عفونتی که در زنان شایع تر از مردان است

عفونت ادراری ناشی از یک عفونت باکتریایی است که در آن سیستم ادراری توسط باکتری ها مورد حمله قرار می گیرد

عفونت ادراری ناشی از یک عفونت باکتریایی است که در آن سیستم ادراری توسط باکتری‌ها مورد حمله قرار می‌گیرد. حدود نیمی از خانم‌ها در طول زندگی حداقل یکبار دچار عفونت ادراری می‌شوند و بسیاری از آنها نیز دچار عفونت‌های ادراری راجعه یا مکرر خواهند شد...

خانم‌های بارداری که دچار عفونت ادراری می‌شوند ممکن است دچار سقط، زایمان زودرس و تولد نوزادی با وزن کم شوند. در خانم‌هایی هم که بیش از ۳ بار یا بیشتر ابتلا به عفونت ادراری اتفاق افتاده است، احتمال ادامه عفونت ادراری، زیاد است. گفت‌وگویی با دکتر محمدرضا صفری‌نژاد، استاد دانشگاه، جراح و متخصص بیماری‌های کلیه و مجاری ادراری داشتیم تا با عفونت ادراری و علایم آن بیشتر آشنا شویم.

▪ آقای دکتر! چه عواملی باعث عفونت ادراری می‌شوند؟

- علت بیشتر عفونت‌های ادراری باکتری‌ها هستند. دستگاه ادراری شامل کلیه‌ها، حالب، مثانه و مجرای ادراری است. ادرار در کلیه‌ها تولید و به‌وسیله حالب‌ها به مثانه حمل و در آنجا ذخیره و سپس در موقع لزوم از طریق مجرای ادراری دفع می‌شود. کلیه‌ها و حالب‌ها را دستگاه ادراری فوقانی و مثانه و مجرای ادراری را دستگاه ادراری تحتانی می‌گویند. هر کدام از این قسمت‌ها می‌توانند دچار عفونت شوند. آنچه در خانم‌ها تحت عنوان عفونت ادراری گفته می‌شود، بیشتر عفونت دستگاه ادراری تحتانی است. پرخطرترین عفونت، عفونت کلیه‌هاست که اغلب به دنبال عفونت مثانه اتفاق می‌افتد. عفونت ادراری در خانم‌های بالغ خیلی شایع‌تر از دختر بچه‌هاست، ولی اگر کودکی دچار عفونت ادراری شد، باید آن را جدی گرفت زیرا ممکن است نشان از وجود یک بیماری پس?زمینه‌ای مهم باشد.

▪ آیا رفتارهای خود فرد نقشی در ابتلا به عفونت دارد؟

- ادرار انسان در حالت طبیعی استریل و عاری از هر نوع میکروب و آلودگی است. پس از ادرارکردن نیز چون ناحیه به ادرار استریل آغشته است، هیچ نوع میکروبی به محل اضافه نمی‌شود. گاهی بعضی از خانم‌ها با انجام اقداماتی مثل شستن خود با بعضی از محلول‌ها، در حقیقت با دست خود ناحیه مربوطه را آلوده به میکروب می‌کنند. عفونت وقتی اتفاق می‌افتد که باکتری خود را به مثانه برساند و در آنجا تکثیر شود. میکروب از دهانه خروجی مجرای ادرار وارد مجرا می‌شود و رفته‌رفته به‌طرف عقب به‌داخل مثانه پیشرفت می‌کند و ممکن است از مثانه به سمت بالا یعنی به طرف کلیه‌ها سرایت بکند. همچنین در صورتی که در مراکز پزشکی برای بیمار سرم تزریق می‌شود، باید کاملا استریل باشد و برای استریل‌شدن آن تمهیدات خاصی در کارخانه سازنده در نظر گرفته شود.

▪ شایع‌ترین عامل عفونت در خانم‌ها چیست؟

- علت بیش از ۹۰ درصد عفونت‌های ادراری در خانم‌ها، یک باکتری به نام «ای‌کولای» است. شایع‌ترین عامل عفونت ادراری در خانم‌ها باکتری‌های روده هستند که در پوست اطراف مقعد و اطراف دهانه واژن زندگی می‌کنند. این باکتری‌ها به‌صورت طبیعی در روده بزرگ و اطراف مقعد وجود دارند و می‌توانند از نواحی اطراف مقعد به طرف مجرای ادرار حرکت کنند و وارد سیستم ادراری شوند. ۲ علت شایع‌ عفونت ادراری در خانم‌ها، بهداشت نامناسب ناحیه و رابطه زناشویی است. حین رابطه زناشویی ممکن است باکتری‌های اطراف دهانه واژن و داخل واژن به طرف مجرای ادراری رانده شوند. عده‌ای از خانم‌ها پس از هر بار رابطه زناشویی دچار عفونت ادراری می‌شوند.

▪ آقای دکتر! چه عواملی خطر ابتلا به عفونت ادراری را افزایش می‌دهد؟

- به عواملی که خطر ابتلا به عفونت ادراری را در خانم‌ها افزایش می‌دهند، عوامل خطرساز می‌گویند. مهم‌ترین آنها عبارتند از:

هر نوع بیماری‌ای که باعث ایجاد انسداد در مسیر خروجی ادرار شود، مثل سنگ ادراری

بیمارانی که سیستم ایمنی آنها آسیب دیده باشد، مثل افرادی که مبتلا به ایدز هستند یا افرادی که از داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی مثل کورتون استفاده می‌کنند.

افرادی که مبتلا به بیماری دیابت یا مرض قند هستند.

خانم‌هایی که برای پیشگیری از بارداری از دیافراگم استفاده می‌کنند.

افرادی که در مکان‌های به‌خصوص مثل آسایشگاه سالمندان نگهداری می‌شوند.

کاهش هورمون استروژن در خانم‌های یائسه، سیستم ادراری را مستعد عفونت می‌کند.

وجود اختلال آناتومیک در دستگاه ادراری، مثل تنگی حالب، وجود حالب‌های دوگانه و....

▪ چرا زنان بیشتر از مردان دچار عفونت ادراری می‌شوند؟

- علت اینکه احتمال ابتلای خانم‌ها به عفونت ادراری بیشتر از مردان است به ۲ خصوصیت آناتومیک در خانم‌ها مربوط است؛ یکی به دلیل مجاورت مجرای ادراری به ناحیه مقعد و دیگری طول کوتاه مجرای ادراری در خانم‌ها. کوتاهی مجرای ادراری در خانم‌ها، باعث می‌شود میکروب‌ها به راحتی بتوانند خود را از محیط خارجی به داخل مثانه برسانند. یعنی مسافتی که باید باکتری طی کند و خود را به مثانه برساند، خیلی کوتاه‌تر و راحت‌تر از مردان است. چون مجرای ادرار در خانم‌ها در مجاورت نزدیک راست روده (مقعد) قرار دارد، باکتری‌های روده هم می‌توانند به راحتی بالا بروند و وارد مجرای ادراری خانم شوند. عامل دیگر رابطه زناشویی است. حین رابطه زناشویی، باکتری‌ها به‌راحتی از محیط خارج به داخل مجرای ادراری رانده می‌شوند. عده‌ای از خانم‌ها ممکن است برای پیشگیری از بارداری از دیافراگم استفاده کنند. دیافراگم از داخل واژن به مجرای ادرار فشار وارد می‌کند و آن را به‌طور نسبی می‌بندد. این مساله باعث می‌شود هنگام ادرارکردن تخلیه مثانه کامل نباشد و همیشه مقداری ادرار داخل مثانه باقی بماند. اگر ادرار داخل مثانه بماند، با گذشت زمان عفونی می‌شود و فرد به عفونت ادراری مبتلا خواهد شد.

▪ چگونه یک خانم می‌تواند متوجه وجود عفونت ادراری در خود شود؟

- علایم عفونت ادراری متغیر هستند و با توجه به به ناحیه ابتلا (دستگاه ادراری فوقانی یا دستگاه ادراری تحتانی) متفاوت خواهند بود. وجود علایمی چون احساس سوزش هنگام ادرار کردن، تکرر ادرار (فرد احساس می‌کند که بیشتر از سابق نیاز به ادرار کردن پیدا می‌کند و تعداد دفعات ادرار کردن در این بیماران گاهی خیلی زیاد است ولی هر بار مقدار اندکی ادرار دفع می‌کنند)، احساس فوریت در ادرار کردن (فرد احساس می‌کند که نیاز فوری به خالی‌کردن مثانه دارد و نمی‌تواند آن را به تأخیر بیندازد و گاهی تا خودش را به محل مناسب برساند، چند قطره ادرار از وی خارج می‌شود)، معطل شدن برای خروج ادرار تا جریان ادرار شروع شود (در این حالت برای قطع ادرار مدت زمانی طول می‌کشد و مثانه نیز به‌خوبی خالی نمی‌شود)، نشت‌کردن چند قطره ادرار، وجود ادرار کدر، تیره رنگ، بدبو یا خونی، درد در قسمت تحتانی شکم و لگن می‌توانند نشان‌دهنده وجود عفونت ادراری دستگاه ادراری تحتانی (عفونت مثانه یا سیستیت) در یک خانم باشند. اگر یک خانم همراه با علایم فوق دچار حالت تهوع، درد پهلو و تب و لرز شود، نشان‌دهنده عفونت احتمالی کلیه‌هاست و بلافاصله باید به پزشک مراجعه کند.

▪ عفونت ادراری در خانم‌های باردار به چه صورت است؟

- خطر عفونت ادراری در خانم‌های باردار بیشتر است. یکی از علل آن فشار رحم روی حالب‌هاست. خانم‌هایی که قبل از باردارشدن مبتلا به عفونت‌های ادراری مکرر هستند، حین بارداری شدت عفونت بیشتر و خطر صعود عفونت به‌طرف کلیه‌ها و ایجاد عفونت نیز بیشتر می‌شود. عفونت کلیه‌ها در دوران بارداری خطرات بالقوه برای مادر و جنین دارد. ممکن است خانم بارداری به عفونت ادراری دچار باشد اما علایم تیپیک که در بالا ذکر شد، نداشته باشد و متوجه این مساله نشود. بنابراین زنان باردار باید حتما در طول دوره بارداری تحت نظر پزشک متخصص قرار بگیرند تا از نظر وجود عفونت ادراری بررسی شوند و اگر قبل از باردارشدن مبتلا به عفونت ادراری مکرر بودند، باید اقدام‌های لازم درمانی برایشان انجام شود.

▪ اگر خانمی به‌صورت مکرر دچار عفونت ادراری می‌شود، چه باید بکند؟

- اگر فرد به کرات دچار عفونت ادراری می‌شود، باید با پزشک خود مشورت کند تا اقدام‌های درمانی که برای وی می‌تواند مفید واقع شود، انجام دهد. گاهی لازم است پزشک آنتی‌بیوتیک را در دوزهای کم به مدت چند ماه به فرد بیمار تجویز کند تا عفونت راجعه بهبود یابد. چنانچه فرد بعد از رابطه زناشویی دچار عفونت ادراری می‌شود، پزشک می‌تواند دارویی تجویز کند که پس از هر بار نزدیکی آن را مصرف کند تا دچار عفونت ادراری نشود. در صورتی که فرد در دوران یائسگی است و مکررا دچار عفونت ادراری می‌شود، ممکن است به درمان توسط استروژن واژینال نیاز پیدا کند. در این موارد تشخیص با پزشک خواهد بود.

▪ چه زمانی لازم است که فرد مبتلا به عفونت ادراری به پزشک مراجعه کند؟

- اگر فردی نشانه‌های عفونت ادراری دارد، لازم است به وسیله پزشک بررسی شود. زنانی که علایم عفونت کلیه دارند (سوزش و تکرر ادرار همراه تب و لرز، درد پهلو و تهوع) لازم است بلافاصله به اورژانس مراجعه کنند. معمولا این‌گونه افراد بستری خواهند شد.

▪ عفونت ادراری چگونه تشخیص داده می‌شود؟

- عفونت ادراری بر اساس علایم، تاریخچه پزشکی، داروهای موردمصرف فرد و سبک زندگی وی تشخیص داده می‌شود. معاینه فرد به‌وسیله پزشک و انجام آزمایش‌های لازم، تشخیص را کامل‌تر می‌کند. گاهی ممکن است پزشک، ادرار فرد بیمار را در مطب با تست‌های خاصی آزمایش کند. این آزمایش فقط چند دقیقه طول می‌کشد. گاهی نیز ممکن است فرد را برای آزمایش ادرار به آزمایشگاه ارجاع دهد. آماده‌شدن نتیجه این آزمایش چند روز طول می‌کشد. با انجام برخی از آزمایش‌ها هم می‌توان دقیقا مشخص کرد عامل عفونت ادراری چه میکروبی است و به چه نوع آنتی‌بیوتیکی حساس است. معمولا نیاز به انجام آزمایش خون نیست، مگر اینکه فرد دچار مشکلات کلیوی باشد.

▪ آیا برای انجام آزمایش‌، باید نکات خاصی را رعایت کرد؟

- بله، برای دادن نمونه ادرار برای آزمایش، باید دستورات آزمایشگاه به‌دقت انجام شود وگرنه جواب آزمایش ممکن است خیلی گمراه کننده باشد. یکی از این دستورات این است که نمونه ادراری صبحگاه تهیه شود. یعنی ادرار شب تا صبح در مثانه مانده باشد. همچنین بیمار باید در ابتدا مقداری ادرار کند تا با این کار میکروب‌های احتمالی در مجاورت مجرای ادراری شسته و بیرون ریخته شود و سپس باقی‌مانده ادرار خود را در ظرف نمونه جمع‌آوری کند. البته امروزه نوارهای آزمایشگاهی حساسی وجود دارند که به‌وسیله آن می‌توان در منزل وجود عفونت ادراری را چک کرد. این نوارها، برای خانم‌هایی که به‌طور مکرر دچار عفونت ادراری می‌شوند، بسیار کمک‌کننده است. گاهی خانمی که دچار عفونت ادراری مکرر است حالت وسواس پیدا می‌کند و با مشاهده کوچک‌ترین علامت مشکل خود را عفونت ادراری تلقی می‌کند. با این نوارها می‌توان با حساسیت زیاد وجود عفونت ادراری را تشخیص داد. طرز استفاده از آن باید در یک جلسه به‌وسیله پزشک به بیمار آموزش داده شود. اگر پزشک مشکوک به وجود بیماری از جمله اختلال آناتومیک در سیستم ادراری باشد، ممکن است از اقدامات رادیولوژیک مناسب مثل سونوگرافی استفاده کند. درمواردی هم لازم است که پزشک داخل مثانه را با وسایلی (آندوسکوپ) ببیند. این نوع آزمایش سرپایی است و اطلاعات تشخیصی مهمی را به پزشک می‌دهد. در این اقدام یک وسیله‌ (سیستوسکوپ) از راه مجرا وارد مثانه می‌شود و تمام قسمت‌های آن بررسی می‌شوند.

▪ عفونت‌های ادراری چگونه درمان می‌شوند؟

- اگر پزشک پس از انجام آزمایش مطمئن شود که فرد عفونت ادراری دارد، اقدام‌های درمانی مناسب را شروع می‌کند. معمولا یک تا دو روز پس از شروع درمان، علایم ادراری کاهش پیدا می‌کند و رفته‌رفته فرد بهبود می‌یابد اما برای تسریع روند بهبود، بیمار باید تمام داروهای تجویزشده را مصرف کند، حتی اگر علایم ادراری از بین رفته باشد. در برخی از بیماران نیز پزشک ممکن است در ابتدای درمان، دارویی برای بی‌حسی مثانه به بیمار تجویز کند تا از سوزش ادراری کاسته شود. در این صورت رنگ ادرار نارنجی می‌شود و نباید نسبت به این مساله نگران بود. معمولا دوره درمان در خانمی که برای اولین بار دچار عفونت ادراری شده است، کوتاه (یعنی ۱روز و حداکثر ۳روز) خواهد بود اما اینکه آیا درمان کوتاه‌مدت می‌تواند کاملا عفونت ادراری را درمان کند یا نه، به تشخیص پزشک بستگی دارد. در ضمن صرف وجود میکروب در داخل ادرار، دلیلی بر نیاز به درمان نیست. این پزشک است که تشخیص می‌دهد، کدام بیمار نیاز به درمان دارد.

▪ عدم تشخیص به موقع ممکن است همراه با چه عوارضی باشد؟

- اگر عفونت ادراری به موقع و به‌صورت مناسب درمان شود، به‌ندرت باعث عوارض خطیر در بیمار می‌شود ولی اگر عفونت ادراری درمان نشده باقی بماند، ممکن است به موضوعی جدی تبدیل شود. یکی از عوارض عفونت ادراری درمان‌نشده، عفونت حاد یا مزمن کلیه‌هاست. عفونت مزمن کلیه‌ها می‌تواند باعث آسیب جدی کلیه‌ها و حتی از بین‌رفتن آنها شود. متاسفانه پس از بررسی برخی از مراجعه‌کنندگان متوجه می‌شویم یکی از کلیه‌ها چروکیده و تقریبا از بین رفته است و زمانی که در مورد سابقه ابتلا به عفونت ادراری‌ از وی سوال می‌کنیم، سابقه هیچ عفونتی را به یاد ندارد. در این موارد پس از بررسی‌های صورت‌گرفته مشخص می‌شود زمانی که وی دختر بچه بوده، دچار حملات مکرر عفونت کلیه شده است.

مریم نوروزی