استراتژی روس ها از فروپاشی شوروی تا بازسازی امپراطوری وآثار آن بر ایران

با پایان جنگ سرد و تجزیه شوروی سابق به پانزده جمهوری مستقل , روسیه به عنوان بزرگترین وارث امپراطوری کهن روس برای اتخاذ استراتژی خود با چند واقعیت عمده مواجه بوده است

«هر گاه عظمت دریا را می بینی

به رودهایی که آن را پر می کنند بیاندیش

وآنگاه دریای اندیشه ات را از افکار ناب دیگران لبریز کن»

● مقدمه

با پایان جنگ سرد و تجزیه شوروی سابق به پانزده جمهوری مستقل ، روسیه به عنوان بزرگترین وارث امپراطوری کهن روس برای اتخاذ استراتژی خود با چند واقعیت عمده مواجه بوده است: اول، پیامدهای تفکر جدید که از سال ۱۹۸۵ طرح گردیده و به منزله چرخش اساسی در اصول مارکسیسم ـ لنینیسم بود. ثانیاً، وجود اختلاف و ضعف اجماع فکری بر سر منافع ملی روسیه که از فاصله بین ذهن گرایی رهبران سیاسی و واقع گرایی رهبران نظامی ناشی می شد. سوم، تغییرات گسترده در فضای ژئوپلتیک گذشته که الزام های جدیدی را ایجاد می کرد.چهارم ، بحران های داخلی اعم از سیاسی و اقتصادی که تا حدودی برد منافع ملی را کاهش می داد. با توجه به این واقعیات ، برای بررسی استراتژی نظامی روسیه در نظام نوین بین الملل و آثار آن بر ایران، این سوال مطرح است که استراتژی نظامی روسیه بعد از جنگ سرد چه جهت گیری هایی را از خود نشان داده و می دهد؟در این باره از چه ابزاراهایی برای تامین منافع ملی خود بهره می برد؟و با چه تنگناهایی مواجه می باشد؟و فرصت ها و تهدیدهای کشورمان در حوزه شمال چیست؟در واقع، هدف این تحقیق ارایه یک پاسخ توصیفی –تحلیلی پیرامون تحولات استراتژیک روسیه و آثار آن بر ایران است که به ترتیب در هفت قسمت مورد بررسی قرار گرفته است.

● تحولات عمیق بعد از زمامداری گورباچف

برای درک بهتر استراتژی نظامی روسیه از سال ۱۹۹۱ به بعد ناگزیر باید به مبانی اصلی تفکر جدید پرداخت که از شروع دوره ریاست جمهوری گورباچف از سال ۱۹۸۵ مطرح شده است. تاثیرات گورباچف بر دکترین نظامی شوروی به میزان زیادی به تفکر جدید مربوط می شود که اگر چه مبانی آن از یکدیگر جدا نیستند ، لیکن پس از سال ۱۹۸۵ م به عنوان یک نیروی هدایتگر بر سیاست دولت چیره بوده اند.اصول تفکر جدید شامل مفاهیمی ذهنگرایانه و ایده آلیستی بود که به صورتی انقلابی در سرزمین لنین ظهور یافت.این اصول عبارتند از :

۱) پذیرش یک جهان متغیر و همبسته

۲) تقدم منافع مشترک بشری بر مبارزه طبقاتی

۳) عدم کفایت قدرت نظامی در امنیت کشور

۴) همکاری متقابل در امنیت کشور

۵) نیاز به یک دکترین نظامی با تاکید بر پیشگیری از وقوع جنگ، دفاع و کاهش تسلیحات با یک حداقل کفایت قابل قبول برای دفاع.

تا قبل از این دوره آنچه که در روابط بین شرق و غرب جنبه محوری داشت موازنه ی قدرت بود که به رویارویی ایدئولوژیک ، برتری جویی سیاسی و رقابت تسلیحاتی دو بلوک در نظام دوقطبی دامن می زد.لیکن ، با ظهور تفکر جدید ، موازنه منافع با این فرض که «همه در دنیای پس از جنگ سرد با هماهنگی کامل زندگی خواهند کرد و همه مسایل از طریق مذاکره حل و فصل خواهند شد.»جایگزین آن شد.آثار این تفکر در سال های ۹۲-۱۹۹۱ در استراتژی نظامی روسیه کاملاً مشهود بوده و همواره یکی از علل اساسی وجود شکاف بین رهبران سیاسی و نظامی روسیه به حساب امده است.

● منافع ملی روسیه از سال ۱۹۹۱ به بعد

از همان آغاز شکل گیری فدراسیون روسیه ، بحث بر سر منافع ملی روسیه ، شیوه ها و ابزارهای تامین آن با طیفی از آرا و دیدگاه های مختلف روبرو شد که در یک طرف آن ، غرب گرایان قرار داشتند و «بسیاری از آنان معتقد بودند آینده روسیه بی شک در دست ایالات متحده و اروپای غربی است و باید در سیاست خارجی روسیه به ویژه با این کشورها مشارکت استراتژیک به عمل آید.»و در طرف دیگر آن ، اورآسیاگراها بودند که «با نظر به خصوصیات ژئوپلتیک روسیه ...(بر)ضرورت توجه بیشتر به منافع "ویژه"آن تاکید می کردند....(وبراین اساس)پیوند با کشورهای پیرامون روسیه و اعضای سابق اردوگاه سوسیالیسم را مورد توجه قرار می دادند.»منافع ملی روسیه که از دیدگاه غرب گرایان در روزهای سرمستی سال های ۹۲-۱۹۹۱ در نزدیکی با غرب خلاصه می شد ، از سال ۱۹۹۳ به بعد ، با رکود نسبی روابط روسیه و کمیسیون سه جانبه (آمریکا-اروپا-ژاپن)به ویژه پس از تصویب دکترین نظامی جدید ، که بحث های داغی را به وجود آورده و به طور نسبی برآورنده خواست رهبران نظامی روسیه بود ، به دیدگاه اورآسیاگراها نزدیک شد؛ هر چند که دکترین نظامی سال ۹۳ دارای تفاوت قابل ملاحظه ای با پیش نویس سال ۱۹۹۲ ستاد کل فرماندهی روسیه می باشد.دیگاه اورآسیاگراها پس از اتخاذ استراتژی "حرکت به سوی شرق"ناتو که از سال ۱۹۹۳ با استقبال ناتو از پذیرش عضویت سه کشور مجارستان ، چک و لهستان وارد اولین مرحله اجرای خود گردید بیش از پیش تقویت شد تا جایی که «در سند ۷ ماه می ۱۹۹۷ شواری امنیت روسیه که از یک مقدمه و چهار فصل تشکیل شده ...(در بخشی از)استراتژی مقابله با تهدیدات در مورد سیاست خارجی ، ضرورت توجه به حوزه اورآسیا و نقش روسیه به عنوان ایجاد کننده تعادل در قاره آسیا و اروپا مدنظر قرار گرفته است.»

● شرایط انتقالی در روسیه و چالش بین استراتژی های قدیم و جدید

در دکترین نظامی سال ۱۹۹۳ روسیه دوره انتقالی سال های ۲۰۰۰-۱۹۹۳ «دوره تاسیس دولت ، اجرای اصلاحات دمکراتیک و شکل گیری سیستم جدید روابط بین المللی را شامل می شود.»این انتقال که تحت تاثیر بحران ها و مسایل داخلی ، اقدامات کمیسیون سه جانبه و عدم کفایت کمک های اقتصادی غرب در چارچوب برنامه اصلاحات سیاسی و اقتصادی روسیه با ناکامی نسبی مواجه شده باعث گردیده که ملی گرایی افراطی با تاکید بر خصوصیات ژئوپلتیک روسیه رشد کرده و خطر انزواگرایی روسیه دوباره در اذهان غربی زنده شود.به طوری که پس از دوره انتقال در روسیه و کناره گیری یلتسین و دوره پوتین و روی کار آمدن مدودیف ، فرض این تحقیق که مبتنی بر چالش بین منافع ملی روسیه و شیوه ها و ابزارهای سنتی و نوین تامین آن از دو دیدگاه متفاوت اصلاح گرایان و اورآسیاگرایان است این امکان را به خوبی یافته که مورد آزمون واقع شود.شاید بحث کارشناسی که در کنفرانس بین المللی «دکترین امنیت ملی در حال ظهور روسیه»، در سال ۱۹۹۳در واشنگتن ارایه شده و در آن زمان جنبه احتمالی داشته و اکنون به واقعیت نزدیک شده است بتواند به درک تحولات استراتژیک در روسیه و به بیان دیگر ، هدف این تحقیق کمک کند:«در رابطه با انتخاب های موجود در برابر روسیه باید گفت تسلیم غرب شدن ، باعث سقوط است.تن دادن به دیگاه های اورآسیاگرایان نیز فاجعه آمیز خواهد بود.اورآسیاگرایان در پی نوعی منازعه بین غرب و روسیه می باشند.آنها در آستانه تاثیر گذاری هستند.در زمینه مداخله در امور امنیتی جمهوری های مستقل مشترک المنافع دو نظر وجود دارد.

نظر اول این که ما نباید کاری به آنها داشته باشیم.این دیدگاه در ابتدا غالب بود.ولی نظر دوم ، وظیفه روسیه را برقراری ثبات در جمهوری های عضو شوروی سابق توصیف می کرد:«در واقع ، تحت تاثیر اصول به جا مانده از تفکر جدید ، استراتژی نظامی روسیه در دوره رویایی غرب گرایان در سال های ۹۲-۱۹۹۱ استراتژی "نگاه به غرب" بود که رفته رفته با نفوذ نظامیان بعد از سال ۱۹۹۳ تعدیل شد و به استراتژی "نگاه به شرق" به ویژه در مسایل نظامی-امنیتی میل پیدا کرد.با این حال ، تفاوت این مبارزه روسیه با روس های پیشین اولاً غیرایدئولوژیک بودن آن ، ثانیاً غیر تهاجمی بودن و ثالثاً نسبی بودن آن می باشد.به عبارت دیگر، روسیه در تلاش بود آنچه را که دارد ، از دست ندهد و در حاشیه قدرت جهانی قرار نگیرد.روسیه قصد درگیری با غرب را ندارد.

● اولویت ها ، ابزارها و تنگناهای ملی از دید رهبران سیاسی و نظامی روسیه

دکترین نظامی روسیه (۱۹۹۳)و سند شورای امنیت ملی (۱۹۹۷) به عنوان اسناد رسمی روسیه هر یک خود بازتابی از برآیند تقاضاهای داخلی در سطح نخبگان سیاسی و نظامی روسیه است که اولویت های آنان نیز با یکدیگر فرق می کند.«رهبران سیاسی روسیه براساس قاعده بازی دوران بعد از جنگ سرد عمدتاً به حفظ امپراطوری روسیه می اندیشید»در حالی که رهبران نظامی در اندیشه احیای مرزهای شوروی سابق می باشند.گرچه ، دکترین نظامی سال ۱۹۹۳ از سوی وزارت دفاع در مقایسه با پیش نویس سال ۱۹۹۲ کل فرماندهی روسیه اختلافاتی را نیز در درون خود دارند.بسیاری از رهبران سیاسی بر اصلاحات داخلی با همکاری غرب اصرار می کردند و در خصوص امنیت اروپا ، نقش ناتو و امریکا را دربست می پذیرفتند و کاری به جمهوری های مستقل مشترک المنافع نداشتند.لیکن رهبران نظامی در مسایل داخلی نقش ارتش را با اهمیت می دانند و در مورد امنیت اروپا خواهان نقش برابر با آمریکا از طریق سازمان امنیت و همکاری اروپا می باشند و جمهوری های پیرامون روسیه در نزد آنان "خارجه نزدیک"بوده و اهمیت حیاتی دارند.

رهبران سیاسی ، اصلاحات دمکراتیک داخلی و ادغام در اقتصاد جهانی را ابزارهای لازم برای روسیه می دانستند که باید قویاً اجرا شوند.رهبران نظامی روسیه ، با تاکید بر ناکارایی اصلاحات سیاسی و اقتصادی و با پیروی از تفکرات دوران جنگ سرد ، ناتو و آمریکا را با منافع حیاتی روسیه ناسازگار می دانند و بر خصوصیات ژئوپلتیک روسیه و منافع ویژه آن به عنوان یک قدرت اورآسیایی تاکید می ورزند.در این میان، هر دو شیوه با تنگناهایی مواجهند.در شیوه اول ، پیروی از اصل موازنه منافع ، روس های را ملزم می سازد تا از سیاست داخلی به نفع سیاست خارجی هزینه نمایند.در حالی که در شیوه دوم ، واقع گرایی مبتنی بر موازنه قدرت باعث می شود تا روس ها از سیاست خارجی به نفع سیاست داخلی خود خرج کنند.استراتژی نگاه به شرق و تحول پی در پی دکترین نظامی روس ها ، نشانه اهمیت شیوه دوم به رغم تنگناهای روسیه و همکاری های راهبردی با غرب است.

در تداوم شیوه دوم و با استفاده از ملی گرایی روسی ، در ۱۳ مه سال ۲۰۰۹ ، دمیتری مدودیف رئیس جمهور فدراسیون روسیه ، حکم مربوط به « استراتژی امنیت ملی روسیه تا سال ۲۰۲۰» را با هدف هماهنگ نمودن تلاش‌های ارگان‌های فدرال قوه مجریه ، ارگان‌های حکومتی زیر مجموعه‌های فدراسیون روسیه، سازمان‌ها و شهروندان فدراسیون روسیه در تأمین امنیت ملی تأیید نمود و به دنبال آن، استراتژی امنیت ملی موضوع دکترین جدید نظامی روسیه مطرح گردید. بر این اساس در تاریخ ۵ فوریه ۲۰۱۰ ، دمیتری مدویدیف رئیس جمهوری روسیه ، دکترین جدید نظامی این کشور و قوانین مربوط به تلاش‌های دولت روسیه در زمینه حفظ بازدارندگی هسته‌ای تا سال ۲۰۲۰ را مورد تایید قرار داد.

دکترین جدید نظامی روسیه با توجه به تهدیدات نظامی جدید در جهان و احتمال بروز مناقشات نظامی با تکیه بر قدرت هسته‌ای روسیه و امکان استفاده از آن برای مقابله با متجاوزان تکمیل شده است.

● ایران و روسیه، واگرایی یا همگرایی؟

ایران و روسیه ، عمدتاً در برابر نظم نوین جهانی آمریکا دیدگاههای مشترکی دارند و در حال حاضر به جهان چند قطبی می اندیشند و گاهی اوقات حتی برخی پا را فراتر گذاشته و مطالبی در خصوص مصلحت برقراری شراکت راهبردی بین دو کشور مطرح می کردند.شراکتی که اصولاً بدور از واقعیت های موجود در منطقه و جهان بنظرمی رسد و حافظه تاریخی ملت ایران آن را باور ندارد.در واقع ، برپایه نوشتار فعلی بین منافع ملی روسیه و منافع ایدئولوژیک جمهوری اسلامی ایران نمی توان از همسویی استراتژیک سخن گفت.کنستانتسن شوواالف ، ایران شناس معروف روسی در این باره می گوید:«شرکت راهبردی با ایران برای ما هیچ وقت وجود نداشته و نخواهد داشت ، و اصولاً چنین شراکتی را ما با هیچ کشوری بجز کشورهای عضو جامعه مشترک المنافع نداریم.»

درعین حال ، عمل گرایی دوره پوتین تاثیرات استراتژیک نیز بر روابط ایران و روسیه داشته است.روسیه در سال ۲۰۰۰ میلادی خروج خود را از تفاهمات سال ۱۹۹۵ الگور معاون رئیس جمهور وقت آمریکا و چرنومردین نخست وزیر وقت این کشور که روابط تسلیحاتی مسکو-تهران را منع می نمود اعلام کرد و عملاً آغاز دور تازه ای از روابط و همکاری ها با ایران را خواستار شد.

باوجود این برخی از کارشناسان داخلی مسائل روسیه با استناد به سایر توافق نامه های بعمل آمده بین ایران و روسیه و با تاکید بر کیفیت روابط جمهوری اسلامی ایران با روسیه به عنوان ابزاری مناسب برای تنظیم روابط روسیه با آمریکا تصریح می کنند:روسیه در سال های اخیر، با توجه به ویژگی های ژئوپلتیکی خود ، توجه بیشتری را به خاورمیانه معطوف داشته و احیای روابط با شرکای سنتی را مورد توجه قرار داده است و در چنین چارچوبی روابط با جمهوری اسلامی ایران را گسترش داده که برای ملاحظات سیاسی ، اقتصادی و امنیتی روسیه در جمهوری های اطراف آن از اهمیت ویژه ای برخوردار است و در واقع فدراسیون روسیه در تنظیم روابط خود با جمهوری اسلامی ایران ، محمل مناسبی برای ارایه چهره یک کشور مستقل و دارای منافع خاص خود در برابر آمریکا بوده است.

ایران با این که در موقعیت ژئوپلتیک جنوبی خود در شرایط نوین نظام بین الملل تا حد زیادی تحت تاثیر نقش آفرینی های ایالات متحده آمریکا در منطقه و بویژه در جمع کشورهای شورای همکاری خلیج فارس است اما در موقعیت ژئوپلتیک شمالی خود عمدتاً متاثر از سیاست های منطقه ای روسیه در مواجهه با افزایش فزاینده برد منافع ملی آمریکا در نظام نوین بین الملل است و آمریکا با کارت های ناتو ، اسرائیل ، ترکیه و گرجستان دراین راستا بخوبی دارد بازی می کند.

درنتیجه این نقش آفرینی ها، ژئوپلتیک شمالی ایران را می توان در چهار سطح برخورد عمده مطالعه کرد:

۱) برخورد منافع بین آمریکا و روسیه در تداوم رقابت نیم قرن گذشته؛

۲) برخورد منافع بین روسیه و ترکیه به دلیل نفوذ این متحد آمریکا و عضو ناتو به محدوده امنیت ملی روسیه؛

۳) برخورد منافع بین ترکیه و ایران به عنوان دو قدرت منطقه ای با تضادهای فرهنگی ، سیاسی و امنیتی؛

۴) برخورد منابع بین ایران و آمریکا که طیفی از برخوردها؛ از تحریم اقتصادی تا تهدید نظامی را دربرمی گیرد.

البته نباید از وجود دو ملاحظه اساسی در این بررسی ها غفلت کرد:اول؛تاثیرات پیمان استراتژیک ترکیه و اسرائیل که تحت شرایط خاصی می تواند دارای قدرت روزافزونی در تحولات سیاسی و امنیتی منطقه باشد.

دوم؛ این که روسیه بطور سنتی خواهان وابسته نگهداشتن کشورهای حوزه دریای خزر به خود بوده و اساساً آنرا در قلمرو منافع حیاتی خود می داند. و ازاین طریق همواره در بازی مهم نفت در آسیای میانه و قفقاز در پی ایفای نقش اول بوده است.

ازاین رو، با توجه به اهمیت استراتژیک و ژئواستراتژیک این منطقه برای روس ها ایران نباید عوامل محدودکننده خود را در موقعیت ژئوپلتیک شمالی کشور صرفاً فرامنطقه ای بداند و از قرار گرفتن در حاشیه بازی روسیه خرسند باشد.براستی آیا این واقعیت که دولت جمهوری اسلامی ایران بعضاً در روابط خود با کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز از ایدئولوژی کمتر صحبت می کند تحت تاثیر سیاست های روسیه در خارجه نزدیک نیست؟

بطورکلی عوامل واگرایی در روابط ایران و روسیه را می توان به شرح ذیل عنوان کرد:

۱) ناهمگونی ایدئولوژیک و فرهنگی دو کشور؛

۲) عدم وجود تهدید و دشمن دائمی؛

۳) چالش های روابط اقتصادی و مکمل نبودن اقتصادهای دو کشور؛

۴) بی ثباتی در روسیه و نامشخص بودن فضای سیاسی آن کشور؛

۵) حافظه تاریخی ملت ایران؛

۶) برخورد ژئوپلتیک ایران و روسیه.

درباره پیش بینی ناپذیر بودن رفتار روسیه می توان به دکترین نظامی روسیه در سال ۲۰۰۰ و دکترین نظامی جدید آن در سال ۲۰۱۰اشاره کرد که براین اساس مبتنی است که این کشور با درنظرگرفتن تضعیف نیروی مسلح خویش و افزایش تهدیدها باید برسلاح های هسته ای تکیه بیشتری داشته باشد.

تحول دکترین نظامی روسیه از پیش نویس سال ۱۹۹۲ ستاد کل فرماندهی روسیه تا دکترین نظامی سال ۱۹۹۳ و درنهایت دکترین نظامی روسیه در سال ۲۰۰۰ میلادی و تقویت بعد تهاجمی آن در دکتر نظامی جدید روسیه در سال ۲۰۱۰ حکایت از عمل گرایی دولت روسیه در نظام نوین بین الملل دارد.برای درک بهتر فرصت ها و تهدیدهای محیط منطقه ای ار سوی روسیه فقط کافی است تصور کنید که اگر شوروی فاتح جنگ سرد شده بود حضور یک ابرقدرت پیروز در همسایگی کشور ایران چه تاثیراتی می توانست داشته باشد.در آن صورت شاید کل خاورمیانه و حتی حوزه اورآسیا حیات خلوت شوروی تلقی می شد.

در شرایط فعلی که بحران های پیاپی در منطقه حضور نیروهای خارجی در خلیج فارس را مشروع جلوه داده و طرح صلح خاورمیانه که در عمل فاقد جامعیت یک استراتژی بین المللی بوده شاهد بروز برخی روندهای همگرایی دربین کشورهای خاورمیانه به شکلی بی سابقه هستیم.البته وابستگی متقابل کشورها در عصر جهانی شدن پدیده عجیبی بنظر نمی رسد ولی تاکنون ویژگی های متفاوت ساختاری در نظام های سیاسی این منطقه از جهان مانع شکل گیری واقعی اتحادها و ائتلاف های منطقه ای بوده است.هرچند در این میان ، شورای همکاری خلیج فارس را به جهت نقش موازنه دهنده ای که بین دو کشور ایران و عراق بازی می کرد و سازمان همکاری های اقتصادی اکو که شکل گسترش یافته سازمان عمران منطقه ای آرسی دی و میراث نظام دوقطبی است و درحال حاضر نه کاملاً درونزا و نه وابسته کامل به عوامل برونزا است و فاقد انسجام درونی و کارکرد یک سازمان منطقه ای است را نباید تجاربی فراموش شده دانست.

الگوی رقابت-رقابت بین شرق و غرب در نظام دو قطبی به الگوی همکاری-همکاری در اوایل سال های دهه ۹۰ میلادی تبدیل شد و روسیه در سال های ۹۲-۱۹۹۱ با پیروی از این الگو برای جبران مسایل اقتصادی خود امتیازات فراوانی به غرب داد.اما به تدریج با احیای ملی گرایی در روسیه تردید نسبت به الگوی همکاری-همکاری بیشتر شد.استراتژی توسعه ناتو به سوی شرق به این تردید فزاینده افزود.شاید بتوان پیمان همکاری های شانگهای را پاسخ عملی شرق برای هماوردی با غرب در فضای امنیتی جدید دانست.

اما جنگ روسیه و گرجستان را می توان نقطه عطفی در روابط جهانی روسیه پس از فروپاشی شوروی دانست. روسیه در صدد است تعریف جدیدی از دوستان و دشمنان بر اساس منافع ملی خود در سطح جهان ارایه دهد.تلاش روسیه برای ورود به حیات خلوت آمریکا در منطقه آمریکای مرکزی و لاتین از این دست اقدامات است.در حوزه شمالی ایران با وجود این که ذخایر آن با حوزه خلیج فارس قابل مقایسه نیست اما ، چون فروش یا ترانزیت انرژی مهمترین منبع درآمدزایی کشورهاست ، از این رو تسلط بر این منابع یا خطوط انتقال آن به منزله در اختیار گرفتن رگ حیات این کشورها خواهد بود.الگوی رقابت-رقابت در روابط بین روسیه و آمریکا در چارچوب تلاش برای تسلط بر این منابع یا خطوط انتقال آن همچنان حاکم خواهد بود.کاهش وابستگی اروپا به منابع روسیه در صورتی که امکان بازیگری برای ایران به عنوان آلترناتیو در این عرصه فراهم گردد وضعیت کاملاً متفاوتی را بوجود خواهد آورد.وجود بازیگران متعددی در حوزه دریای خزر ، آسیای مرکزی و قفقاز از کشورهای ساحلی ، فراساحلی ، منطقه ای و فرامنطقه ای و بین المللی با منافع مشترک ، موازی ، اختلاف زا و متعارض موید آن است که نه الگوی موردنظر نوآرمان گرایان که بدنبال ایجاد صلح از طریق بسط و گسترش همکاری های بین المللی اند و نه الگوی مورد نظر نوواقع گرایان که رقابت بین قدرت های بزرگ بر سر راه کسب منافع هر چه بیشتررا تفسیر تمامی وقایع جهانی می دانند بنظر می رسد پاسخگوی شرایط موجود در آسیای میانه و قفقاز نیست.به عبارت بهتر ، مناسب است کشور عزیزمان ایران برای بهره برداری از ظرفیت های واگرایی و همگرایی در این منطقه بویژه پس از جنگ روسیه و گرجستان و در پی آن رزمایش نظامی ناتو بتواند از طریق طرح ریزی های استراتژیک افق روشن تری از وقایع را ترسیم و تبیین نماید و راه متعالی خود را هموارتر کند.

بنظر نویسنده روسیه در ژئوپلتیک شمالی ایران و مسائل خارج نزدیک ، در رژیم حقوقی دریای خزر و در راه اندازی نیروگاه اتمی بوشهر از تنگناهای سیاست خارجی کشورمان در قبال غرب بخوبی به نفع خود بهره برداری کرده و از شرایط ناپایدار پس از فروپاشی شوروی توانسته گذر کرده و به دوره ثبات فعلی دست یابد و این حاوی دو نکته اصلی است .اول این که ظرفیت بالای انطباق پذیری با شرایط جدید در هر کشوری از مهم ترین عوامل راهبردی در برنامه ریزی های ملی بشمار می رود.و دوم این که کشورهایی مانند ایران باید سعی کنند قبل از اتخاذ هر رویکرد بین المللی ، ابتدا در برابر بازی کشورهای بزرگ به اجماع داخلی در بین نخبگان خود دست یابند تا بتوانند از فرصت ها استفداه کرده و از بار تهدیدها بکاهند.به طور خلاصه ، باید گفت همانگونه که روسیه وجود یک ایران اتمی را در همسایگی مرزهای جنوبی خود با منافع ملی اش ناسازگار می داند و این هسته مرکزی دیپلماسی آن کشور در برابر ایران است، متقابلاً کشور عزیزمان نباید در برنامه ریزی های راهبردی خود به سمتی حرکت کند که روسیه به جایگاه ابرقدرتی در مرزهای شمالی ایران دست یابد.مدل پیشنهادی نویسنده برای تبیین روابط ایران و روسیه نه واگرایی مطلق و نه همگرایی راهبردی است.مروری گذرا بر اهم فرصت ها و تهدیدهای بالقوه و بالفعل منطقه ای و بین المللی جمهوری اسلامی ایران در حوزه شمال چارچوب مناسبی برای رسیدن به این مدل است.

● فرصت های ایران

ـ تدوین و انتشار برنامه های راهبردی جمهوری اسلامی ایران در قبال دوستان و دشمنان درچارچوب یک استراتژی ملی

ـ ایران به عنوان کریدور شمال-جنوب دارای نقش مهمی برای ارتباط حمل ونقل با قفقاز و ماورای آن دارد۰

ـ فرصت یابی ایران در افغانستان برای مذاکره با ناتو و تعامل با آن در چارچوب منافع ملی بر سر موضوعاتی مانند القاعده، طالبان و سنی های سلفی که دشمنان ایدئولژیک ایران هستند و نیز مبارزه با مواد مخدر

ـ استفاده از اشتراک دینی ، بعضاً قومی و زبانی ایران در میان کشورهای آسیای میانه و قفقاز

ـ بهره برداری سیاسی از تشدید واگرایی روسیه و غرب و تلاش برای کاهش امنیت روانی روس ها در صورت همسویی آن کشور با سیاست های آمریکا

ـ استفاده از ظرفیت چین و روسیه به عنوان کاندیدایی برای رقابت استراتژیک با ایالات متحده و تغییر وضع موجود در سیاست بین الملل

ـ برنامه ریزی برای استفاده از نیاز حیاتی آمریکا به گاز روسیه و ایران به عنوان بزرگ ترین دارندگان ذخایر گاز جهان

ـ استفاده از رقابت هند و پاکستان در آسیای مرکزی با هدف تقویت کریدورشمال-جنوب

ـ تداوم نقش سازنده ایران در صحنه سیاسی عراق و افغانستان و پرهیز از به حاشیه رانده شدن خود

ـ تداوم حضور فعال ایران در جنبش غیرمتعدها و سازمان کنفرانس اسلامی برای پیگیری منافع خود در سطح منطقه ای و بین المللی

ـ پیگیری تبدیل عضویت ناظر ایران در پیمان همکاری های شانگهای به عضویت رسمی برای تقویت هنجارهای شرقی در برابر غرب

ـ پیگری تبدیل عضویت ناظر در سازمان تجارت جهانی به عضویت رسمی برای افزایش توان اقتصادی ایران

ـ تداوم بهره گیری از دیپلماسی تسلیحاتی روسیه و چین در مناطق خاورمیانه ، آمریکای لاتین و مرکزی و شرق آسیا

● تهدیدهای فراروی ایران

ـ افزایش حضور ناتو در عراق و قدرت یابی ترکیه از این طریق که نگرانی مشترک ایران و اروپا است۰

ـ توسعه روابط ناتو با کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس از طریق بزرگ نمایی خطر ایران و برنامه های هسته ای آن و استراتژی شرق گرایی ناتو

ـ منافع مشترک آمریکا و روسیه برای حذف ایران از معادلات انرژی در دریای خزر و آسیای مرکزی و قفقاز

ـ طرح استقرار سپر دفاع موشکی آمریکا در شرق اروپا با تبلیغ فراوان برعلیه ایران

ـ سیاست منطقه ای آمریکا در آسیای مرکزی و قفقاز برای جلوگیری از گسترش نفوذ ایران به سمت شمال

ـ ابهام در رژیم حقوقی دریای خزر و بهره برداری بی رویه کشورهای ساحلی و تلاش روسیه برای دسترسی مشاع به آب های سطحی آن

ـ تبدیل شدن ترکیه به مرکز انتقال انرژی منطقه و افزایش موقعیت منطقه ای و جهانی آن

ـ سیاست روسیه برای ممانعت از قدرت یابی منطقه ای ایران در آسیای مرکزی و قفقاز

ـ سیاست همسوی روسیه و آمریکا در برابر برنامه هسته ای ایران و در تضاد دیدن آن با منافع استرتژیک روسیه

ـ نگرانی روسیه از تبدیل شدن ایران به عنوان منبع تامین گاز اروپا و آمریکا

ـ حضور آمریکا در حوزه دریای خزر با هدف تنوع بخشیدن به منابع نفتی وارداتی در صورت بروز بحران در خلیج فارس و بسته شدن تنگه هرمز

ـ تداوم همکاری های روسیه و آمریکا درآینده بر سر موضوعات استراتژیک

ـ استفاده از الگوی رقابت-رقابت یا همکاری–همکاری بین ایران و روسیه در حوزه دریای خزر و آسیای مرکزی و قفقاز

ـ وابستگی شدید کشورهای آسیای میانه و قفقاز به درآمدهای حاصل از فروش یا ترانزیت انرژی

ـ گسترش نفوذ رژیم صهیونیستی در بین کشورهای حوزه دریای خزر ، آسیای مرکزی و قفقاز

● نتیجه گیری: استراتژی نظامی روسیه در آینده

واقعیات فراروی روسیه حتی پس از افت محسوس توان ملی آن بعد از فروپاشی شوروی ، الزامات ژئوپلتیک روسیه را از بین نبرده و کماکان روسیه داعیه یک قدرت اورآسیایی را دارد.با این شرایط ، این فرض را در مورد آینده می توان صادق دانست که روسیه با توجه به هرج و مرج و شرایط ناپایدار نظام بین الملل و تاثیر عنصر زمان بر استراتژی ها به احتمال قوی برای ارتقای موقعیت جهانی خود استراتژی شرق گرایی و بازی با کارت کشورهایی مانند ایران را دربرابر غرب تا دستیابی به اهداف و موقعیت جهانی موردنظرکه همانا ابرقدرتی است ادامه خواهد داد و کشور عزیزمان نباید طوری عمل کند که در حاشیه برنامه های راهبردی روسیه قرار گیرد.

علیرضا سعیدآبادی