حق عدالت و مساوات

همه انسان ها با هر فرهنگ و زبان و سنت, خواستار عدل اند و بدان عشق می ورزند

«همه انسان‌ها با هر فرهنگ و زبان و سنت، خواستار عدل‌اند و بدان عشق می‌ورزند. از این‌روست که طبق بیان قرآن کریم، گوهر هر انسانی حق و عدل است «خلقک فسواک فعدلک» خداوند تو را آفرید راست گردانید و به عدل سامان داد. پس قسط و عدل در ساختار هستی هر چیزی نهاده شده و همه آفرینش دارای گوهر عدل است»

(جوادی آملی ۱۳۷۷، ص ۱۹۸)

در بیان قرآن برقراری عدل و قسط از اهداف رسالت انبیاء برشمرده «لیقوم الناس بالقسط.» (حدید آیه ۲۵.) ارزش و بزرگی عدالت در سطح اجتماع از منظر قرآن به حدی جدی است که به صورت اصل بنیادین بدل ناپذیر مطرح گشته و خداوند به طور قاطع به آن فرمان می‌دهد. (ان الله یامر بالعدل- نحل، ۹۰( -)یا داود ان جعلناک خلیفه- فی‌ الارض فاحکم بین الناس بالعدل.) این اصل قرآنی (اجرای عدالت کامل در جامعه بشری) در سیره عملی رسول خدا آشکار بود. امام باقر می‌فرمایند: بطل ما کان فی الجاهلیه و استقبل الناس بالعدل- پیامبر رسوم جاهلیت را از میان برد و در برخورد با مردم از عدالت آغاز کرد. (الحیاه، ج ۶، ص ۳۵۹( )حق پناه- ۱۳۸۰، ص ۷۰) واژه عدل در فرهنگ اسلامی کلمه‌ای پر معناست که می‌تواند معنای مساوات را نیز پوشش دهد. بررسی نقش اساسی عدالت در نظام حقوقی بسیار مهم است. امام علی (ع) بیشترین سخن را از عدالت و مساوات داشته‌اند. ایشان در دستور به مالک‌اشتر در این زمینه نکات ظریفی دارند و آن اینکه: همه دستورها در این فرمان به گونه‌ای است که به همه انسان‌ها مربوط می‌شود «این تساوی بویژه از به کارگیری برخی واژه‌ها در جملات ایشان به خوبی به دست می‌آید:

این تساوی در تاریخ اسلام بویژه در مساوات در بهره‌مندی از بیت‌المال، مساوات در برابر قانون، مساوات در رجوع به محکمه صالح و رسیدگی عادلانه به طور ویژه به چشم می‌خورد.» (محقق داماد، ۱۳۸۵ ص.) در اعلامیه جهانی حقوق بشر نیز بارها به مساوات همه افراد بشر اشاره شده:‌ ماده :۲ هر کسی می‌تواند به هیچ گونه تمایزی بویژه نژاد، رنگ، جنس، زبان، دین، عقیده سیاسی یا هر عقیده دیگر و ... از تمام حقوق و همه آزادی‌های ذکر شده در این اعلامیه بهره‌مند گردد.

ـ ماده ۷: همه در برابر قانون مساوی هستند و حق دارند بی‌هیچ تبعیضی از حمایت یکسان قانون برخوردار شوند و ...

ـ ماده۸:هر شخصی حق مراجعه موثر به دادگاه‌های ملی صالح را دارد.

و بسیار موارد دیگر که با واژه کلیدی «هر کس، هر شخص و ...» بیان می‌شود و نشان از تساوی همگان در موضوعات مختلف مورد نظر این اعلامیه دارد. این بیان تساوی و تعادل اگرچه به معنای کامل اسلامی آن نیست لکن به هر حال از جوانبی دارای اهمیت و کاربرد خوبی است لکن مثل همه موارد دیگر مشکل در مبانی تعریف این تساوی است.

«عدل عبارت است از قرار دادن هر چند در جای مناسب خویش. یک حقوقدان آن گاه که می‌خواهد عدل را بشناسد باید در تشخیص مصادیق آن هوشیاری ورزد. برای انجام این کار باید هم پدیده‌های هستی را شناخت هم جایگاه هر پدیده را در نظام آفرینش دریافت و هم دانست که چگونه می‌توان هر پدیده را در جای خودش نشاند (جوادی آملی، ۱۳۷۷، ص ۱۹۸.)

می‌توان مساوات در اسلام را شامل سه قسمت دانست. -۱ مساوات در اصل انسانیت -۲ مساوات در حقوق و تکالیف -۳ مساوات در داوری اجرای قوانین. چنانچه قرآن می‌فرماید: «یا ایها الناس اتقوا ربکم الذی خلقکم من نفس واحده و خلق منها زوج‌ها و بث منها رجالا کثیرا و نساء (سوره نساء آیه ۱( )قربانی، ۱۳۷۲، ص ۱۳۹.)

باز هم رجوع به قیام عاشورا به لحاظ محتوا و اهداف آن و به لحاظ بستر تاریخی شکل‌گیری آن، نشان از احیاء و تبیین عدالت و مساوات به عنوان یک حق اساسی برای بشر در این واقعه عظیم دارد. اصولا یکی از زمینه‌های مخالفت مردم کوفه و سایر مسلمین با امویان، ظلم و جور آنها و بی‌‌عدالتی‌ حاکم بود. تقسیم قدرت میان اقوام، فقر و اختلاف طبقاتی شدید (بی‌عدالتی اقتصادی) و بر هم خوردن تعادل در نظام معرفتی جهان اسلام با راه دادن افکار انحرافی در میان مسلمین و ترویج رسمی آنها توسط حکومت ... امام حسین به عنوان یک فرد انقلابی عدالتخواه که طالب اصلاح است باید با این بی‌عدالتی‌ها و عدم تعادل‌ها و شکست تساوی‌های اساسی در زندگی اجتماعی مسلمین بجنگد، مردم را به قیام وا دارد و به رشد و تعادل برساند. امام حسین خود حتی در سخت‌ترین صحنه‌های نبرد روز عاشورا تابلویی نمادین از احترام به تساوی انسان‌ها و کرامت یکسان آنها را به نمایش گذاشت. به عنوان مثال «کسانی از یاران، که ابا عبدالله به هنگام شهادتشان، خود را به بالین آنها رسانده است عده معدودی هستند. دو نفر از آنها افرادی هستند که ظاهرا مسلم است که قبلا برده بوده‌اند، برده‌‌های آزاد شده بوده‌اند. یکی از آنها رومی است (ترک هم گفته‌اند) وقتی از روی اسب افتاد ابا عبدالله خودش را با بالین او رساندند اینجا دیگر منظره فوق‌العاده عحیب است» (مطهری، ۱۳۷۷، ص ۳۹۲.) این کوچکترین نمونه از عملکرد امام حسین (ع) در سخت‌ترین شرایط، در اعتقاد به تساوی بشر در بشریت آن است. امام حسین در قیام علیه حکومت جائر به دنبال برقراری حکومتی صالح بود که بتواند مساوات و عدالت اجتماع را رقم بزند. چرا که اصولا هدف از تشکیل حکومت توسط انبیا و اولیا همواره ایجاد عدالت اجتماعی بوده است.

«تحقق عدالت اجتماعی به عنوان یکی از اهداف بعثت انبیا نیازمند فراهم شدن مقدماتی است که روشن‌ترین و ضروری‌ترین مقدمه‌ آن تشکیل حکومت است. تلاش صادقانه و مستمر انبیا و جانشینان آنان برای تشکیل حکومت، تنها ایجاد عدالت اجتماعی در تمام زمینه‌ها بوده است» (امام خمینی ولایت فقیه، ۱۳۷۳، ص ۵۹.)

عدالت در زمینه زندگی مادی مردم با آگاه سازی آنها از اوضاع زمانه، فساد و بی‌عدالتی حکومت امویان و برپا داشتن قیام مسلحانه علیه آنها امکان پذیر بود که امام به آن اقدام کرد. اما عدالت دارای مفاهیم گسترده معنوی و معرفتی نیز هست که تنها در قالب دین و احیای سنن الهی تبیین و اجرا می‌شود و احیای این امور خود به نوعی احیای عدالت و مساوات تکوینی و حقیقی عالم است که جز با تلاش معصوم و علم جامع او و اتصال به منابع معرفت الهی به نحو کامل ممکن نیست. لذا در این جهت نیز عنایت به حقوق بشر، عدالت و مساوات و تبیین صحیح آنها در قالب قوانین جهان شمول بشری، جز با بازخوانی آموزه‌های ناب اسلامی و الگوهای قیام حسینی امکان پذیر نمی‌باشد.

اسماعیل آجرلو