جمعه, ۷ اردیبهشت, ۱۴۰۳ / 26 April, 2024
فساد مالی در تاریخ معاصر ایران
فساد مالی دولت‌ها و حكومت‌ها در زمره اندوهبارترین فرازهای مطالعات مربوط به تاریخ تحولات سیاسی اجتماعی است و متاسفانه حجم زیادی از رویدادهای مربوط به تاریخ معاصر ایران با زمینه‌ها و بسترها و لایه‌ها و نمایه‌های شرم‌آوری از انواع مفاسد مالی دولتی و گروهی در آمیخته است.
اختاپوس فساد مالی در تاریخ معاصر ایران نه تنها قهرمانان ملی بزرگی چون میرزاتقی‌خان امیركبیر را به خاطر مبارزه با آن قربانی خود ساخته بلكه با پریشان ساختن به موقع رشته‌های اقتصاد و فرهنگ و سیاست ملی، ملت و سرزمین ایران را چمبره هزارگونه محنت و ابتلا فرو برده است كه متاسفانه ریشه‌ها و شاخه‌های آن هنوز هم بر جای مانده است. اكنون كه بزرگترین هدف و نیاز سفینهٔ‌النجاهٔ انقلاب اسلامی مبارزه با مفاسد اقتصادی و مالی و اداری عنوان می‌شود، هر گونه تحقیق و تالیف و جد و جهدی كه در این زمینه از سوی آگاهان و نخبگان مردم انجام می‌شود قابل توجه و تامل است. به همین خاطر مقاله حاضر را به عنوان گوشه‌ای از این بایسته‌ها تقدیم حضورتان می‌كنیم.
هر نوع تصرف غیرقانونی در اموال عمومی و استفاده نامشروع از اختیارات و قدرت به منظور بهره‌وری از امكانات مالی برای كسب منافع شخصی، فساد مالی نام دارد؛ فساد مالی دارای مصادیق بسیاری از جمله اختلاس، رشوه، اخاذی، رانت‌های اقتصادی برداشت و دخل و تصرف غیرقانونی در وجوه و اموال، استفاده از امتیازات و بهره‌برداری‌های مالی، تقلب، كم‌كاری و... است. این فساد با تشكیل حكومت و دولت و برپایی تشكیلات اداری و نهادهای عمومی مطرح گردید و همواره تهدیدی جدی برای جامعه و منافع عمومی به شمار می‌رود.
كشور اسلامی ما --- ایران --- نیز از این قاعده مستثنی نمی‌باشد و در اعصار مختلف با این مساله مواجه بوده است؛ اما مهم این است كه مفاسد به چه دلیلی شیوع یافته‌اند و عاملان آن چه كسانی بوده‌اند. ایران معاصر پیوسته از فساد برخی رجال حكومتی در عصر قاجار و یا پهلوی اول و دوم رنج برده است. خاندان رژیم سابق و حتی شخص شاه بارها اقدام‌های ناسالمی انجام داده‌اند كه در كارنامه رژیم سلطنتی ثبت گردیده است.
به جرأت می‌توان فساد مالی حكومت پهلوی را یكی از دلایل شكل‌گیری نهضت انقلاب اسلامی دانست. صاحبنظران داخلی و خارجی نیز بر این مطلب تاكید بسیار دارند. رژیم سابق داعیه مبارزه با مفاسد مالی را داشت در حالی كه خود به شدت در آن غوطه‌ور بود. اسراف، تجمل، دزدی، رشوه و در یك كلام فساد خاندان سلطنتی و مقامات بلند پایه جامعه آن روز؛ دلیل اصلی بحران موجود در كشور به شمار می‌رفت.
این مقاله مروری تاریخی بر بروز و شیوع مفاسد مالی در ایران معاصر دارد. در آغاز مقدمه‌ای از كلیت بحث ارائه می‌شود و سپس به، مفاسد مالی عصر قاجار، پهلوی اول و دوم، خاندان یهودی و دولت‌های رژیم سابق پرداخته می‌شود. در پایان نیز به علل وجود مفاسد مالی در ایران پس از انقلاب توجه خواهیم كرد.
●مقدمه
ایران در تاریخ معاصر خود، شاهد مفاسد مالی بسیاری بوده است؛ حكومت‌های فاسد و مستبد، با سوءاستفاده‌های مالی هر آنچه خواستند با ملت ایران كردند. مقام و مسوولیت، ثروت كلانی به همراه داشت و بسیاری با دادن رشوه، به مقام‌های دولتی و حكومتی دست یافتند و بدین‌ترتیب، مسیر فساد و بهره‌برداری‌های انتفاعی را در جهت منافع شخصی پیمودند.
عامل اصلی اعتراضات مردمی و بزرگان دینی چه در عصر قاجار و چه در حكومت رضاخان و پهلوی دوم، ساختار استبدادی و فساد مالی، به همراه اختناق و مفاسد اخلاقی بود.۱ از طرفی، بحران‌های اقتصادی به وجود آمده در تاریخ گذشته ایران، ناشی از فساد طبقه حاكم، چپاول ثروت‌های ملی و عمومی و همچنین وجود مقامات بلندپایه حكومتی و دولت‌های فاسد بوده است.۲ صاحبنظران خارجی و اندیشمندان بسیاری بر این مطلب تاكید دارند.۳ فساد و رشوه‌خواری مقامات و اعضای خاندان سلطنتی به شدت با ارزش‌ها و عادت‌های اجتماعی طبقات متوسط و پایین جامعه سنتی ایران در تعارض بود كه منجر به همین دوگانگی شدید طبقاتی گردید. به عنوان مثال، ملت ایران در سال‌های --۵۴ ۱۳۵۲، از خود شاه شنیده بودند كه درآمدهای نفتی كشور سه و یا چهار برابر شده است. بر همین اساس آنان سوال می‌كردند كه چرا دچار فقر و بحران اقتصادی شده‌اند و آن همه ثروت به یكباره چه شد و كجا رفت؟ از آن جا كه رشوه‌خواری و فساد مالی برخی از اعضای خاندان سلطنتی، شخص شاه و دولت‌های به قدرت رسیده بر همگان آشكار بود، جامعه آگاه ایران با دیده شك، تردید و انزجار به رژیم نگاه می‌كرد و این وضعیت برای آنان تحمل‌ناپذیر بود.
دامنه فساد آنقدر گسترش یافته بود كه یكی از خبرنگاران خارجی با اشاره به جریان مبارزه با فساد در ایران نوشته بود «این كار، غیرممكن به نظر می‌رسد، چرا كه پای همه به نحوی گیراست.»۴ دامنه فساد و سوءاستفاده‌های مالی اطرافیان شاه و صاحبان نفوذ و قدرت در حكومت‌های گذشته و به‌ویژه در دستگاه پهلوی آنقدر وسیع و گسترده بود كه از دید پژوهشگران خارجی نیز به دور نمانده است؛ آنها بیشترین موارد فساد مالی را مربوط به خانواده پهلوی و دربار شاه می‌دانند.۵ چه بسیار سوءاستفاده‌هایی كه توسط یك وزیر یا مقام بالای مملكتی صورت می‌گرفت و به راحتی از آن می‌گذشتند، در حالی كه یك كارمند ساده با دریافت مختصر رشوه‌ای محاكمه و زندانی می‌شد.۶
با این مقدمه كوتاه و اجمالی از وضعیت كلی جامعه ایران در رژیم سابق، اشارات مفصلی نیز به وضعیت جامعه ایران از منظر شیوع مفاسد مالی در عصر قاجار، دوران حكومت رضاخان و پهلوی دوم خواهیم داشت.
●فساد مالی در عصر قاجار
ایران چه در عصر قاجار و چه قبل از آن ضربه‌های بسیاری از فساد مالی و عواقب آن مانند فقر و تبعیض خورده است.۷ قراردادهای تركمانچای، گلستان، تالبوت، دارسی و تشكیلات فراماسونری، كاپیتولاسیون و انقلاب سفید، همه به نوعی باج‌دادن به بیگانگان و سوءاستفاده‌های مالی توسط ایادی داخلی و خارجی بوده است كه گوشه‌هایی از فساد مالی را نشان می‌دهد. در این میان مبارزان بسیاری بودند كه در راستای مبارزه با مفاسد مالی و خلاصی كشور از این معضل، جان خود را از دست دادند؛ امیركبیر از سردمداران چنان مبارزانی بود و تاریخ گواه آن است كه چه بر سر او آوردند. داستان به قتل رسیدن امیركبیر حكایت از نارضایتی عاملان فساد در دستگاه حكومتی ناصرالدین شاه دارد؛ چرا كه اقدامات اصلاحی او باعث قطع دست‌درازی‌های بسیاری بر اموال عمومی و بیت‌المال گردید. بعدها نیز آیت‌الله كاشانی، مصدق، مدرس، حضرت امام(ره) از دیگر بزرگانی بودند كه به مبارزه علیه فساد دستگاه حاكمه پرداختند. سلاطین قاجار جملگی مرتكب اعمال فاسدآلودی بودند كه هر یك به نوعی پرده از چهره فاسد آنان برمی‌داشت. در تاریخ آمده كه آغامحمدخان قاجار برای به دست آوردن جواهرات نادری دست به جنایت‌های بسیاری در خراسان زد؛ از جمله این‌كه حاكم خراسان را در فجیع‌ترین شكلی به قتل رساند.۸ دست‌اندازی به بیت‌المال، باج‌گیری و نیز سوءاستفاده‌های مالی به وفور وجود داشت. بیشتر ماموران دولتی حاضر به گرفتن رشوه بودند و حاكمان محلی نیز به این امر مبادرت داشته و به ثروت‌اندوزی مشغول بودند. آنها در نخستین فرصت، مبالغی را كه برای خرید مقام خود پرداخته بودند، از مردم طلب می‌كردند.۹ در این دوران برخی افراد با پرداخت رشوه، به القاب خاصی منتسب می‌شدند كه هرگز شایسته آن نبودند.۱۰ این القاب حتی به اشخاص غیرممیز نیز داده می‌شد.۱۱
چنین وضعیتی در دوران سلطنت مظفرالدین شاه و ناصرالدین شاه قاجار نیز وجود داشت؛ حاكمان قاجار برای پرشدن خزانه دولت، هر ساله حكام ایالات را تغییر می‌دادند و از این انتصابات رشوه‌های فراوانی می‌گرفتند. حاكمان محلی نیز كارهای اداری را به اشخاص متمول می‌فروختند و از این راه بر اموال عمومی قیمومیت داشته و چپاول‌های بسیار می‌كردند.۱۲
در پایان این بحث یادآوری این نكته ضروری به نظر می‌رسد كه دست‌یازی به اموال عمومی و حیف و میل بیت‌المال، در راه خوشگذرانی و عشرت شاهان قاجار صرف می‌گردید. شهوترانی ناصرالدین شاه از نمونه این چپاول‌ها است. بنا به قولی روزی كه او كشته شد، هشتاد و پنج زن داشت كه زن‌های درجه اول ماهی ۷۵۰ تومان، درجه دوم بین ۲۰۰ تا ۵۰۰ تومان و درجه سوم بین ۱۰۰ تا ۱۵۰ تومان از خزانه دولت پول می‌گرفتند؛ حقوق دخترهای بزرگ شاه نیز تا ۴۰۰ تومان بود و كسی هم حق اعتراض نداشت.۱۳ این است نمونه‌هایی از وضعیت كشور ما در عصر قاجار كه چگونه سلاطین و حاكمان دولتی و محلی به راحتی مرتكب اعمال فاسدی می‌شدند. با كودتای رضاخان عمر حكومت قاجار به پایان می‌رسد و دوران استبدادی رضاخان و حكومت پهلوی با ویژگی‌های خاص خود آغاز می‌گردد.
●فساد مالی رضاخان، پهلوی اول
در زمان رضاخان ارتكاب اعمال فاسد نیز نه تنها كم نشد، بلكه بیشتر از قبل نیز صورت گرفت و حتی با استبداد و اختناق بیشتری هم شایع گردید. درخصوص شخصیت رضاخان در تاریخ ایران آمده است: «وقتی او در سوم اسفند ۱۲۹۹ كودتا كرد و در سال ۱۳۰۴ به سلطنت رسید، نه ملكی داشت، نه كارخانه و نه دارایی قابل ذكری، و در سال ۱۳۲۰ املاك سلطنتی او حدود دو هزار ملك شش دانگ برآورد شد كه از راه‌های مفسده‌آمیزی چون غصب، خرید به اجبار و چپاول به دست آمده بود.»۱۴ در آن زمان رضاشاه با تصرف اموال و املاك مردم، بزرگترین مالك ایران شده بود و تمام چرخ‌های حیاتی كشور را در جهت منافع شخصی خود به حركت درمی‌آورد. مرگ در انتظار كسانی بود كه حاضر نبودند املاك خود را تقدیم شاه كنند.۱۵
در تاریخ آمده است كه او باج‌های هنگفتی می‌گرفت و در حالی كه طبقه سرمایه‌دار، تجار، انحصارگرو مقربان سیاسی را غنی می‌كرد، تورم و مالیات‌های سنگین و سوءاستفاده‌ها و مفاسد مالی، سطح زندگی مردم را كاهش می‌داد. جنون ثروت، رضاخان را آنقدر از خود بی‌خود كرده بود كه تنها به غصب املاك مردم، برقراری انحصارات و كارخانه‌داری ختم نمی‌شد، بلكه اعتبارات و بودجه مملكتی و به‌ویژه درآمد كشور از نفت، بدون هیچ حساب و كتابی در اختیار شخص شاه بود و او به میل و اراده خود از آن برداشت نموده و حیف و میل می‌كرد.
فساد مالی شخص‌رضاخان و مفاسد بی‌شمار مقامات بلندپایه باعث گردید، تصدی مشاغل و پست‌های بالای دولتی و حكومتی تنها در دست عده‌ای محدود جابه‌جا شود. در تاریخ آمده است: «اداره سیصد شغل سطح بالای مملكتی فقط در اختیار ۷۰ الی ۸۰ نفر از سیاستمداران قدیمی و بانفوذ بود كه به جز چند مورد، سن همه آنها از ۵۰ و یا ۶۰ سال بیشتر بود.»۱۶ چنین وضعیتی در طول سلطنت رضاخان به وفور دیده می‌شد؛ استبداد، فقر، تبعیض و بحران‌های اقتصادی بر شدت وخامت شیوع مفاسد مالی افزوده بود.
حسن دادگر
پی‌نوشت‌ها:
-۱- ر.ك. به: فریدون هویدا، سقوط شاه، ترجمه ح.۱. مهران، انتشارات اطلاعات، تهران، ۱۳۶۵، ص ۹.
-۲- ر.ك. به: مهدی رهبری، اقتصاد و انقلاب اسلامی ایران، مركز اسناد انقلاب اسلامی، تهران، ۱۳۷۹، ص ۲۹۱.
-۳- نمونه‌هایی از این نظرات را در منابع زیر جست‌وجو كنید؛ نیكی آر. كدی، ریشه‌های انقلاب ایران، ترجمه عبدالرحیم گواهی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ دوم، تهران، ۱۳۷۵؛ همچنین: سایروس ونس و برژینسكی، توطئه در ایران، ترجمه محمود مشرقی، انتشارات هفته، تهران، ۱۳۶۲، و نیز: فرد هالیدی، دیكتاتوری و توسعه سرمایه‌داری در ایران، ترجمه فضل‌الله نیك‌آیین، انتشارات امیركبیر، تهران، ۱۳۵۸.
-۴- سقوط شاه، ص ۹۲.
-۵- این بحث، نظر آنتونی پارسونز است كه در خاطرات خود در دوران سفارت خود (سفیر كبیر انگلیس) آورده است:
.۲۸,۹۷۹۱-۴۷۹۱۵, London, ۴۸۹۱, PP. ۱Anthony Parsons, The Pride and the Fall: Iran
-۶- مثالی در این زمینه را در كتاب زیر ببینید: حسین فردوست، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، انتشارات اطلاعات، تهران، ۱۳۷۴، جلد اول، ص ۵۷۲.
-۷- برای ملاحظه برخی از نمونه‌های فساد مالی در ایران قدیم، ر.ك. به: حسن دادگر، فساد مالی: زمینه‌ها، عوامل و راه‌كارهای خلاصی، به سفارش كانون اندیشه جوان پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، انتشارات موسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، در دست چاپ.
-۸- در تاریخ می‌خوانیم كه دستور داده شد دور سر حاكم خراسان را خمیر بگیرند و سرب مذاب در آن بریزند، تا او مجبور شود جواهرات نادری را به آغامحمدخان قاجار بدهد؛ ر.ك. به: سیدجلال‌الدین مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ ششم، تابستان ۱۳۷۵، جلد اول، ص ۲۳.
-۹- ر.ك. به: تاریخ تمدن ویل دورانت، ترجمه گروهی از نویسندگان، انتشارات اسلامی، تهران، ۱۳۶۵، جلد ششم، ص ۸۴۲.
-۱۰- مثال‌هایی در این‌باره را در ماخذ زیر ببینید: مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران، انتشارات زوار، تهران، بی‌تا، جلد اول، صص ۲۰۹ و ۵۱۴.
-۱۱- ر.ك. به: ناظم‌الاسلام كرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، تهران، بدون ناشر، ۱۳۵۷، جلد اول، ص ۱۲۷.
-۱۲- برای بررسی‌های بیشتر در این زمینه، ر.ك. به: مرتضی راوندی، تاریخ اجتماعی ایران، انتشارات امیركبیر، تهران، ۱۳۵۹، جلد چهارم، صص ۱۳۰ و ۸۴۹. جلد دوم، صص --۴۹۷ --۴۹۸ ۵۱۴
-۱۳- همچنین در تاریخ آمده كه وقتی ناصرالدین شاه دستور قتل امیركبیر را صادر كرد، با نقشه قبلی و حیله اطرافیان، در حال معاشقه با یكی از زنان خود بوده است و اطرافیان با این ترفند، مانع بزرگ خود را كه همانا امیركبیر بود از میان برداشتند؛ ر.ك. به: تاریخ سیاسی معاصر ایران، جلد اول، صص ---۵۴ ۵۹.
-۱۴- ر.ك. به: ژولیان باری‌یر، اقتصاد ایران (---۱۳۴۹ ۱۲۷۹)، ترجمه مركز تحقیقات تخصصی حسابداری و حسابرسی، انتشارات سازمان صنایع ملی و سازمان برنامه، تهران، ۱۳۶۳، ص ۱۹۷.
-۱۵- مرگ آنها توسط آمپول هوا و یا ماندن در سلول‌هایی پر از شپش آلوده به تیفوس شكل می‌گرفت كه به طور كامل مرگی طبیعی وانمود می‌شد؛ ر.ك. به: تاریخ سیاسی معاصر ایران، جلد اول، صص ---۲۷۱ ۲۷۰.
-۱۶- تاریخ سیاسی معاصر ایران، جلد اول، ص ۲۹۷.
-۱۷- كانون اندیشه دانشجوی مسلمان دانشگاه صنعتی امیركبیر، فساد مالی در حاكمیت، انتشارات موسسه فرهنگی خانه خرد، قم، ۱۳۸۰، ص ۵۸.
-۱۸- فردوست در كتاب ظهور و سقوط سلطنت پهلوی به تفصیل در این‌باره سخن گفته است؛ از جمله در این كتاب آمده كه ممكن بود برای یك معشوقه یك میلیون تومان هم بدهد و اگر زیبا و باارزش بود، در ماه ۱۰ میلیون در قالب جواهرات قیمتی به او رشوه می‌داد. برای بررسی‌های بیشتر، ر.ك. به: ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، جلد اول، صص ۴۸، ۵۰، ۲۱۶، ۲۲۶، ۲۶۲، ۲۶۵.
-۱۹- واحد مطالعات و تحقیقات اسلامی سازمان اوقاف و امور خیریه، رشوه: پدیده شوم اجتماعی، انتشارات اسوه، تهران، ۱۳۷۵، ص ۱۹۰.
-۲۰- برای ملاحظه موارد بیشتر، ر.ك. به: غلامرضا نجاتی، تاریخ سیاسی بیست و پنج ساله ایران، موسسه خدمات فرهنگی رسا، تهران، ۱۳۷۷، جلد اول، صص ۵۳۶، ۵۳۹، ۵۴۶، ۵۴۷.
-۲۱- ر.ك. به: ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، جلد اول، صص ۵۷۳ و ۵۷۲.
-۲۲- یراوند آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ترجمه كاظم فیروزمندی و دیگران، چاپ سوم، نشر مركز، تهران، ۱۳۷۹، ص ۴۰۰.
-۲۳- توضیح این‌كه این میزان تنها دارایی‌ها و سرمایه‌های داخلی آنان بود و میزان پول‌های سرمایه‌گذاری شده در خارج و بانك‌های خارجی را اگر به این دارایی‌ها بیفزاییم، در تصور نمی‌گنجد، ر.ك. به: ماخذ زیر:
.۲۵-۵۸۸۲۵۵-۲۵۸Iran: The Illusion of Power, St. Martion,s, Newyork, ۰۸۹۱, PP. ؛Robert Graham
-۲۴- به منظور بررسی‌های بیشتر، ر.ك. به: ایران بین دو انقلاب، ص ۴۰۱؛ همچنین: سقوط شاه، ص ۱۴۷؛ و نیز: محمد حسنین هیكل، ایران، روایتی كه ناگفته ماند، ترجمه حمید احمدی، نشر الهام، تهران، بی‌تا، صص ۱۷۵،---۲۱۴ ۲۱۶.
-۲۵- احمدعلی مسعودانصاری، من و خاندان پهلوی، تنظیم و نوشته محمد برقعی و حسین سرافراز، نشر پیكان،تهران، ۱۳۷۶، چاپ پنجم، ص ۱۱۶.
-۲۶- ر.ك. به: ماروین زونیس، شكست شاهانه، ترجمه عباس مخبر، انتشارات طرح نو، چاپ دوم، تهران، زمستان ۱۳۷۰، صص ---۱۲۶ ۱۲۴.
-۲۷- تاریخ سیاسی معاصر ایران، جلد اول، ص ۱۶۶.
-۲۸- ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، صص ---۲۳۸ ۲۳۱.
-۲۹- از دیگر كسانی كه در این امر فعالیت داشت، محمودرضا --- یكی از برادران شاه --- بود كه به او اجازه داده بودند در امر كشت تریاك و فروش محصولات افیونی فعالیت داشته باشد؛ ر.ك. به: سقوط شاه، ص ۹۴.
-۳۰- وقتی در زمان نخست‌وزیری هویدا از او پرسیده می‌شود كه چرا با تجار فاسد مبارزه نمی‌كنید، می‌گوید: «چه فایده! چون آب از سرچشمه گل‌آلود است و اگر قصد مبارزه با این مفسدین باشد، باید از بالا شروع كرد و اول از همه شاه، خانواده و اطرافیانش را به محاكمه كشید. اگر هر كار دیگری هم غیر از این انجام شود، بی‌نتیجه است»؛ سقوط شاه، ص ۹۰.
-۳۱- تاریخ سیاسی بیست و پنج ساله ایران، جلد دوم، ص ۱۴.
-۳۲- ر.ك. به: حسن دادگر، ارزیابی رابطه با امریكا از دیدگاه اقتصادی، به سفارش كانون اندیشه جوان پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، موسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، تهران، ۱۳۸۱، صص ۳۵، ۷۵، ۷۶.
همچنین در تاریخ آمده كه: «در اوج بحران اقتصادی كشور، در سال ۱۳۵۵ مبلغ ۱۲ میلیارد دلار از امریكا سلاح خریداری شد؛ بین سال‌های ---۵۶ ۱۳۵۰ حدود ۲۰ درصد درآمدهای نفتی صرف خرید تسلیحات شد كه تقریبا نیمی از سلاح‌های فروخته شده امریكا به تمامی دنیای خارج را شامل می‌گشت.» جان فوران، تاریخ تحولات اجتماعی ایران، ترجمه احمد تدین، موسسه خدمات فرهنگی رسا، تهران، ۱۳۷۷، ص ۵۱۲. -۳۳- برای بررسی‌های بیشتر، ر.ك. به: ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، جلد اول، ص ۲۷۱.
-۳۴- ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، جلد اول، ص ۲۶۶.
-۳۵- ر.ك. به: تاریخ سیاسی معاصر ایران، جلد اول، ص ۱۸۵.
-۳۶- ر.ك. به: اقتصاد و انقلاب اسلامی، ص ۲۱۲؛ همچنین: تاریخ سیاسی معاصر ایران، جلد اول، صص ۵۹۰ -- ۵۸۹.
-۳۷- ر.ك. به: ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، جلداول، ص ۲۷۵.
-۳۸- برای بررسی بیشتر و مشاهده نمونه‌هایی از این دست، ر.ك. به: خاطرات فردوست در كتاب ظهور و سقوط سلطنت پهلوی كه در دو جلد گردآوری شده است.
-۳۹- ر.ك. به: ایران بین دو انقلاب، ص ۴۱۱، به نقل از ماخذ زیر:
.۳۳-۳۴"The Crisis in Iran", Armed Forces Journal International, January ۹۷۹۱, PP. ؛A. Mansu
-۴۰- این مطلب را «مارلو» سفیر امریكا در ایران بیان داشته است؛ ر.ك. به:
.۱۱۹Iran: A Short Political Guid, Pall Mall, London, ۳۶۹۱, P. ؛J. Mrlow
-۴۱- پیام مقام معظم رهبری به مناسبت بیستمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی ایران، روزنامه جمهوری اسلامی، موزخ ۲۴/۱۱/۱۳۷۷، ص ۲.
-۴۲- نگارنده در كتابی با عنوان «فساد مالی: زمینه‌ها، عوامل و راه‌كارهای خلاصی» به تفصیل در این‌باره بحث كرده است .این كتاب كه در دست چاپ است، می‌تواند به این سوال پاسخی مقتضی بدهد.
حاكمان قاجار برای پرشدن خزانه دولت، هر ساله حكام ایالات را تغییر می‌دادند و از این انتصابات رشوه‌های فراوانی می‌گرفتند. حاكمان محلی نیز كارهای اداری را به اشخاص متمول می‌فروختند و از این راه بر اموال عمومی قیمومیت داشته و چپاول‌های بسیار می‌كردند.
دست‌یازی به اموال عمومی و حیف و میل بیت‌المال، در راه خوشگذرانی و عشرت شاهان قاجار صرف می‌گردید.
رضاشاه با تصرف اموال و املاك مردم، بزرگترین مالك ایران شده بود و تمام چرخ‌های حیاتی كشور را در جهت منافع شخصی خود به حركت درمی‌آورد. مرگ در انتظار كسانی بود كه حاضر نبودند املاك خود را تقدیم شاه كنند.
در تاریخ آمده است: «اداره سیصد شغل سطح بالای مملكتی فقط در اختیار ۷۰ الی ۸۰ نفر از سیاستمداران قدیمی و بانفوذ بود كه به جز چند مورد، سن همه آنها از ۵۰ و یا ۶۰ سال بیشتر بود.»
از آن جا كه خود دولت نیز فاسد بود، نمی‌توانست در مقابل فساد مقامات و صاحبان قدرت و نفوذكاری انجام دهد و وقتی دولتمردان ادعای مبارزه با فساد مالی را می‌كردند، به سراغ چند تاجر، بازاری و یا كارمند دون پایه رفته و آنها را محاكمه می‌كردندشاه تنها در یك معامله با شركت‌های اسلحه‌سازی امریكایی حدود ۵/۳ میلیارد دلار رشوه گرفته بود.
برپایی مجالس عیش و نوش، جشن‌ها و مهمانی‌های بسیار و پرخرج از دیگر مواردی بود كه هر یك از اعضای خاندان سلطنت و وابستگان به میل خود انجام می‌دادند. هزینه تمام این مجالس پرخرج از بودجه‌های مملكتی و خزانه عمومی تامین می‌شدند.
ارتش ایران دارای سلاح‌هایی بود كه حتی نیروهای نظامی امریكا هم به آنها مجهز نبودند و برخی از آنها برای ارتش امریكا گران تشخیص داده شده بود.
سیاست‌های فریبكارانه‌ای از جمله «انقلاب سفید» و «اصلاحات ارضی» نه تنها منافعی برای عامه مردم نداشت، بلكه عامل نفاق، تبعیض طبقاتی، فقر و مهاجرت بود.
بختیار به تنهایی حدود ۶۰ میلیون تومان از هزینه سری نخست‌وزیری‌را به نفع خود برداشت كرده بود و تنها ۱۰ میلیون تومان را بابت باخت‌های خود در قمار پرداخته بود.
نمایندگی زیمنس ایران فروش PLC S71200/300/400/1500 | درایو …
دریافت خدمات پرستاری در منزل
pameranian.com
پیچ و مهره پارس سهند
خرید میز و صندلی اداری
خرید بلیط هواپیما
گیت کنترل تردد
ایران حجاب رئیس جمهور رئیسی دولت سیزدهم دولت سریلانکا توماج صالحی مجلس شورای اسلامی پاکستان کارگران سید ابراهیم رئیسی
کنکور تهران سیل آتش سوزی قم سردار رادان هواشناسی فضای مجازی سازمان سنجش شهرداری تهران پلیس سلامت
قیمت خودرو خودرو قیمت طلا دلار مسکن تورم قیمت دلار بازار خودرو بانک مرکزی ارز ایران خودرو سایپا
خانواده موسیقی رهبر انقلاب تلویزیون فیلم ترانه علیدوستی سینمای ایران مهران مدیری بازیگر شعر تئاتر
کنکور ۱۴۰۳ عبدالرسول پورعباس
غزه فلسطین آمریکا اسرائیل رژیم صهیونیستی جنگ غزه روسیه چین حماس اوکراین طوفان الاقصی ایالات متحده آمریکا
پرسپولیس فوتبال استقلال جام حذفی بازی آلومینیوم اراک بارسلونا لیگ برتر انگلیس باشگاه استقلال باشگاه پرسپولیس فوتسال تراکتور
هوش مصنوعی ناسا بنیاد ملی نخبگان ربات گوگل تیک تاک فیلترینگ
مالاریا کاهش وزن زوال عقل سلامت روان داروخانه