تهذیب اخلاق در پرتو محاسبه اعمال

”محاسبه اعمال” یکی از مراحل مهم تهذیب نفس, بعد از مشارطه و مراقبه ۱ است

‌”محاسبه اعمال” یکی از مراحل مهم تهذیب نفس، بعد از مشارطه و مراقبه(۱) است. مراد از محاسبه اعمال این است که انسان بر اعمال و رفتار و نیاتش، اشراف و کنترل دائم داشته باشد و در هر شب و روز به سنجش و ارزیابی اعمال خویش بپردازد تا برایش روشن گردد که تا چه اندازه، رفتار و کردارش مطابق موازین الهی و خواست خدا بوده است. اگر در طاعت الهی توفیق داشته، ضمن شکر و حمدالهی از خداوند توفیقات بیشتر طلب نماید، همچنین تلاش کند در روزهای دیگر نیز همان مسیر سالم و صحیح را ادامه دهد، و اگر مرتکب خطا و گناهی شده، طلب آمرزش نموده، سعی کند با انجام اعمال نیک، گناهان و لغزش‌های خویش را تدارک نماید. خداوند در سوره مبارکه حشر، خطاب به مومنین، چنین تذکر می‌دهد: “یا ایها الذین آمنوا اتقوا الله و لتنظر نفس ما قدمت لغد و اتقوا الله ان الله خبیر بما تعملون و لا تکونوا کالذین نسوا الله فانساهم انفسهم اولئک هم الفاسقون؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید از (مخالفت) خدا بپرهیزید، و هر کس باید بنگرد تا برای فردایش چه چیز از پیش فرستاده، و از خدا بپرهیزید که خداوند از آنچه انجام می‌دهید آگاه است، و همچون کسانی نباشید که خدا را فراموش کردند و خداوند نیز آنها را به “خودفراموشی” گرفتار کرد، آنها فاسقانند”(حشر/۱۹-۱۸.) محاسبه و مراقبه نفس، به‌قدری برای انسان لازم است که امیرالمومنین علی (ع) آن را عامل رستگاری و سعادت انسان دانسته: “هر کس به محاسبه نفس خویش بپردازد، برنده و رستگار است و هر کس از آن غفلت ورزد، زیانکار می‌باشد”(۲) و می‌فرماید: “میوه درخت محاسبه، اصلاح نفس است”(۳.) همچنین ایشان خطاب به امام حسن مجتبی (ع) می‌فرماید: “ای فرزندم، برای مومن سه ساعت است: ساعتی که در آن خدایش را مناجات می‌کند، ساعتی که در آن به محاسبه نفسش می پردازد و ساعتی که در آن میان نفسش و لذت نفسش خلوت می‌کند که در چه مسیری به کار رفته است”(۴.) پیامبر اکرم (ص) نیز در سفارشات خود به ابوذر، با تاکید بر اهمیت محاسبه اعمال، رسیدگی به اعمال در این دنیا را موجب راحتی حساب در روز قیامت معرفی نموده است: “یا اباذر، حاسب نفسک قبل ان تحاسب فهو اهون لحسابک غدا و زن نفسک قبل ان توزن و تجهز للعرض الاکبر یوم تعرض لا تخفی علی الله خافیه؛ ای ابوذر، به حسابت رسیدگی کن، پیش از آنکه به حسابت رسیدگی کنند، تا فردا محاسبه بر تو آسان گردد، خویشتن را بسنج پیش از آنکه تو را بسنجند و برای عرضه به پیشگاه خداوند، در روز رستاخیز آماده باش که هیچ چیز بر خداوند پنهان نمی‌ماند”(۵.) مطابق این روایت شریف، کسی که به محاسبه و سنجش اعمال خویش همت گمارد، روزی که همه کردار پنهان و آشکار او بر خداوند عرضه می‌گردد، سبکبار است، چرا که او در پرتو محاسبه اعمال، در صدد علاج لغزشها و انحرافات اخلاقی و رفتاری خود برآمده، و گناهان و کاستی‌های اخلاقی و رفتاری خویش را جبران کرده است؛ اما آن کس که به محاسبه و سنجش اعمالش نپرداخته، در روز رستاخیز قطعاـ دچار حسرت و پشیمانی خواهد شد.

نظر به نقش و اهمیت محاسبه اعمال در تهذیب نفس، امام کاظم (ع) می‌فرمایند: “لیس منا من لم یحاسب نفسه فی کل یوم فان عمل حسنا استزاد الله و ان عمل سیئا استغفر الله منه و تاب الیه؛ از ما نیست کسی که هر روز به حساب اعمال خود، رسیدگی نکند، پس اگر عمل نیکی انجام داده، از خداوند زیاد شدن اعمال خیر را طلب کند و اگر گناه و کار بدی مرتکب شده از خداوند آمرزش بخواهد و به سوی او بازگشت کند”(۶.) پیامبر اکرم (ص) نیز به اصحابشان فرمودند: “الا انبئکم باکیس الکیسین و احمق الحمقاء؟ قالو بلی یا رسول الله، قال: اکیس الکیسین من حاسب نفسه و عمل لما بعد الموت، و احمق الحمقاء من اتبع نفسه هواه و تمنی علی الله الامانی؛ آیا شما را به زیرک‌ترین زیرکان و نادان‌ترین نادانان خبر ندهم؟ اصحاب گفتند: بله ای رسول خدا، حضرت فرمود: زیرک‌ترین انسانها کسی است که به حساب نفس خویش رسیدگی کند و برای پس از مرگ خویش عمل کند و احمق‌ترین احمق‌ها کسی است که تابع هوای نفس خود باشد و پیوسته آرزوهای خود را از خداوند درخواست کند”(۷.)

از جمله فواید محاسبه نفس آن است که وقتی انسان به لغزش‌های خود پی برد، فورا آنها را جبران می‌کند و نمی گذارد آثار آنها در روحش باقی بماند. اگر انسان به محاسبه اعمال خویش نپردازد، متوجه نمی‌شود که چقدر گناه و نافرمانی کرده است. وقتی انسان به گناهان خود توجه نکند، آن گناهان در روح او اثر می‌گذارند و با هر گناه، نقطه سیاهی در دل او ایجاد می‌شود، تا جایی که با افزایش گناهان سیاهی و تاریکی، دل را فرا می‌گیرد؛ همچنانکه امام صادق (ع) فرمودند: “اذا اذنب الرجل خرج فی قلبه نکته سوداء، فان تاب انمحت و ان زاد زادت حتی تغلب علی قلبه فلا یفلح بعدها ابدا؛ هر گاه شخص گناهی کند، در دلش نقطه سیاهی برآید، پس اگر توبه کند محو شود و اگر بر آن گناه بیفزاید، آن سیاهی فزونی گیرد تا بر دلش چیره گردد و هرگز رستگار نشود”(۸.) پس بنابراین بزرگترین عیب و زیان غفلت از محاسبه نفس، این است که آثار گناه در روح باقی می‌ماند و روز به روز انسان آلوده‌تر گشته، قلبش ظلمانی‌تر و تاریکتر می‌گردد و بیشتر از خدا دور می‌شود.

علی مهدوی

پی‌نوشتها:

۱ . مشارطه آن است که انسان در ابتدای روز با خود شرط کند که در این روز تمام همت خویش را صرف انجام دستورات الهی و اموری نماید که رضایت الهی را در پی دارد و مراقبه آن است که در طول روز، انسان از نفس خویش مراقبت و مواظبت نماید که مبادا از دایره انجام فرامین الهی تخطی کند.

۲ . نهج‌البلاغه، کلام ۲۰۸

۳ .میزان الحکمه، ج۲، ص۴۰۹

۴. بحارالانوار، ج۱، ص۸۸

۵. همان، ج۷۴

۶. اصول کافی، ج۴، ص۱۹۱

۷. بحارالانوار، ج۷۰، ص۶۹

۸. اصول کافی، ج۳، ص۳۷۳