نقد و بررسی مکاتب اخلاقی

اخلاق و گزاره‌های مربوط به آن، همواره مورد عنایت و توجه دانشمندان علوم دینی و نیز دغدغه ذهنی فرهیختگان یک جامعه بوده است؛ چرا که با نگاه به تعریف و تحلیل اخلاق در هر جامعه، …

اخلاق و گزاره‌های مربوط به آن، همواره مورد عنایت و توجه دانشمندان علوم دینی و نیز دغدغه ذهنی فرهیختگان یک جامعه بوده است؛ چرا که با نگاه به تعریف و تحلیل اخلاق در هر جامعه، جهت‌گیری آن اجتماع عیان می‌شود. البته روشن است که نظام اخلاقی مکاتب گوناگون نیز به تناسب گرایش‌های فکری و نظام فلسفی آنها متفاوت است. در اسلام اخلاق و مباحث درباره آن، که پیوندی پایا با تزکیه و تهذیب دارد، دارای جایگاهی بس بلند و رفیع است. از این رو، کاوش در نظام اخلاقی گرایش‌های گوناگون، در این دوران تعامل و ارتباط، امکان تبیین و نمود بیش از پیش حقانیت نظام اخلاقی و فکری کامل اسلام را دربردارد.کتاب «نقد و بررسی مکاتب اخلاقی» مجموعه درسهای حضرت آیت الله مصباح یزدی است که توسط حجت الاسلام و‌المسلمین آقای احمد حسین شریفی سامان یافته است. نگارنده محترم این کتاب در ابتدا به دسته بندی مکاتب و نظریات اخلاقی برآمده و بر اساس آن، مطالعه خویش را آغاز نموده است. بخش‌های سه گانه این کتاب شرح و توضیح مکاتب غیرواقع گرا، واقع گرای طبیعی و مکاتب واقع گرای ما بعدالطبیعی است.

با توجه به موضوعیت هر بخش، در هر فصل به تاریخچه پیدایش مکتب اخلاقی، اصول و مبانی آن با توضیح اساس و مفاهیم مورد پذیرش صاحب نظر یا صاحب نظران آن مکتب، اشاره می‌شود. در نهایت با نمایش مختصات کلی، آن مکتب را به آوردگاه بررسی و نقد فرا می‌خواند و ابعاد نقاط قوت و ضعف آن را بیان می‌دارد. در بخش اول کتاب که اختصاص به «مکاتب غیر واقع گرا» دارد، مکاتبی چون «احساس گرایی»، «توصیه گرایی»، «جامعه گرایی»، «قراردادگرایی» و «نظریه امر الهی» مورد بررسی قرار گرفته است. برخی از زیر موضوعات مورد بحث در این بخش عبارتند از: «احساس گرایی ایر»، «احساس گرایی استیونسن»، «اصول اندیشه توصیه گرایانه هیر»، «گفتار توصیه‌ای و گفتار توصیفی»، «انواع زبان توصیه‌ای»، «معناداری احکام اخلاقی»، «اصول اندیشه اخلاقی دورکیم»، «قراردادگرایی هابزی»، «قرارداد گرایی راولزی»، «معانی خوب و بد» و ... .در بخش دوم که به بررسی «مکاتب واقع گرای طبیعی» اختصاص داده شده است، مکاتبی چون «لذت گرایی»، «سودگرایی»، «دیگرگرایی»، «قدرت گرایی»، «تطورگرایی»، «وجدان گرایی» مورد بررسی و نقد قرار گرفته است.

برخی از زیر موضوعات این بخش عبارتند از: «لذت گرایی حسی»، «رابطه لذت و سعادت»، «لذت گرایی اپیکوری»، «لذت از دیدگاه مکتب اخلاقی اسلام»، «انواع نظریات سودگرایانه»، «تفسیر مور از سودگرایی»، «سودگرایی بنتام و میل»، «تطورگرایی در عرصه اخلاق»، «کارکردهای وجدان اخلاقی»، «دلیل ناکارآمدی وجدان در بسیاری از انسانها» و ... .بخش سوم کتاب به توضیح «مکاتب واقع گرای مابعدالطبیعی» اختصاص دارد. در این بخش که متشکل از پنج فصل است به نقد و بررسی مکاتبی چون «مکتب کلبی»، «مکتب رواقی»، «نظریه کانت»، «مکتب سعادت گرایی» پرداخته شده است. در پایان نیز در فصلی مشروح، نظریه اخلاقی اسلام را، با اشاره به جایگاه عقل، تجربه و وحی در حکم اخلاقی، معیار ارزش گذاری افعال اخلاقی، نقش اختیار و انتخاب آگاهانه در ارزش اخلاقی و بیان اصالت روح و مراتب طولی و عرضی آن، نقش نیت در تکامل نفس و نیز توضیح انتزاعی دانستن مفاهیم اخلاقی و اخباری دانستن حقیقت جمله اخلاقی، شرح می‌دهد. در بخش نتیجه‌گیری هم عناصر اصلی نظریه اخلاقی اسلام، معنای قرب به منزله کمال نهایی انسان، ویژگی های نظام اخلاقی اسلام بیان می‌شود. این کتاب توسط انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) منتشر شده است.

مصطفی یاسینی