فساد , خشونت و فقر ملت ها

معرفی کتاب تبهکاران اقتصادی

(Economic Gangsters: Corruption, Violence, and the Poverty of Nations)

کتاب «تبهکاران اقتصادی‌: فساد‌، خشونت و فقر ملت‌ها»‌، به حوزه «اقتصادتوسعه» (Economic Development) تعلق دارد.

سوالی که‌این کتاب می‌کوشد به آن پاسخ دهد ‌این است که چرا طی چهار دهه اخیر‌، برخی از کشورها گام‌های بلندی در مسیر رشد و توسعه اقتصادی برداشته‌اند و به موفقیت‌های چشمگیری در‌ این زمینه دست یافته‌اند‌، در حالی که بسیاری از کشورهای دیگر کم و بیش در وضعیت سابق خود «درجا زده‌اند» و شرایط زندگی مردم آنها در‌این مدت تغییر چندانی نیافته است.

بی‌تردید ناکامی ‌در دستیابی به نرخ رشد سریع اقتصادی و بهبود شرایط زندگی مردم در یک کشور‌، ناشی از عوامل متعدد و متنوعی است که بحث در مورد همه آنها در یک کتاب نسبتا کوتاه (۲۸۷ صفحه‌ای) نامیسر است. از جمله به همین دلیل‌، نویسندگان‌این کتاب‌، دو عامل مشخص را که به اعتقاد آنها از مهم‌ترین عوامل بازدارنده رشد اقتصادی در بسیاری از کشورهای درحال توسعه به شمار می‌روند‌، موضوع مطالعه خود قرار داده و با استفاده از ابزار تحلیلی علم اقتصاد و تحقیقات میدانی، به نتایجی بکر و جالب توجه دست یافته‌اند. یکی از‌ این دو عامل‌، فساد مالی است که در بسیاری از کشورهای درحال توسعه جنبه‌ای فراگیر دارد و دیگری انواع گوناگون خشونت و از جمله جنگ‌های محلی پایان‌ناپذیری است که به ویژه در قاره آفریقا از موانع اصلی ناکامی ‌در پیشرفت اقتصادی به شمار می‌آید.

نویسندگان کتاب‌، گرچه نسبتا جوانند‌، اما هردو آنها از چهره‌های صاحب نام در شاخه‌ای از علم اقتصاد هستند که مسائل «کشورهای در حال توسعه» را مورد بررسی قرار می‌دهد و «اقتصاد توسعه» نام گرفته است. ریموند فیسمن استاد دانشگاه کلمبیا و ادوارد میگل استاد دانشگاه کالیفرنیا در برکلی است‌، هرچند که به گفته خودشان‌، طی ده سال گذشته بارها از «برج عاج» دانشگاهی خود بیرون آمده و برای مطالعات میدانی به بسیاری از کشورهای در حال توسعه سفر کرده و در‌این کشورها اقامت گزیده‌اند. اغلب مطالبی که در‌این کتاب آمده‌، حاصل پژوهش‌هایی هستند که با بهره‌گیری از پیشرفته‌ترین ابزارهای تحلیلی و کاربردی علم اقتصاد (به ویژه اقتصادسنجی) صورت گرفته و بسیاری از آنها به صورت مقالات مستقل‌، در معتبرترین نشریات اقتصادی انگلیسی زبان منتشر شده‌اند.

اکنون‌این مطالب‌، همراه با مطالعات تکمیلی دیگری که برای نگارش ‌این کتاب انجام گرفته‌، به زبانی ساده و روان و برای استفاده خوانندگانی که با مفاهیم و اصطلاحات تخصصی اقتصاد آشنایی ندارند‌، به صورت کتابی برای عموم‌، منتشر شده است. در حقیقت همه کتاب خوانانی که به مسائل اجتماعی و اقتصادی علاقه‌مندند‌، اما لزوما تخصصی در‌این رشته‌ها ندارند‌، مطالعه‌این کتاب را جذاب و بسیار آموزنده خواهند یافت.

شاید مهم‌ترین امتیاز‌این کتاب‌، پرهیز از کلی گویی و تاکید بر نمونه‌های واقعی خلاف کاری اقتصادی و خشونت‌های ظاهرا بی‌منطق‌، و ارتباط ‌این دو بلیه با فقر و عقب ماندگی کشورها است. مطالبی که در‌این کتاب مورد مطالعه قرار گرفته‌اند برای اغلب ما نا آشنا نیستند. همه ما می‌دانیم که برخی از واردکنندگان کالا‌، به ترفندهای گوناگون متوسل می‌شوند تا از پرداخت حقوق و عوارض گمرکی شانه خالی کنند یا مبلغ پرداختی شان را به حداقل برسانند. اما‌این ترفندها دقیقا چه ماهیتی دارند؟ قاچاقچیان کالا چگونه قوانین را دور می‌زنند و آنها را بی‌اثر می‌سازند؟ و چنانچه دولت‌ها مصمم به مبارزه با قاچاق کالا باشند‌، از چه ابزار و شیوه‌هایی می‌توانند استفاده کنند و چه اقداماتی در‌این زمینه بی‌اثر و ناکارآمد هستند؟ در یکی از بخش‌های کتاب‌، عملیات یکی از بزرگ‌ترین قاچاقچیان کالا در جهان که شبکه عظیم و کارآمدی را در اختیار خود داشت و ۶ میلیارد دلار کالا را به صورت غیر قانونی به چین وارد کرد‌، تشریح می‌شود و خواننده درمی‌یابد که بسیاری از ترفندهای مورد استفاده او، هرچند در سطوحی محدود تر‌، در بسیاری از کشورهای دیگر نیز به اجرا در می‌آید.

این نکته را نیز همه می‌دانند که برخی از خلافکاران‌، با استفاده از ارتباطاتی که با صاحبان قدرت و نفوذ برقرار می‌کنند‌، منافعی را نصیب خود می‌سازند و به اصطلاح ما «رانت‌خواری» می‌کنند، اما چگونه می‌توان در باره‌این قبیل ارتباطات احکام کلی صادر کرد و از آن مهم‌تر‌، چگونه می‌توان ارزش مالی‌این نوع ارتباطات را محاسبه نمود؟ در یکی از فصل‌های ‌این کتاب‌، نویسندگان با استفاده از ابزار و روش‌های تحلیلی علم اقتصاد و به شیوه‌ای خلاقانه‌، ارزش پولی برقراری ارتباط با خانواده رییس‌جمهوری سابق‌اندونزی را محاسبه می‌کنند و به‌این سوال پاسخ می‌دهند که «پسر رییس‌جمهور بودن چقدر می‌ارزد؟».

در جریان تشریح‌ این روابط و محاسبات‌، خواننده از نکات جالبی در مورد «چم و خم‌های» فساد مالی و رانت خواری آگاه می‌شود. ‌این نکات‌، به‌ویژه برای کسانی که قصد مقابله با خلافکاران اقتصادی را داشته باشند‌، سخت سودمند خواهند افتاد.

یکی دیگر از بخش‌های جالب و آموزنده‌ این کتاب‌، بررسی انگیزه‌های گوناگون خلافکاری و ارتباط میان قانون شکنی با فرهنگ جوامع است. چرا در برخی جوامع رشوه دادن و رشوه گرفتن امری عادی و رایج است و در بعضی دیگر پدیده‌ای نادر و غیرعادی به شمار می‌رود؟‌ آیا صرفا با افزایش حقوق کارمندان‌، رشوه خواری کاهش می‌یابد؟ چه ابزاری در دست سیاست‌گذاران است تا با بهره گیری از آنها بتوان خلافکاری اقتصادی را کاهش داد؟ چرا در نروژ یا سوئد اکثر مردم قوانین رانندگی را رعایت می‌کنند‌، پاکت خالی سیگارشان را از پنجره اتومبیل به خیابان پرتاب نمی‌کنند و اساسا بی‌آنکه کسی مراقبشان باشد‌، از قانون‌شکنی پرهیز می‌کنند‌، اما در کنیا و اتیوپی ‌این قبیل کارها حتی تعجب کسی را هم بر نمی‌انگیزد؟‌ آیا وجود ارتباط علت و معلولی میان فرهنگ جوامع با جنبه‌های گوناگون خلافکاری وقانون شکنی قابل اثبات است؟ مطالعه مشخصی که نویسندگان کتاب برای یافتن پاسخ به‌این سوالات انجام داده‌اند‌، به راستی خلاقانه و خواندنی است.

بخش دیگری از کتاب به رابطه خشونت‌، در جلوه‌های مختلف آن‌، با رشد و توسعه اقتصادی می‌پردازد و با تکیه بر تحقیقات میدانی‌، به استنتاجات جالبی در‌این زمینه دست می‌یابد.‌ اینکه رواج خشونت عامل بازدارنده‌ای در فرآیند رشد اقتصادی به شمار می‌رود بر کسی پوشیده نیست، اما ‌اینکه اغلب خشونت‌ها ریشه در عوامل اقتصادی مشخص دارند و ‌اینکه با یک سلسله تدابیر و سیاست‌های اقتصادی ناظر به مقصود‌، می‌توان ریشه خشونت‌ها را خشکاند یا دامنه آنها را محدود کرد‌، از جمله درس‌هایی است که مطالعات متعدد تشریح شده در‌این کتاب‌، آنها را قابل پذیرش می‌سازد.

در جایی از‌این کتاب‌، نویسندگان یادآوری می‌کنند که چهل سال پیش دو کشور کره جنوبی و کنیا شرایط اقتصادی کم و بیش مشابهی داشتند و هیچ کس نمی‌توانست پیش‌بینی کند که چهل سال بعد‌، مردم کدام یک از ‌این کشورها وضعیت اقتصادی بهتری خواهند داشت، البته امروز شرایط اقتصادی ‌این دو کشور به گونه‌ای درآمده که گویی شهروندان آنها در دو جهان متفاوت زندگی می‌کنند. ‌این قبیل تفاوت‌ها تاثیر فساد و خشونت را بر فرآیند رشد اقتصادی به روشنی نمایان می‌سازند.

با ‌این همه‌، آن بخش از کتاب «تبهکاران اقتصادی» که موفقیت چشمگیر کشور فقیر و جنگ‌زده‌، اما عملا عاری از فساد‌، ویتنام را در بازسازی ویرانی‌های جنگ و پایه‌گذاری یک نظام اقتصادی بالنده به تصویر می‌کشد‌، برای خواننده کتاب تردیدی باقی نمی‌گذارد که در صورت وجود عزم ملی و نیز سلامت مالی مسوولان‌، رشد سریع اقتصادی و آینده‌ای روشن‌، حتی برای فقیرترین کشورهای جهان نیز دور از دسترس نیست.

کتاب تبهکاران اقتصادی به زبان‌های چینی‌، آلمانی و پرتغالی ترجمه شده و نسخه‌هایی به زبان‌های هلندی‌، کره‌ای‌، اسپانیایی و تایلندی نیز در دست ترجمه است. آقای ادوارد میگل مقدمه‌ای برای چاپ نسخه فارسی‌این کتاب نوشته است.