ورزش فوتبال چگونه به وجود آمد

این بازی, معجزه ای است به نام ”فوتبال“ که فکر را در وجود تمرین کننده آن به کار می اندازد, به بدن او هوشیاری و طریق فرمان دادن به پاها را می آموزد و به دلیل آنکه موقعیت ها, در این بازی, دقیقه به دقیقه و لحظه به لحظه در تغییر است, نرمش و انعطاف جسمی و فکری به بازیکن می دهد و هربازیکنی مجبور است از این نرمش و انعطاف برای موفقیت بیشتر, استفاده کند در یک کلام, فوتبال, یک بازی, یک ورزش و یک کار اجتماعی و گروهی است

یازده مرد، با یک توپ، در برابر یازده حریف قرار می‌گیرند. دست زدن به توپ برای همه آنها به‌جزء دو تن یعنی آخرین مدافعان، آن هم در یک محوطه محدود ممنوع است. هر گروهی از اردوگاه خود دفاع و از دروازه خویش حراست می‌کند و در عین حال خود را برای نفوذ کردن و به خطر انداختن دروازه حریف مهیا می‌سازد. هدف، فتح دروازه مقابل با استفاده از پا یا سر و وارد کردن توپ به داخل این دروازه است.

در نگاه اول، این یک بازی مسخره به‌نظر می‌آید، و لیکن حضور و ظهور بازیگران در روی زمین، تماس‌ها و برخوردهای طرفین، قوانین بازی و احترام نهادن به آن و تخصص هر یک از شرکت‌کنندگان در بازی، در محلی که به او واگذار شده، به این بازی ارزشی غیرقابل گفتگو و انکار می‌بخشد. این بازی به‌واسطه نیاز به قدرت جسمانی فوق‌العاده، وجود پیچیدگی‌های تکنیکی و غنای تاکتیکی، کسانی را که بدان روی می‌آورند و آن را بازی می‌کنند، از قاطعیت، نیرو، اراده و اعتماد به‌نفس سرشار می‌سازد و کسانی را که به تماشای این بازی می‌آیند، مالامال از لذت و هیجان کرده و علاقه‌مند و دوستدار و هواخواه خود می‌سازد.

این بازی، معجزه‌ای است به نام ”فوتبال“ که فکر را در وجود تمرین کننده آن به‌کار می‌اندازد، به بدن او هوشیاری و طریق فرمان دادن به پاها را می‌آموزد و به‌دلیل آنکه موقعیت‌ها، در این بازی، دقیقه به دقیقه و لحظه به لحظه در تغییر است، نرمش و انعطاف جسمی و فکری به بازیکن می‌دهد و هربازیکنی مجبور است از این نرمش و انعطاف برای موفقیت بیشتر، استفاده کند.

در یک کلام، فوتبال، یک بازی، یک ورزش و یک کار اجتماعی و گروهی است.

اما فوتبالی که امروزه به این شکل بازی می‌شود و در سراسر دنیا، همه از بزرگ و کوچک، زن و مرد و فقیر و غنی، به آن عشق می‌ورزند و شیفته آن هستند، از کجا منشأ گرفته و ریشه در چه زمان و کدام مکان دارد؟ آیا باید ریشه فوتبال را هزاران سال قبل از میلاد مسیح، در چین و ژاپن جستجو کرد؟

یا اینکه این بازی، ریشه در تمدن مصر و یونان و رم باستان دارد؟

در این‌باره سخن بسیار است که اگر چه در مواردی صورت افسانه دارد و گاه پا را از دایره حدس و خیال فراتر نمی‌نهد، اما جملگی شنیدنی و قابل تعمق‌اند و تحقیقات و مطالعات مورخان و دانشمندان حاکی از آن است که هزاران سال قبل از میلاد مسیح، حرکات و بازی‌هائی، که می‌تواند منشأ فوتبال امروزی باشد، در میان اقوام و ملل مختلف وجود داشته است.

● فوتبال در دوران باستان

در مورد وجود بازی با توپ در دوران باستان، مطالعات و تحقیقات بسیاری انجام و مطالب فراوانی نوشته شده که چکیده‌ای از آنها شاید بتواند نمائی از بازی فوتبال و یا به هر حال نوعی بازی با توپ در آن دوران را ترسیم کند. یک کشیش آلمانی به نام ”ژـ‌اشپانوت“ ضمن تحقیقاتی که درباره قاره ”آتلانتید“ کرده با استناد به گفته‌ها و اشعار ”هومر“ نویسنده یونان باستان، حدس زده که در قاره افسانه‌ای آتلانتید، ورزشگاه بزرگی وجود داشته که در آن هزاران تماشاگر برای تشویق بازیکنانی که با نوعی گوی گرد بازی می‌کردند، جمع می‌شدند. براساس اشعار ”هومر“ قاره آتلانتید، قاره‌ای بوده با تمدنی بسیار خیره کننده و چشمگیر در محلی که امروزه اقیانوس اطلس یا آتلانتیک قرار دارد و این قاره به طرز ناگهانی و اسرارآمیزی در زیر آب‌های اقیانوس اطلس مدفون شده و این اقیانوس، جانشین قاره متمدن آتلانتید شده است. چینی‌ها خیلی چیزها را اختراع کرده‌اند که از میان آنها می‌توان ورزش‌هائی مانند ”کیه‌ـ‌کوه“ یا چوگان ”لونگ ـ وان“ یا گلف و ”تسو ـ کوه“ یا فوتبال، را نام برد، در زبان چینی ”کوه“ به معنای توپ و ”تسو“ به معنای لگد زدن بوده و به‌نظر ”مورخان“ بازی یا ورزش ”تسوـ کوه“ را امپراطور بزرگ چین، ”هوانگ تین“ اختراع کرد تا بین سربازان و نظامیانش به‌صورت یک ورزش مبارزه‌ای انجام شود.

گوی یا توپی که در این بازی به‌کار برده می‌شد، از ”هشت تکه چرم“ به هم دوخته تشکیل می‌شد که آن را از ”پر“ یا ”پشم“، پُر می‌کردند. این بازی به قدری پیشرفته بود که دستورات و قواعدی نیز برای آن در نظر گرفته شده بود. مقررات بازی ”تسو ـ کوه“ شباهت زیادی به بازی فوتبال امروزی داشت. دروازه‌ها، پایه‌هائی از چوب ”بامبو“ به ارتفاع پنج متر داشتند که با تور محصور شده بودند و از روی اشعاری که از آن دوران به‌دست آمده معلوم می‌شود که بازیگران از پا، سینه، شکم، شانه و پشت خود برای ضربه زدن به توپ یا متوقف کردن آن استفاده می‌کرده‌اند، اما دست زدن به توپ موجب مجازات بازیکن می‌شد.

”تسو ـ کوه“ که در زمان سلسله ”هوانگ ـ تین“ (۲۶۹۷ تا ۲۲۰ قبل از میلاد مسیح) بازی می‌شده ابتدا فقط در بین سربازان و نظامیان رایج بوده اما بعدها پا را از مرز سربازخانه‌ها فراتر گذاشت و به‌زودی بین اهالی و مردم عادی چین محبوبیت یافت.

در بازی ”تسو ـ کوه“ جایزه‌ای برای برنده و مجازاتی هم برای بازنده در نظر گرفته شده بود. جایزه برای برنده همیشه نوعی کالا بود، اما مجازات بازنده بسیار سخت و طاقت‌فرسا بود: تماشاگرانی که روی برد و باخت طرفین شرط‌بندی می‌کردند، در پایان بازی آن عده که شکست یک گروه باعث باخت آنها در شرط‌بندی شده بود، به طرف بازیکنان بازنده هجوم می‌بردند و آنان را مورد شدیدترین حملات و ضرب و شتم قرار می‌دادند. برابر قواعد، بازیکنان بازنده حق فرار کردن از زمین یا دفاع از خود در برابر ضرب و شتم تماشاگران را نداشتند و در برابر آنان تسلیم محض بودند، به همین علت اگر جان سالم به‌در می‌بردند، زیر طوفانی از دشنام و ضربات سخت میدان را ترک می‌کردند.

● در سال ۵۸۷ میلادی فوتبال از چین به ژاپن رفت

حوالی سال ۵۸۷ میلادی، فوتبال از چین به ژاپن رفت و در آنجا دچار تحولات و تغییرات تازه‌ای شد و به‌عبارتی تکامل یافت. فوتبال ژاپنی‌ها که ”کوماری“ نامیده می‌شد، کم‌کم به‌صورت یک عمل مذهبی درآمد. اسناد موثق و جالبی در دست است که نشان می‌دهد، چگونه ”تنیشی ـ تنو“ امپراطوری که از (۶۲۱ تا ۶۷۱) بر تخت سلطنت ژاپن تکیه زده بود، در زمان ولیعهدی‌اش در مسابقه‌های ”کوماری“ که مخصوص نجبا و اشراف بود شرکت می‌کرد.

همین که ”تنیشی ـ تنو“ فوتبال بازی کرد چون آئین و مذهب آنها یعنی ”سین ـ توئزم“ برای امپراطورها، شرف خدائی قائل بود، بازی ”کوماری“ صورت تازه‌ای به‌خود گرفت و از آن زمان در پائیز هر سال، ”کوماری“ با تشریفات خاصی انجام شد. محل انجام این مراسم معبدی بود که جلال و شکوه خیره‌کننده‌ای داشت. پیش از آغاز مراسم، توپ را به نزد روحانی بزرگی می‌بردند و او با دعاهای طولانی خود، از خدایان می‌خواست که به سرزمین آفتاب طالع، صلح و برکت دهد. سپس افراد طبقه نجبا و اشراف با لباس‌های عالی و فاخر کنار زمین جائی می‌گرفتند زمین مربعی بود به ضلع ۱۴ متر و در چهار گوشه آن، چهار درخت به این ترتیب کاشته شده بود: ”شمال غربی کاج، جنوب غربی سرو، جنوب شرقی بید و شمال شرقی آلبالو“.

قطر توپ ۲۴ سانتی‌متر بود. هر نیمه در حدود بیست دقیقه طول می‌کشید و در این مدت فعالیت مردانی که با لباس‌های سنگین و فاخر از این طرف به آن طرف می‌دوند، منظره جالبی به‌وجود می‌آورد. برعکس بازی ”تسو ـ کوە“ چینی‌ها، که خشن و خطرناک بود، ”کوماری“ ژاپنی‌ها، یک نوع بازی اشرافی بود و در این بازی نمی‌بایست به حریفی که توپ را در دست داشت، برخورد می‌شد و همچنین نمی‌بایست توپ را خیلی بالا انداخت و اگر کسی این بدشانسی را می‌آورد که با حریف تصادف کند، فوراً از میدان اخراج می‌شد، مگر آنکه حریف از حق قانونی خودش استفاده می‌کرد و او را می‌بخشید.

● نیمه اول قرن دهم میلادی

(۹۰۱ تا ۹۲۲ میلادی)، (۹۴۷ تا ۹۵۶ میلادی)

در نیمه اول قرن دهم میلادی، دو امپراتور ژاپنی به نام‌های ”ان ـ جی“ (۹۰۱ تا ۹۲۲ میلادی) و ”تنره“ (۹۴۷ تا ۹۵۶ میلادی) به تعمیم و رونق بازی فوتبال پرداخته و اسباب رشد و توسعه آن را فراهم نمودند، به‌طوری‌که همگانی شدن این بازی و توجه فراوان مردم به آن، اسباب الهام هنرمندان ژاپنی در آن زمان‌ها گردید.

”شون ـ چو“ نقاش معروف ژاپنی که در آن عصر می‌زیسته، در یکی از تابلوهای معروف خود، بازیکنان فوتبالی را در حین بازی کشیده که کفش‌های پل‌دار به پا دارند.

در میان بازی‌های قدیمی که با توپ یا گوی صورت می‌گرفته یک بازی یونانی به نام ”اسفروناشیا“ وجود داشته که افلاطون نیز در یکی از رسالاتش از آن به‌عنوان مفیدترین تمرین نظامی نام برده است. این بازی خود از یک بازی رومی به نام ”هارپاستوم“ ریشه گرفته بود. ”هارپاستوم“ یک بازی صددرصد رومی بوده که افراد لژیون خارجی ”سزار“ امپراتور معروف رم، هنگام فتح کشور گل ”فرانسه امروزی“ برای اهالی آنجا به ارمغان بردند و این بازی به سرعت در تمام ولایات فرانسه توسعه و رشد پیدا کرد. نکته جالب در این دو بازی یعنی بازی ”اسفروناشیا“ یونانی و ”هارپاستوم“ رومی این بود که توپی که در بازی به‌کار می‌رفت چرمی نبوده است، اما رومی‌ها، یک بازی دیگر هم به نام ”فولیس“ اختراع کرده بودند که این بازی هم توسط آنها به فرانسه برده شد. بازی مذکور با توپی از چرم نرم انجام می‌شد این توپ با ”زاج سفید دباغی“ شده بود و درون آن را از هوا پر می‌کردند.

در ”اسپارت“ نیز یک نوع بازی شبیه فوتبال متداول بود که قواعد و مقرراتی بسیار خشن داشت. در این بازی هر کس قواعد را زیر پا می‌گذاشت و یا به قول امروزی‌ها، خطا می‌کرد، او را در ملأ عام می‌خواباندند و حدود یک‌صد ضربه تازیانه می‌زدند. اسپارتی‌ها در هر محله یک زمین داشتند و بازیکنان هر محله با بازیکنان سایر محلات مسابقه می‌دادند.

”واکینگ‌ها“ هم نوعی از بازی با توپ را انجام می‌دادند که توپ این بازی از کاه پر می‌شد، اما هر وقت ”وایکینگ‌ها“ به منظور غارت به سواحل انگلستان حمله می‌کردند، در آنجا به‌جای توپ از ”سرهای بریده“ انگلیسی‌ها استفاده می‌کردند، و این خشن‌ترین و وحشیانه‌ترین نوع بازی در تمام تاریخ بود.

قوم ”آزتک“ در مکزیک نیز دست کمی از ”وایکینگ‌ها“ نداشتند و به اعمالی مشابه در بازی دست می‌زدند، به‌طوری‌که جهانگردانی که امروزه به تماشای ورزشگاه کهن ”شی ـ شن ـ اتیزا“ در مکزیک می‌روند. می‌توانند در نقوش حجاری شده بر سنگ، به وضوح سر بریده سر گروه تیم مغلوب که نثار خدای باران ”کتزال کواتل“ می‌شد را تماشا کنند.

سرانجام دانستن این مطلب جالب است که اولین توپی که برای بازی ساخته شد در مصر و در عصر فراعنه بود و سازنده‌اش برای ساختن آن از سرگین (فضله حیوانی) گلوله شده‌ای که در جلوی یک اسکارابوش (سوسک سرگین‌خوار) روی زمین غلتانده می‌شد الهام گرفته بود.

● فوتبال در قرون وسطی ـ بازی‌ها به شکل منطقه‌ای درآمد

در قرون وسطی، توجه به بازی‌های با توپ یا گوی گرد بیشتر شد و بازی‌ها به شکل منطقه‌ای درآمد. در اغلب مناطق، دهکده‌ها در برابر هم قرار می‌گرفتند و با هم بازی می‌کردند. این بازی‌ها چیزی شبیه مسابقات معمول امروز بود که به کمک یک توپ چرمی که از (کاه پُر) می‌شد، انجام می‌گرفت و دو تیم یا دو دسته بازیکن با هم روبرو می‌شدند. هیچ نوع قاعده یا مقررات مشخصی برای این بازی‌ها وجود نداشت و تنها وجود یک گوی گرد، در همه آنها به‌عنوان اصل شناخته می‌شد.

اسم این بازی‌ها به اقتضای مکان تفاوت می‌کرد. در بعضی مناطق به آن ”سول“، در بعضی جاها ”شول“، ”ساوات“، ”مسل“ و ”بارت“ می‌گفتند. نحوه بازی به این شکل بود که دو دسته بازیکن در دو جبهه مخالف قرار می‌گرفتند. قبل از آغاز بازی، قوانین بازی با صدای بلند برای بازیکنان خوانده می‌شد و همچنین جایزه‌ای که به برنده مسابقه تعلق می‌گرفت از لحاظ نوع و ارزش اعلام می‌گردید. پس از این مراسم گوی مخصوص چرمی به هوا پرتاب می‌شد و هر یک از دو گروه سعی می‌کرد آن را تصاحب کرده و به منطقه حریف ببرد. فاصله دروازه‌های دو طرف از یکدیگر یا به‌عبارت دیگر طول و عرض بازی مشخص نبود و گاه دهانه دروازه‌های دو دهکده یا دو شهر به‌عنوان دروازه استعمال می‌شد. در چنین مواردی، در بین راه نهرها یا جویبارهای بزرگی وجود داشت و بازیکنان مجبور بودند که در میان نهرها به بازی ادامه دهند و اغلب دهها نفر برای تصاحب توپ روی سر هم می‌ریختند که این موضوع تلفات زیادی نیز در پی داشت.

منبع: تاریخ، نوشته ژوزف مرسیه تهران قدیم (جعفر شهری)

انگلیسی‌ها در میان ایرانیان (نیس رایت)

تهیه و تنظیم: علی مودت

---