سوختن ویرانه سیاه فکر

قبل از اینکه طبق معمول به معرفی و بحث درباره کتابی بپردازم, به شکلی استثنایی باید به رویدادی اشاره کنم که باعث حیرت شدید من شد و آن به آتش کشیده شدن یکی از قدیمی ترین کتابخانه های شمال آفریقا در کشور مالی و شهر تیمبوکتو توسط شورشیان القاعده است

۱- قبل از اینکه طبق معمول به معرفی و بحث درباره کتابی بپردازم، به شکلی استثنایی باید به رویدادی اشاره کنم که باعث حیرت شدید من شد و آن به آتش کشیده شدن یکی از قدیمی‌ترین کتابخانه‌های شمال آفریقا در کشور مالی و شهر تیمبوکتو توسط شورشیان القاعده است. آثار دستنویس «کتابخانه احمدبابا» واقع در تیمبوکتو قدمتی چند صدساله داشت و به همین دلیل سازمان فرهنگی و علمی ملل متحد یونسکو آن را در فهرست میراث جهانی قرار داده بود. شما تصور کنید که وارد یک ساختمان قدیمی با معماری عجیب شمال‌غربی آفریقا شده و با گنجینه‌ای از کتب دست‌نویسی مواجه می‌شوید که قدیمی‌ترین آنها مربوط به سال ۱۲۰۴ میلادی است. خوب به اطراف نگاه می‌کنید انواع کتب لاتین مسیحی اناجیل اربعه دست‌نویس، چندین جلد قرآن کریم متعلق به قرن هفتم هجری با تذهیب‌های فوق‌العاده زیبا و چشم نواز. تصویرنگاری‌های قرن سیزدهم و چهاردهم انجیل و مکاشفات یوحنا، کتاب‌هایی در زمینه جغرافیا با نقشه‌هایی جالب توجه که ایده‌های مسلمانان و نیز مسیحیان آن دوران از ماهیت طبیعت و سرزمین‌ها مشخص می‌کند. هنر مسیحی که با سلایق مسلمانان ادغام شده است و البته رنگ و بویی کاملا آفریقایی دارد. هنری تلفیقی که از هر بوستان گلی را در گلدانی زیبا قرارداده است و این گل‌ها در طول زمان با یکدیگر پیوند ایجاد کرده‌اند. آثار زیادی از چند مستشرق فرانسوی و آلمانی قرن نوزدهمی نیز در این کتابخانه موجود بود ازجمله گزارش هاینریش بارت آلمانی. بسیاری از کتب خطی این کتابخانه توسط چند اندیشمند مالی از جمله احمد بابا به اشکال مختلف حفظ و نگهداری شده بود از جمله قرار دادن کتاب‌ها در جعبه‌های چوبی و سپس دفن آنها در خاک یا پنهان کردن آنان در غارهای دور افتاده. هنوز تعداد زیادی از این صندوق‌های چوبی در کتابخانه باقی مانده که اکثرا قیراندود است. این رویداد فاجعه بزرگی برای جهان فرهنگ قلمداد می‌شود. اندیشه القاعده کار را از تخریب ساختمان‌ها یا تندیس‌ها فراتر برده و دست به نوع جدید«فارهایت» زده است. این شورشیان حتی لحظه‌ای به وجود قرآن‌های نفیس نیز فکر نکردند و با علم بر وجود کتب مقدس به راحتی دست به آتش بردند و هر دوساختمان کتابخانه را در عرض چند ساعت تبدیل به ویران کردند. جالب اینکه شهردار تیمبوکتو می‌گوید هنوز دقیقا نمی‌دانیم چند کتاب ازبین رفته و چند کتاب نجات یافته است. پروژه جمع‌آوری و ساماندهی کتب خطی مالی از سال ۲۰۰۲ آغاز و تحت پشتیبانی سازمان یونسکو و نیز دانشگاه کیپ‌تاون تا به امروز ادامه داشته است. حال باید دید مسوولان یونسکو و سایر مدیران فرهنگی مالی و فرانسه که سربازان‌شان در این کشور حضور دارند چه اقدامی برای حفظ بقایای این گنجینه بی‌نظیر خواهند کرد.

۲- برای این بخش کتابی مفید را در نظر گرفته‌ام به نام«روانکاوی برای همه» اثر زیگموند فروید بنیان‌گذار علم روانکاوی. اول پرسشی که در زمینه روانکاوی و ماهیت یا چیستی آن برای همگان مطرح می‌شود این است که این علم نوظهور قرن بیستمی از چه سخن می‌گوید؟ چه چیز باعث آن شده تا مورد خطاب و اعتاب شدید منتقدان از سمتی و تجلیل و ستایش برخی از سویی دیگر شود؟ جوهره اصلی روانکاوی بررسی بخشی از وجود انسان است که تا زمان فروید آنچنان مورد شناخت قرار نگرفته بود:«ناخودآگاه» بخشی مبهم و تاریک که بسیاری از اقدامات، رفتار، عادات و طرز تفکر انسان از آن سرچشمه می‌گیرد. مساله دیگر مرتبط با ناخودآگاه، پدیده رویاست که آن‌هم به دلیل ارتباط با ناخودآگاه و سرزمین ناشناخته آن بسیار مبهم و غیرقابل دسترس می‌نماید. فروید همواره می‌گفت دشمنان اصلی روانکاوی کسانی هستند که این علم را به درستی معرفی نمی‌کنند. پس تا آنجا که می‌توانم باید سعی کنم کمتر به تحلیل‌های شخصی بپردازم مبادا من نیز از جمله این دسته دوستداران روانکاوی محسوب شوم. نکته دیگر در روانکاوی تشخیص و کشف پدیده‌ای بود که فروید آن را اصلی‌ترین عامل رشد و تکامل بشریت و تمدن می‌داند: «عقده ادیپ». وی در نامه‌ای به دوست صمیمی‌اش فیلیس می‌نویسد که درباره علل مختلف سرکوب و نهادهای سرکوب‌گر انسان به این نتیجه رسیده که الگوی تراژدی ادیپ اثر سوفکل یونانی یک ایده عام و همگان شمول است که بر مبنای آن می‌توان به ترسیم هویت و مراحل مختلف رشد انسان رسید.

کتاب روانکاوی برای همه از جمله آثار نیمه شناخته شده فروید در روانکاوی است که بخش مهمی از آن به شیوه پرسش و پاسخ طرح‌ریزی و ارایه شده است. نوعی مکالمه بین فروید و شخصی بی‌طرف. این روش در زمان فروید کاملا نادر بوده و حتی خود فروید نیز برای اولین و آخرین بار چنین اثری خلق می‌کند. ترجمه یکدست و روان مهدی افشار به خواندن متن کمک فراوانی به مخاطب می‌کند. متنی به‌قول خود فروید برای آشنایی دانش‌آموختگان رشته‌های غیرپزشکی تا به تدریج پیچیدگی‌های روانکاوی در چنین متونی کمتر شود.

علیرضا امیرحاجبی