نمایشی سانتی مانتال یا یک مونولوگ جهان سومی

علیرضا شیخ عطار معاون وزیر امور خارجه و سفیر جدید ایران در آلمان در جمع دانشجویان اصفهانی گفته است: "در طول تاریخ قبل و بعد از انقلاب اسلامی شرایط سیاست خارجی ما هیچ‌گاه بهتر از الان نبوده است". در این یادداشت چگونگی رسیدن به این تعریف از سوی دیپلمات ارشد کشورمان مورد بررسی قرار می گیرد.

علیرضا شیخ عطار معاون وزیر امور خارجه و سفیر جدید ایران در آلمان در جمع دانشجویان اصفهانی گفته است "در طول تاریخ قبل و بعد از انقلاب اسلامی شرایط سیاست خارجی ما هیچ‌گاه بهتر از الان نبوده است". در این یادداشت چگونگی رسیدن به این تعریف از سوی دیپلمات ارشد کشورمان مورد بررسی قرار می گیرد.

کجا ایستاده ایم؟ نگاه دنیا به ما چگونه است؟ ما جهان را از کدام دریچه و به کدام وسعت می بینیم؟ چقدر و چگونه خود را باور می کنیم؟

اگر قرار باشد در این برهه از تاریخ ایران چند پرسش اساسی از خودمان داشته باشیم همین سوال های فوق است که میان مردم نیز ردوبدل می شود. مردمی که خود را دخیل در موضع گیری های سیاست خارجی و مناسبات آن نمی دانند و اگر سوالی از آنان درباره رابطه با آمریکا، حضور ایران در عراق، ارتباط با اتحادیه اروپا، چالش های جدید با خاورمیانه، میل به هم نوایی و هم پیالگی با روسیه و... شود، شاید کلیه آرای آنها برآمده از همان شبه تحلیل هایی باشد که توسط رسانه های رسمی القا شده است.

علیرضا شیخ عطار سه روز پیش در جمع دانشجویان دانشگاه اصفهان گفته است: "مردم نباید نسبت به مسئولان نظام در زمینه‌ پیشبرد مسائل هسته‌ای تردید داشته باشند؛ چرا که این چیزی جز بی‌انصافی نخواهد بود."

شیخ عطار و سایر مقامات مسئول در سیاست خارجی کشورمان به نیکی می دانند که مردم ایران حتی در سخت‌ترین شرایط اقتصادی و معیشتی و در مقاطع بدبینی و ناامیدی هم بیشترین حمایت ها را از منافع ملی و عزت و اقتدار کشور داشته اند. عموما این دولتمردان بوده اند که با نگاه داشتن جامعه در وضعیت تبلیغاتی و احساساتی گاه از منافع آنان به راحتی عبور کرده و ملت را فدای دولت و ایدئولوژی رسمی و خط کشی های غیر مردمی کرده اند.

هر چه به تاکیدات و صراحت گفتار شیخ عطار نزدیک تر می شویم بیشتر ته دلمان خالی می شود. وقتی علیرضا شیخ عطار بگوید: "ما در سطح جهان دوستان بسیاری داشته و نه منزوی هستیم آن گونه که دشمنان تبلیغ می‌کنند و نه بی‌تاثیر" این خود مصداق فرار از واقعیتی نگران کننده است.

او صریح تر و بلندتر و لابد خطاب به منتقدین دیپلماسی فعلی ایران تاکید می کند: "در طول تاریخ قبل و بعد از انقلاب اسلامی شرایط سیاست خارجی ما هیچ‌گاه بهتر از الان نبوده است." شاید اگر مردم بطور زنده با کلام این دیپلمات ارشد نظام در ارتباط بودند، از خود این سوال را می کردند که پس آنچه امروز بر ما حادث شده و می‌شود و بگومگوهای دائم با غرب و نه فقط آمریکا و حتی خاورمیانه ای ها نتیجه اعمال "بهترین سیاست خارجی" است؟ اگر ماحصل دیپلماسی و تعامل تا این اندازه فاجعه بار و آسیب رسان است چرا بر آن اصرار می ورزیم؟

نطق آقای شیخ عطار به حدی اغراق آمیز و سانتی مانتال است که مخاطب را به یاد نمایش های کلاسیک می‌اندازد: "هم‌اکنون ما در سیاست خارجی سربلند هستیم و بزرگ‌ترین دستاورد ما این است که همه‌ سران کشورها در اتاق‌های بسته ما را تحسین می‌کنند و در بیرون در‌های بسته همه‌ سعی خود را در راستای بهبود بخشیدن به شرایط ما در عرصه‌ جهانی مبذول می‌دارند."

نکته جالب این است که مخاطبان شیخ عطار جماعتی دور از خبر و روزنامه و اینترنت نیستند. او این سخنان را خطاب به دانشجویان گفته است.

سربلندی در سیاست خارجی به معنی "نه گفتن" به یکی و چراغ سبز نشان دادن به دیگری به تلافی آن "نه" نیست. سطح دیپلماسی ایران و مراودات بین المللی ما با دولت های خارجی بعضا از سطح کشورهای در حال توسعه نیز فروتر رفته و البته این موجب فخری اخلاقی است که فقرا و دست پایین ها را هم دستگیری کنیم و اجماع هایی ضد امپریالیستی و ضد سرمایه داری را هدایت کنیم و علمدار این جبهه باشیم. اما این را نیز باید تصدیق کرد که چنین رویارویی و تقابل جویی به معنی برتری در سیاست خارجی نیست و آنجا می توان برتری را در ترازو سنجید که حاصل آن رویکردها به ثمر نشسته یا ننشسته باشد. درواقع باید منتظر نتیجه این گونه سیاست خارجی که به ضد دیپلماسی شبیه تر است تا دیپلماسی نشست و بعد سخنی این گونه بر زبان راند که: "امروز به کمک انرژی هسته‌ای ما در سیاست خارجی توانسته‌ایم غربی‌ها را شکست دهیم و آن‌ها را مجبور به پذیرش خواست‌های خود کنیم."

شیخ عطار در بخشی دیگر از سخنانش گفته است: "ما نظامی هستیم که حاکمیت پارادایم سکولاریزم را در جهان متزلزل کرده و با تشکیل حکومت دینی پیشبرد اهداف خود را به جهانیان نشان دادیم." نظامی که شیخ عطار از آن به عنوان ساقط کننده پارادایم سکولاریزم یاد می کند، در دهه های آغازین انقلاب و به‌ویژه دوران دفاع مقدس حقانیت و استقلال خود را به رخ جهانیان کشید و بعد از آن در مسیر سازندگی و جاده ثبات قرار گرفت و دیگر جهان در مقابل آن کلاه از سر برداشت. پایان جنگ و سربلندی نظامی و سپس اقتصادی ایران در زمان سازندگی به دوره اصلاحات رسید که روابط ایران با کشورهای خارجی وارد دوران تازه ای شد و بسیاری از سفرا و مقامات بلندپایه اروپایی عازم تهران شدند. گفتمان دیپلماتیک ایران که بر محور تنش زدایی و گفتگوی تمدن‌ها استوار گشته بود خصلتی جذب کننده داشت و میل به تعامل را در میان دولت های مختلف بیدار می کرد؛ چنان که همین گونه شد.

سفیر جدید ایران در آلمان تعریفی از سیاست خارجی به دست می دهد که دایره مناسبات را تا اندازه ای محدود و شعاع آن را کوتاه می سازد. به اعتقاد وی: "امروزه سیاست خارجی اهمیتی کمتر از مبانی دینی و اسلامی ندارد؛ چرا که بازتاب وقایع بین‌المللی در مسائل داخلی کل کشور را درگیر خواهد کرد."

وی با دسته بندی جوامع به دینی و غیر دینی عملا خط و مرزهایی ایدئولوژیک برای دیپلماسی ترسیم می کند. او می گوید: "ما کشوری دینی بر پا کرده‌ایم و اصول پارادایم‌های ما کاملا منطبق بر آموزه‌های الهی است لذا ما معتقدیم آنچه را که ما به آن اعتقاد داریم می‌تواند الهام‌بخش دیگر کشورهای جهان باشد."

روشی که شیخ عطار برای سیاست خارجی قائل می شود روشی اصطلاحا تهاجمی و منطبق با حق مداری است. به بیان دیگر در این نگاه، خودمان صاحب تمام و کمال حق هستیم و این دیگران و طرف های مقابل اند که باید خود را با معیار حق (ما) هماهنگ سازند. این روش بر خلاف آنچه در دولت قبل رایج شد و گفتگومحوری یعنی حق برای دو طرف را ملاک قرار می داد، راهی برای گفتگو متصور نمی شود. چنین گفتاری بیشتر برآمده از خصلت هایی جهان سومی است که برای اتحاد بخش پایین جهان در برابر جهان بالادست، گفتمانی تنازعی را در پیش می گیرد.

بهره گیری از روش های سفسطه و پرسش به جای پاسخ که در گفتگوهای مسئولان رده بالای دولت نیز به یک روش تبدیل شده جزئی از دیپلماسی کنونی ایران است. شیخ عطار در این باره توضیح داده است: "تصمیم داریم سوال شونده نباشیم بلکه این بار ما پرسشگر بوده و همه‌ آنچه را که قبلا به ما نسبت دادند و در ازای آن از ما توضیح می‌خواستند مثل انرژی هسته‌ای یا مسائل حقوقی بشر و ... را به خودشان برگردانیم و در خصوص نقض این اصول در کشورهای خودشان از آن‌ها توضیح بخواهیم." چنین عبارتی به این معنی است که ما رفتار خطا را ممکن است تایید کنیم چون دیگران نیز بر مدار خطا می گردند. باید دید برای پیگیری این شیوه گفتمانی در جهان کدام ابزار قدرت و یا متحد قدرتمند، پشتوانه صاحب سخن قرار می گیرد.