مواجهه با مرگ در تفکر سنکا

نگاهی به کتاب «زنان تروا و توئستس», اثر سنکا

لوکیوس آنائیوس سنکا از بزرگ‌ترین نمایش‌نامه نویسان رم باستان است که در مقام خطیب و فیلسوف رواقی نیز شناخته شده است. او در سال ۴ پیش از میلاد متولد شد و تا سال ۶۵ میلادی زیست.

او در سن ۶۹ سالگی به شرکت در توطئه‌‌ای برای کشتن نرون متهم و به خودکشی محکوم شد و سپس بدون مخالفت و با آرامشی رواقی دست به خودکشی زد. بنابراین زندگی سنکا اگر چه رواقی نبود و به اشرافیت گذشت اما همانند یک رواقی به سادگی و با آغوش باز مرگ را پذیرا شد.

پیش از این اما سنکا ماجراهای تلخ بسیاری از سر گذراند. هرچند تا سال ۴۱ میلادی جایگاهی والا در محافل نزدیک به امپراتور داشت اما در این سال شایعه شد که روابط عاشقانه‌ای با جولیا، دختر گرمانیکوس، برادر امپراتور کلادیوس داشته است و به همین دلیل به فرمان امپراتور به کروسیکا تبعید شد.

این شایعه را همسر امپراتور بر سر زبان‌ها انداخته بود ولی بعد‌ها با کشته شدن مسالینا، همسر امپراتور، سنکا از تبعید برگشت. سنکا معلم نرون شد و مدت‌ها نرون را تربیت می‌کرد ولی بعد از اینکه نرون به قدرت رسید و دست به جنایت‌های زیادی زد، سنکا از وی قطع امید کرد و از کارهای حکومتی کناره‌گیری کرد. بسیاری از رسائل مهم فلسفی وی در این سال‌های عزلت و گوشه‌نشینی نگاشته شد.

او یک سلسله از رساله‌های اخلاقی و سیاسی به منظور تربیت نرون، فرمانروای رم، به رشته تحریر درآورد که از میان آنهامی‌توان به «مشکلات طبیعی»، «نامه‌های اخلاقی»، «درباره عفو» و «درباره منفعت» اشاره کرد.

علاوه بر این۱۰ نمایشنامه به نام سنکا ثبت است و او جایگاه ویژه‌ای در تاریخ تراژدی نویسی غرب دارد. او که مضمون اغلب نمایش‌نامه‌های خود را از اساطیر یونان وام گرفته به آثار اورپید بسیار توجه داشت و اغلب تراژدی‌هایش برگرفته از آثار اوست.

به‌طور کلی آثار سنکا با آثار نمایش نامه نویسان یونان باستان خیلی متفاوت است. مشخصه اصلی آثار سنکا شخصیت‌های آنهاست که چهرهایی کاملا انسانی دارند و از شکل و شمایل غیرزمینی که در تراژدی‌های یونانی داشته‌اند فاصله گرفته‌اند.

به غیر از این در تراژدی‌های یونانی آن چیزی که اهمیت بسیاری دارد دین آیینی و اسطوره‌ای است و ما شاهد حضور دو عنصر «تقدیر و خدایان» هستیم. این دو باعث می‌شدند تا تراژدی‌های یونانی حالتی آسمانی به خود بگیرند.

اما آن چیزی که کار سنکا را متفاوت می‌کند این است که او در نمایش‌نامه‌هایش تقدیر و خدایان را حذف می‌کند. در واقع سنکا تلاش می‌کند تا تصویری زمینی از وضعیت انسان نشان دهد و این یک گام اساسی در این زمینه است.

در تراژدی‌های یونانی تنها عنصری که تراژدی را زمینی می‌کند فردیت‌دادن به انسان در برابر تقدیر و سرنوشت است و این وجه اشتراک تراژدی‌های یونان باستان با تراژدیهای سنکاست زیرا که این جنبه بنیادین در کارهای سنکا نیز قابل مشاهده است.

اهمیت تاثیر سنکا بر نمایش‌نامه‌نویسان عهد رنسانس و بعد از رنسانس انکار ناپذیر است. او الهام‌بخش نمایش‌نامه‌نویسان عهد الیزابت بود و بدین‌سان پیوندی میان دو دوره مهم تراژدی و نمایش‌نامه‌نویسی در غرب برقرار کرد و از این رو چهره‌ای ماندگار در تاریخ این هنر به‌شمار می‌رود.

یکی از مضامین اصلی آثار ادبی و نمایشی رم و یونان باستان جنگ یونان و ترواست؛ این جنگ که ۱۰ سال به طول انجامید و سرانجام با پیروزی یونان به پایان رسید الهام بخش آثار بسیاری بوده است که برای نمونه می‌توان به «پولیکسانا و زنان اسیر» اثر سوفوکلس اشاره کرد و نیز «آندروماخه و هکوبه» اثر انیوس و آستانیاکس و «زنان تروا» اثر آکسیوس و «آندروماک» اثر اورپید اشاره کرد. «زنان تروا» اثر سنکا نیز به همین مسئله پرداخته است. این نمایش‌نامه داستان مصیبت‌هایی است که پس از شکست تروا و ویرانی آن بر سر زنان این سرزمین آمد.

همچنین ماجرای دردناک و هول آور نمایش‌نامه «توئستس» پاره‌ای از سرگذشت خاندان شاهی تانتالوس را روایت می‌کند. خاندان تانتالوس در اساطیر یونان باستان خاندانی تبهکار هستند که بنیادشان برفرزندکشی و خویشاوندکشی استوار است.

با این حال همانگونه که پیش از این اشاره شد، سنکا در نوشتن این دو نمایش‌نامه نیز بیش از همه وامدار اورپید است. البته آثار بسیاری تحت تاثیر نمایش‌نامه‌های اورپید نوشته شده‌اند، برای نمونه آندروماک اثر ژان راسین، اما چیزی که سنکا بسیار تحت‌تاثیر آن بوده و آن را به وضوح در نمایش‌نامه‌های او می‌توان دید نگاه رواقی اورپید در مواجهه با مرگ است و شاید کمتر نمایش‌نامه‌نویسی تا این حد جهان‌بینی اورپید را به ارث برده باشد.

«زنان تروا و توئستس» به تازگی توسط عبدالله کوثری ترجمه شده است و همانگونه که از عنوانش برمی‌آید حاوی دو نمایش‌نامه مشهور سنکاست که در۲۰۰ صفحه و با قطع رقعی و جلد گالینگور از سوی نشر نی در بازار کتاب عرضه شده است.

شیما هاشمی