علی (ع) با خزانه دار بیت المال به دلیل عاریه دادن یك گردنبند به دختر امام

۲) برخورد تند با برادر خویش عقیل كه نابینا بود و تقاضای سهم بیشتری از بیت المال می كرد.

● مساوات در برابر قانون

امام در مقابل قانون همه را دارای حق مساوی می دانست، از تبعیض، اغماض و یا زیاده روی به شدت پرهیز می كرد. در خطبه ۱۲۷ نهج البلاغه به سیره پیامبر اكرم در عین تنبیه خطاكاران به رعایت حقوق آنان و خانواده شان اشاره می كند.

در كتاب وسایل الشیعه ج ۱۸ ص ۱۵۶ آمده است كه حاكم كوفه را به دلیل فساد و شكایات مردمی از حكومت خلع كرد و دستور داد تا او را شلاق بزنند و برای این كه كسی حاضر نشد او را حد بزند امام علی (ع) خود شلاق را گرفت و به سوی او رفت. حاكم مخلوع امام را قسم داد تا او را به خاطر حفظ آبرو شلاق نزند ولی امام فرمودند: ساكت شو، بنی اسراییل به علت عدم اجرای حدود نابود شدند و سپس او را شلاق زد.

● مساوات در رجوع به دادگاه صالح و رسیدگی عادلانه

رعایت مساوات از سوی حاكمان برای مردم، از جمله اصول مسلم در زمامداری امام علی (ع) است. او در بخشنامه ای به والیان دستور داد كه حتی در نگاه كردن به فراخواندن مسلمانان با همه یكسان عمل كنند (نهج البلاغه، نامه ۴۷).

امام این گونه برخورد را به محمد بن ابوبكر و شریح قاضی توصیه می كند و می فرماید این نوع برخورد طمع ورزان را به تو نزدیك نمی كند و دشمنانت را مأیوس می نماید.

امام چند قاضی از جمله ابولاسود دئلی را به دلیل برخورد با مراجعین از سمت قضاوت خلع كرد (نهج البلاغه ۵۳).

امام در جلسه دادگاهی كه به دلیل شكایت از او تشكیل شده بود، وقتی قاضی از ایشان با احترام نام برد و كنیه اباالحسن ایشان را خطاب كرد به قاضی خرده گرفت كه در دادگاه با طرفین دعوی با مساوات رفتار كند ولو در یك طرف امیر مومنان باشد.

● تطبیق بیانیه جهانی حقوق بشر با نهج البلاغه

ماده ۲۵ بیانیه جهانی حقوق بشر می گوید:

هر كس حق دارد از سطح یك زندگی برخوردار باشد كه سلامت و رفاه او و خانواده اش از جمله خوراك، لباس، مسكن و بهداشت را تأمین كند، همچنین حق دارد از خدمات ضروری اجتماعی در هنگام بیكاری، بیماری، درماندگی، بیوگی و پیری یا در سایر موارد كه بنا به اوضاع و احوال بیرون از اراده او، وسایل معاش وی را مختل گرداند استفاده كند.

امام علی (ع) در این باره می فرماید:

در طبقه ای از مردم كه مشكل معیشتی دارند، آنان كه چاره ندانند و از درویشان و نیازمندان و از بیماری بر جای ماندگانند، مستحق عطایند و سپس دستور داد بخشی از بیت المال را به این افراد اختصاص دهند (نامه ۵۳ نهج البلاغه).

حضرت بر پیرمردی گدا گذشت و وقتی حال زار او را دید به اطرافیانش گفت: از او كار كشیدید تا پیر شد، حال كه عاجز شده است چرا از او دریغ می دارید؟ از بیت المال به او بازنشستگی بپردازید (وسایل الشیعه، ج ،۱۱ ص ۴۹). در موردی حضرت با پیرزنی روبه رو شد كه مشك آبی بر دوش داشت، پس از دقت دریافت كه او همسر یكی از شهداست، با طعام به منزل او رفت و با فرزندانش بازی كرد، آن گاه صورت خود را نزدیك آتش گرفت و به خود گفت: «بچش ای علی! این جزای كسی است كه حقوق بیوه زنان و یتیمان را ضایع كند» (بحارالانوار، ج ،۴۱ ص ۵۲).