وحدت و کثرت صراط

● پرسش:
صراط مستقیم که در قرآن کریم واحد بوده و به حالت تثنیه یا جمع نیامده، چگونه می توان وحدت و کثرت را در آن توجیه کرد؟
● پاسخ:
صراط مستقیم، برخلاف سبیل، واحد است، نه کثیر و سر …

پرسش:

صراط مستقیم که در قرآن کریم واحد بوده و به حالت تثنیه یا جمع نیامده، چگونه می توان وحدت و کثرت را در آن توجیه کرد؟

پاسخ:

صراط مستقیم، برخلاف سبیل، واحد است، نه کثیر و سر کثرت ناپذیری صراط این است که از خداست و به طرف اوست و آنچه از خداست و به سوی خداست واحد است و اختلاف، تخلف و وتناقض نمی پذیرد؛ مثلا، قرآن کریم چون از خدای سبحان است، سراسر آن هماهنگ و منسجم است و برهان مصونیت قرآن از اختلاف نیز همین است که از جانب خداست: «افلا یتدبرون القرآن ولو کان من عند غیرالله لوجدوا فیه اختلافاً کثیراً) (نساء ۸۲)

پس آنچه از نزد خداست اختلاف بردار نیست؛ همان گونه که آنچه از نزد غیرخداست وحدت پذیر نخواهد بود و این دو مطلب یکی از مفهوم و دیگری از منطوق این آیه کریمه استفاده می شود.

آنچه از نزد خداست اگر کثرتی هم داشته باشد، کثیر هماهنگ است و آنچه از نزد غیرخدا و محصول هوا و هوس است گرچه به ظاهر متحد باشد در واقع مختلف است و بر همین اساس حضرت امیرالمؤمنین(ع) خطاب به هواپرستان فرمودند: «ایها الناس! المجتمعه أبدانهم المختلفه اهوائهم» (نهج البلاغه، خطبه ۹۲) هوا در برابر خداست. از این رو گرچه به ظاهر مجتمع باشد، در حقیقت مختلف است.براین اساس کثرتی که در قرآن کریم برای صراط مطرح است، مزاحم با وحدت آن نیست، بلکه کثرت آن نظیر کثرت قوای نفسانی و حواس ظاهری و باطنی اوست که در عین تعدد، بر اثر وحدت روح، منسجم و هماهنگند و همه در پی برآوردن خواسته های انسانند.

توضیح این که، صراط در قرآن کریم، گرچه تثنیه و جمع ندارد، ولی با تعبیری مانند «کل» تعدد و کثرت آن مطرح شده است؛ مثلا در نقل سخنان حضرت شعیب(ع) خطاب به قومش می فرماید: (ولا تقعدوا بکل صراط) (اعراف-۶۸) بر هر صراطی ننشینید، تا مردم بتوانند راه خدا را بپیمایند.

براساس بحث گذشته، صراط یک واحد هماهنگ است؛ همانند نور آفتاب که اشیا و مکان های مختلف و متکثر را روشن می کند اما یک نور است؛ زیرا مراد از این وحدت، خصوص وحدت عددی نیست تا با تعدد منافات داشته باشد؛ چون ممکن است چیزی دارای وحدت انبساطی و گسترده باشد که بر اثر برخورد با قوابل متعدد کثیر گردد، لیکن وحدت واقعی آن محفوظ است. بنابراین، کثرتی که از عنوان «کل صراط» استفاده می شود یا ناظر به شئون، مقاطع، منازل و مراحل همان صراط واحد مستقیم است و یا معنای سبیل رابه همراه دارد که تعدد پذیر است.

قرآن کریم پیروی از صراط مستقیم را عامل وحدت و نجات از تفرقه، و پیروی از سبل انحرافی را مایه تشتت معرفی می کند: (و أن هذا صراطی مستقیماً فاتبعوه ولاتتبعوا السبل فتفرق بکم عن سبیله) (انعام- ۳۵۱)

پیامبر اکرم(ص) برای تبیین این آیه کریمه، خطی مستقیم و در اطراف آن خطوط دیگری رسم کردند و آنگاه فرمودند: «این خط مستقیم، راه رشد است و این خطوط دیگر راههایی است که بر سر هر یک از آنها شیطانی است و به آن راه دعوت می کند» و سپس این آیه را تلاوت فرمودند. (جوامع الجامع، ج ۱، ص ۷۲۴، در المنثور، ج ۳، ص ۵۸۳).

صراط مستقیم هرگونه کثرت و پراکندگی را منسجم می کند و سبل متفرق هرگز اتحادپذیر نبوده، به یک جا نخواهد رسید، همان گونه که اهل جهنم اتحادی ندارند: (کلما دخلت امه لعنت اختها) (اعراف- ۸۳)، آنان پیوسته همتایان خود را لعنت می کنند؛ اما بهشتیان که خدای سبحان هرگونه اختلاف و غل را از سینه هایشان زدوده است: (ونزعنا ما فی صدورهم من غل) (اعراف-۳۴)، در بهشت هیچ گونه اختلافی با هم ندارند و خدا را بر زدودن اندوه از دلهایشان سپاس می گویند: (الحمدلله الذی اذهب عنا الحزن) (فاطر-۴۳) واصحاب صراط مستقیم در دنیا همان اصحاب جنت در آخرتند: (قل کل متربص فتربصوا فستعلمون من اصحاب الصراط السوی و من اهتدی) (طه-۵۳۱)