«تماشاگه زمان» در فراموشی

نگاهی به وضعیت تنها موزه ساعت در کشور

موزة «تماشاگه زمان» که به موزة ساعت نیز معروف است، در منطقه یک شهرداری تهران در خیابان ولیعصر، خیابان زعفرانیه، نبش چهارراه پروین بغدادی واقع شده است.

این موزه در محوطه‌ای با مساحت حدود ۵۰۰۰ مترمربع در ساختمانی با حدود ۷۰۰ مترمربع زیربنا در دوطبقه ساخته شده است. پیشینه این باغ به دوره محمدشاه قاجار باز می‌گردد و بنای موزه حدود ۸۰ سال قدمت دارد و به لحاظ دارا بودن هنرهای گچ‌بری، کاشی‌کاری، مقرنس و گره‌چینی از بناهای برجسته به شمار می‌رود.

گچ‌بری‌های این بنا حدود ده، دوازده سال به طول انجامیده تا بالاخره در سال ۱۳۵۶ به پایان رسید. بنای موزه قبل از گشایش به طور کلی مورد مرمت، بازسازی، پاک‌سازی و رنگ‌آمیزی قرار گرفت و در خرداد سال ۱۳۷۸ خورشیدی به عنوان نخستین موزه از موزه‌های وابسته به اداره‌کل موزه‌های بنیاد مستضعفان و تنها موزه تخصصی ساعت در ایران گشایش یافت و در حال حاضر ۴۰۰ اثر که عموماً از اموال مصادره‌ای هستند، در این موزه به تماشای عموم قرار داده شده است.

● بخش‌های مختلف موزه

در ابتدای ورود به موزه با حیاط و باغی بسیار سرسبز و دلپذیر با تزئینات آجر و کاشی متناوب روی دیوارها روبرو هستیم و در مسیر منتهی به درب ورودی ساختمان موزه، ماکت‌هایی از ساعت‌های ابتدایی همچون ساعت آفتابی، ساعت آبی، ساعت شنی و ساعت سوختی، در معرض نگاه دیدارکنندگان قرار گرفته است. در طبقه نخست موزه سه بخش برای دیدن وجود دارد:

در بخش نخست که همان راهرو و پاگرد این طبقه است می‌توان از ساعت‌هایی که به دیوار نصب شده یا در قسمت‌های مختلف قرار گرفته ‌اند دیدار کرد و از زیبایی گچبری‌های بی‌نظیر این قسمت نیز بهره برد.

بخش دوم، سالن بزرگ و وسیعی است که در آن علاوه بر دو ستون بسیار زیبا که بر روی آنها گچبری بر روی آینه انجام گرفته است، می‌توان از تزئینات زیبای گچ‌بری و گره‌چینی پنجره‌های متعدد آن نیز بهره جست. در این تالار بزرگ می‌توان از کنسول‌های زیبا و ساعت‌های مختلفی که بر روی این کنسول‌ها قرار داده شده و یا بر دیوارها نصب شده‌اند، دیدن کرد.

در بخش سوم طبقه اول نیز می‌توان از اتاق کوچکتری دیدار به عمل آورد که قسمت‌هایی از آن به سبک اتاق موسیقی طبقه ششم بنای عالی‌قاپوی اصفهان تنگ‌بری شده و تمامی دیوارهای آن با نقش‌های تلفیقی مینیاتور و نقش‌های سنتی و نقش‌های قالی تزئین شده است. در این اتاق نیز تعدادی از اشیاء مرتبط با نجوم و اجرام سماوی در معرض دید قرار گرفته است. تزئینات این اتاق طی مدت سه سال (۱۳۵۶ ـ ۱۳۵۳ خورشیدی) و به طور مدوم انجام پذیرفته است.

در طبقه دوم موزه می‌توان از پنج بخش دیدن کرد:

بخش نخست، ویترین بزرگ دو طبقه‌ای است که در راهروی این بخش قرار دارد و به نمایش ابزار و ادوات تعمیر ساعت اختصاص یافته است.بخش دوم، شامل دو اتاق تودرتو است که در آنها می‌توان عکس‌هایی از تعدادی از بانیان نخستین کارگاه‌های ساخت ساعت در جهان و همچنین تعدادی از ساعت‌ها و تندیس‌های مربوط به زمان و تعدادی از ساعت‌های مربوط به پادشاهان را مشاهده کرد.

در بخش سوم با دو نوع از آثار روبرو هستیم، تعدادی از ویترین‌ها برای نمایش ساعت‌های مچی اختصاص یافته است و در تعدادی دیگر نیز با آثاری مانند فسیل‌هاو صدف‌ها ، روبرو می‌شویم (از آنجائیکه فسیل‌ها نیز به نوعی گویای گذشت زمان هستند و مرور زمان را یادآوری می‌کنند، تعدادی از ویترین‌ها به نمایش این آثار اختصاص یافته است). بخش چهارم این طبقه به نام «اتاق تقویم» نامگذاری شده و به نمایش تقویم‌ها در ادوار مختلف تاریخی اختصاص یافته است. و در نهایت آخرین بخش این طبقه به نمایش انواع ساعت‌های مچی اختصاص دارد.

دور تا دور فضای طبقه دوم بنا دارای تراس است که سرتاسر ارتفاع آن تا بام با شیشه پوشش داده شده و این فضا به منظور برگزاری نمایشگاه‌های موقت مورد استفاده قرار می‌گیرد.

● محاسن و ویژگی‌ها

در این قسمت به نکاتی چند از محاسن و ویژگی‌های قابل توجه این موزه اشاره می‌کنیم:

ـ طرح درب ورودی محوطه و حفاظ آهنی داخلی پنجره‌ها با اقتباس از طرح گره‌چینی درب و پنجره‌های چوبی بنا ساخته شده‌اند و علاوه بر زیبایی، با بنا و تزئینات آن نیز هماهنگی کامل داردو در عین حال درب ورودی محوطه، خصوصیات یک ورودی دعوت‌کننده را داراست.

ـ برای کفپوش سالن‌ها و بنا از کف‌پوش سنگی مناسبی استفاده شده است که در ضمن گرفتن سروصدا به هنگام دیدار و قدم زدن از نظر رعایت نظافت و بهداشت نیز مطلوب است.

ـ استفاده از پرده‌هایی با رنگ و طرح مناسب برای تمامی پنجره‌ها در هر طبقه جهت کنترل ورود نور طبیعی به داخل موزه.

ـ چیدمان صحیح اکثر اشیاء و ویترین‌ها از لحاظ تعداد آثار، که باعث ایجاد خستگی در دیدارکننده نمی‌شود. این مورد یکی از معضلات عمده بیشتر موزه‌هاست.

ـ استفاده از انواع روش‌ها برای ارائه و نمایش آثار از جمله، نمایش نمونه‌های بازسازی شده تعدادی از ساعت‌های ابتدایی در فضای باز (حیاط) موزه، قرار دادن آثار حجیم به طور آزاد در سالن‌ها، قرار دادن آثار بر روی پایه که در این مورد از کنسول‌های چوبی تزئینی موجود به خوبی استفاده شده است، نصب تعدادی از آثار بر روی دیوارها، نمایش تعدادی از ساعت‌ها (ساعت‌های شماطه‌دار) در حال کار، نمایش آثار نخبه در ویترین‌های انفرادی، استفاده از ویترین‌های جمعی افقی و عمودی در طبقه دوم، استفاده از ویترین‌های مناسب و شیبدار برای نمایش اسناد و تقویم‌ها، رعایت ارتفاع مناسب در اکثر ویترین‌های نمایش آثار.

ـ استفاده از سیستم‌های اعلام و اطفای حریق و سنسورهای الکترونیکی حفاظتی در قسمت‌های مختلف موزه.

● اشکالات و انتقادات

در این قسمت به تعدادی از اشکالات و انتقادات جدی که به این موزه ارزشمند وارد است اشاره می‌کنیم، با امید به برطرف شدن هرچه سریع‌تر آنها:

ـ نبود تابلوهای راهنما در خیابان‌های اصلی و مسیرهای منتهی به موزه که یکی از نواقص بزرگ و علل اصلی مهجور ماندن موزه است.

ـ نبود حفاظت و بهره‌برداری مناسب از ماکت ساعت‌های ابتدایی (ساعت‌های شنی، روغنی، شمعی،...)که در حیاط موزه قرار دارند. این ماکت‌ها به علت فقدان رسیدگی و قرار نگرفتن در ویترین و یا حفاظ مناسب و بدون هرگونه زیرنویس یا توضیحی، از سویی تحت تأثیر عوامل جوی مانند برف و باد و باران در معرض آسیب قرار گرفته‌اند و از سویی دیگر نیز نقش خود را در انتقال اطلاعات موردنیاز به عنوان اشیاء موزه‌ای از دست داده‌اند.

ـ نبود زیرنویس برای بعضی از اشیاء و ویترین‌های داخل موزه.

ـ به کارنگرفتن مبلمان مناسب و کافی در سالن‌های نمایش جهت استفادة دیدارکنندگان.

ـ نورپردازی نامناسب سالن‌های نمایش آثار و ویترین‌ها و بالاخص اشیاء موزه.

ـ قراردادن تعدادی از اشیاء در مکان‌های نامناسب بدون به کارگیری و استفاده از حفاظ یا ابزار و ادوات حفاظت فیزیکی و شیمیایی، مانند قرار دادن اشیاء در بالای سیستم‌های حرارتی و تهویه هوا، دست‌انداز پلکان، داخل شومینه .

ـ نبود علائم هدایت‌کننده سیرکولاسیون حرکتی برای دیدن در قسمت‌های مختلف موزه و نبود تابلوهای راهنما و توضیحات لازم و کافی برای هر یک از سالن‌های نمایش آثار.

ـ وجود سرویس بهداشتی نامناسب و غیربهداشتی در گوشه‌ای از حیاط و بی‌توجهی به آن.

ـ فقدان حفاظت صحیح و مناسب از گچبری‌های بدنه بیرونی بنا و تخریب قسمت‌هایی از آن به وسیله عوامل جوی مانند برف و باران .

و ... چند مورد دیگر که به دلیل تخصصی شدن موضوع از ذکر آنها صرف‌نظر می‌کنم.

● پیشنهاد چند راهکار

با ارائه چند پیشنهاد ساده و قابل اجرا، کمکی هرچند اندک در جهت تأمین و تضمین دوام، بقا و گسترش موزه و تحقق و دسترسی به اهداف موزه می‌شود:

ـ تغییر نام دو ایستگاه اتوبوس که در نزدیکی موزه قرار دارند به نام ایستگاه تماشاگه زمان و استفاده از عناصر خاص و مرتبط با این موزه در این مکان‌ها.

ـ ایجاد تأثیرات منطقه‌ای یا محله‌ای که منجر به مطرح شدن و معرفی تماشاگه زمان در منطقه و محله شود، مانند اختصاص نام محله یا نام برخی از فروشگاه‌های محله به نام تماشاگه زمان یا نامی مرتبط با این موزه.

ـ استفاده از تابلوها و بیلبوردهای تبلیغاتی با هدف معرفی تماشاگه زمان و تبلیغ برنامه‌های جنبی موزه در خیابان‌های اطراف و منتهی به موزه.

ـ کف‌سازی و ساماندهی پیاده‌روهای اطراف موزه و طراحی و نقاشی بر روی کف خیابان‌های اصلی اطراف موزه با طرح‌هایی برگرفته از موضوع، اشیاء و عناصر تزئینی موزه.

ـ ساماندهی و چیدمان مناسب و صحیح ماکت‌های ساعت‌های قدیمی که در حیاط موزه در مسیر ورودی ساختمان قرار گرفته‌اند، مانند در نظر گرفتن ویترین‌های مناسب و حفاظ‌هایی جهت کاهش آسیب‌های ناشی از عوامل جوی و همچنین تهیه و نصب زیرنویس با توضیحات کافی برای آنها.

ـ در نظر گرفتن تمهیدات حفاظتی و مرمتی مناسب جهت تزئینات بنا که عمدتاً گچبری است.

ـ تهیه زیرنویس‌هایی مناسب، همشکل و یکسان یا توضیحات لازم و کافی برای تمامی اشیاء.

ـ بهینه‌سازی و طراحی و اجرای نورپردازی مناسب برای فضای موزه و ویترین‌ها.

توجه به این نکته ضروری است که بخش عمده مشکلات، نواقص و کمبودهایی که در موزه‌های کشورمان و از آن جمله تماشاگه زمان وجود دارد، ناشی از محدودیت‌هایی نظیر کمبود امکانات و به خصوص منابع مالی است و ظاهراً گریزی از آن نیست. معمولاً طرح‌های پیشنهادی جهت بهینه‌سازی موزه‌ها براساس شرایطی ایده‌آل و مطلوب ارائه می‌شود که با توجه به شرایط موجود مطمئناً بخشی از آنها که وابسته به رفع محدودیت‌های نامبرده است و تا زمان رفع آنها، امکان اجرا نخواهند داشت.

نیره نظری (کارشناس موزه)