جمهوری رضاخانی

ششم فروردین ۱۳۰۳ رضاخان در ملاقات با آیات عظام حاج شیخ عبدالكریم حائری یزدی , میرزا حسین نائینی و سیدابوالحسن اصفهانی به آنان قول داد كه به بحران ناشی از «جمهوری خواهی » پایان دهد

ششم فروردین ۱۳۰۳ رضاخان در ملاقات با آیات عظام حاج شیخ عبدالكریم حائری یزدی‌، میرزا حسین نائینی و سیدابوالحسن اصفهانی به آنان قول داد كه به بحران ناشی از «جمهوری خواهی‌» پایان دهد. این بحران وموافقت یا مخالفت باتشكیل جمهوری رضاخانی دست كم از یك ماه پیش، موجی از ناآرامی‌، هرج و مرج و درگیری رادر تهران و شهرستانها دامن زده بود. تماس رضاخان بامراجع نیز ۴ روز پس از آن صورت گرفت كه قشون تحت امر وی در میدان بهارستان به سوی انبوه مردمی كه به تصمیمان ونیات رضاخان در اعلام «جمهوری‌» معترض بودند آتش گشودند و عده‌ای كشته شدند.

شعار جمهوری خواهی از راههایی بود كه رضاخان برای ساقط كردن حكومت قاجار و تصاحب كامل قدرت در پیش گرفته بود. در آن زمان رضاخان كه به تازگی رئیس الوزرأ شده بود؛ از یكسو قصد حذف احمدشاه و باقی مانده وفاداران به آخرین پادشاه قاجار را داشت تا از این طریق پایه‌های قدرت خود را دركشور تحكیم كند واز جانب دیگر برای برقراری یك حكومت جمهوری شبیه آنچه كه آتاترك در تركیه تشكیل داده بود. علاقه‌مند بود.۱

طرح اعلام حكومت جمهوری در تركیه و ایران از جمله برنامه‌های استعمار انگلیس بود. ایده استقرار رژیم جمهوری در ایران درنیمه دوم اسفند ۱۳۰۲ مطرح شد و طرفداران رضاخان برای تهیه زمینه اجرای این نقشه، تلگرافهای متعددی از سراسر كشور برای برقراری جمهوری در ایران به تهران فرستادند و بادامن زدن به تظاهرات روزمره‌، این طرح را به موج بزرگ اجتماعی ـ سیاسی تبدیل كردند.

رضاخان مصمم بود تاطرح خود را به تصویب نمایندگان مجلس رسانده و آن را قانونی جلوه دهد. اما مشكل او این بود كه عمر مجلس چهارم به سر آمده بود وانتخابات دور پنجم نیز انجام نشده بود. رضاخان به سرعت انتخابات دوره پنجم را برگزار كرده و تمام تلاش خود را برای اعمال نفوذ در انتخاب نمایندگان موافق با خود به كار گرفت‌. انتخابات با سرعت انجام شد و ۲۲ بهمن ۱۳۰۲ مجلس پنجم رسماً افتتاح شد. با این وجود تعدادی از مخالفان قدرتمند رضاخان ازجمله آیت الله مدرس به مجلس راه یافتند.

سیدحسن مدرس كه از ماهیت تلاشهای رضاخان و وابستگی او به انگلیسی‌ها مطلع بود رهبری مخالفان وی رادر مجلس پنجم به دست گرفت‌. این مخالفت و افشاگری‌ها چنان خشم طرفداران رضاخان را در مجلس برانگیخت كه یكی از آنان‌ ـ بهرامی ـ در اتاق تنفس مجلس و به تحریك رئیس مجلس ـ تدین‌ـ به گوش مدرس سیلی نواخت‌. انعكاس این حركت در جامعه گسترده بود و مردم را به خشم آورد و مخالفت با جمهوریخواهی رضاخان نیز تشدید شد. ۲۸ اسفند ۱۳۰۲ تعداد بسیاری از مردم تهران در مسجد شاه ـ مسجد امام خمینی(ره)‌ـ اجتماع كرده و به مخالفت با جمهوری رضاخانی پرداختند. رهبری این حركت با مدرس بود. روز بعد، تعداد بیشتری به سوی مجلس راهپیمایی كرده و مخالفت خود را با رضاخان اعلام كردند. این تظاهرات، روز دوم فروردین ۱۳۰۳ نیز در مقابل ساختمان مجلس و در شرایطی كه نمایندگان آماده بررسی و تصویب طرح جمهوری رضاخانی بودند، تكرار شد وبه زد و خورد مردم با مأموران رضاخان انجامید. این درگیری‌ها حتی در مجالس ختمی كه در تهران برای مرگ محمدعلی شاه قاجار۲ تشكیل شده بود، نیز ادامه یافت و هر یك از این مجالس به تجمعی برای ابراز مخالفت مردم علیه جمهوری رضاخانی شده بود. با این همه رضاخان به حدی به حذف جایگاه باقی مانده قاجار به عنوان مقدمه برقراری نظام جمهوری دل بسته بود كه حتی به مسئولان سیاسی و امرای قشون كشور اجازه نداد بابت مرگ محمدعلی شاه تلگرامی برای پسرش كه در اروپا به سر می‌برد ارسال كند.

افزایش روزافزون مخالفین جمهوری و درگیری‌های گوناگون، پدیده‌ای بود كه سرانجام زمینه عقب‌نشینی رضاخان را از این طرح فراهم آورد.رضاخان در ۶ فروردین ۱۳۰۳ در ملاقات با تعدادی از علما و مراجع ، قول لغو طرح "جمهوری" را داد و در ۱۲ فروردین این سال طی اعلامیه ای لغو این طرح را اعلام كرد. طرح «جمهوری‌» اگرچه با هوشیاری روحانیت و همراهی مردم خنثی شد، اما توفیق رضاخان در گرفتن رأی اعتماد از مجلس برای كابینه خود در ۲۲ فروردین ۱۳۰۳ و سپس خروج پادشاه جوان از كشور و عزیمت وی به اروپا عواملی بودند كه به رضاخان در پی‌گیری اهدافش كمك شایانی كرد. بعد ازختم غائله «جمهوری‌خواهی‌» در سال ۱۳۰۳ و نیمه اول ۱۳۰۴، رضاخان عملاً تمام اختیارات حكومتی رابه دست گرفت و باتصرف خوزستان و خارج ساختن اداره این استان از دست شیخ خزعل و خاتمه بخشیدن به غائله سمیتقو در آذربایجان، موقعیت خود رامستحكم‌تر ساخت‌. احمدشاه قاجار نیز كه در تمام این مدت در اروپا به سر می‌برد به كلی موقعیت و اعتبار خود را در داخل از دست داده بود ، تا این كه در آبان ۱۳۰۴ رضاخان زمینه را برای خلع قاجاریه مساعد دید وقانون انقراض سلسله قاجاریه را در جلسه نهم آبان ۱۳۰۴ به تصویب اكثریت آرأ نمایندگان رساند.

پی نوشت‌:

۱ـ حكومت جمهوری لائیك به رهبری آتاترك در تركیه، آبان ۱۳۰۲ شكل گرفته بود.

۲ ـ محمدعلی شاه قاجار، روز ۱۶ فروردین ۱۳۰۳ به مرض دیابت در پاریس درگذشت‌ .