حزب به مثابه ماشین دموکراسی

حزب, پدیده ای نوین است در دین از پدیده های نوین بحث نشده است, پس دین مستقیما به آنها نمی پردازد در عین حال, احتمال عدم سازگاری مبانی کلامی ـ فقهی با پدیده های مدرن وجود دارد

● نگاهی به جایگاه بحث احزاب در اندیشه سیاسی اسلامی

احزاب در دنیای معاصر نقشی والا در جامعه مدنی دارند. شرط اولیه دموکراسی های نمایندگی، وجود احزاب است. جوامع اسلامی نیز کمابیش ـ به شکل ارادی یا غیر ارادی ـ در حال پذیرش پدیده های نوینی چون احزاب هستند. مباحث نظری، می تواند زمینه ورود شایسته احزاب به کشورهای اسلامی را فراهم نماید. در حکومت اسلامی هم در مبانی نظری و دینی و هم در جوانب سیاسی و کارشناسی احزاب، نقاط ابهامی وجود دارد.

نظریه ولایت فقیه لوازم بی شماری دارد که به طور مثال، آثار خود را راجع به آزادی های سیاسی یا وجود احزاب و محدودیت های آن نشان می دهد.بحث احزاب را در چند سطح می توان پی گرفت. سطح اول، تحلیل جامعه شناختی احزاب است. از دیدگاه جامعه شناسی سیاسی، احزاب دارای آثار مثبت و منفی هستند. به طور مثال، در خصوص جمهوری اسلامی ایران می تواند بحث شود که چه زمینه ها و محدودیت هایی در راه آن وجود دارد.

بحث در این سطح، شکل هنجاری ندارد.احزاب را ممکن است در سطحی دیگر، از دیدگاه هنجاری مورد مطالعه قرار دهیم. براساس این اعتقاد که مبانی کلامی ـ فقهی حزب در اندیشه سیاسی شیعه (یا اسلام) وجود دارد، می توان این بحث را به شکل اندیشه ای مطرح کرد که آیا فقه سیاسی یا کلام سیاسی شیعه، چنین پدیده ای را برمی تابد یا خیر. مباحث این سطح در بعد فقه سیاسی هم هنجاری است و هم درجه اول. کلام سیاسی ممکن است بستر فقه سیاسی را آماده کند و به هر نوعی در جهت اثبات گزاره های دینی مورد استفاده قرار می گیرد.

موضوع این مقاله، بررسی مبحث احزاب در سطح سوم است. از این دیدگاه عمدتا با دیدی بیرونی به قضیه نگریسته می شود. در واقع هدف از تدوین این مقاله، پرداختن به موضوع احزاب از دیدگاه جامعه شناسی سیاسی و اندیشه سیاسی نیست؛ بلکه هدف اصلی، تعیین جایگاه این بحث در اندیشه و فقه سیاسی است. بدیهی است بحث از احزاب در سطح سوم، مقدم بر سطح اول و دوم است، چرا که دیدگاهی روش شناسانه و درجه دوم دارد.

▪ ماهیت و تعریف حزب

در دموکراسی های مستقیم که مردم، قوه مقننه و مجریه و قضائیه اند، حزب جایگاه خاصی ندارد؛ اما در دموکراسی های نمایندگی که تعدادی خاص از مردم به عنوان نمایندگان آنها در امور فوق دخالت می کنند، حزب از ارزش والا و موقعیت ویژه ای برخوردار است.در اینجا به تعاریفی از حزب اشاره می کنیم:

«ادموند برک»، حزب را هیاتی از مردم می داند که به خاطر پیشبرد منافع ملی با کوشش مشترک، براساس اصول سیاسی مورد توافق، متحد شده اند. «گتل» می گوید؛ حزب سیاسی، مرکب از گروهی از شهروندان کم و بیش سازمان یافته است که به عنوان یک واحد سیاسی عمل می کنند و با استفاده از حق رای خود می خواهند بر حکومت تسلط پیدا کنند و سیاست های عمومی خود را عملی سازند.

«جیل کریست»، حزب سیاسی را گروه سازمان یافته شهروندانی معرفی می کند که دارای نظریات سیاسی مشترک بوده و به مثابه یک واحد سیاسی، با عمل خود می کوشند بر حکومت تسلط یابند. هدف اصلی احزاب این است که عقاید و سیاست های خود را در سطح سیاسی رواج دهند. به عقیده «مک آیور»، حزب، گروهی سازمان یافته برای حمایت از برخی اصول و سیاست هاست که از راه های قانونی می کوشد حکومت را به دست گیرد.(۱) برخی شروط احزاب عبارت است از؛ وجود تشکیلات پایدار مرکزی/ وجود شعبه هایی که با مرکز پیوند و ارتباط داشته باشند/ پشتیبانی مردم/ کوشش برای دست یافتن به قدرت سیاسی.(۲)

▪ نوین بودن پدیده حزب

یکی از مقدمات مباحث آتی، مدرن بودن مفهوم و پدیده حزب است. اصطلاح «حزب» ممکن است به شکل عام و در معانی لغوی کاربردهایی داشته باشد؛ ولی آنچه امروزه به نام «حزب سیاسی» می نامیم و به قول معروف «چرخ دنده ماشین دموکراسی» است، مفهومی نوین است. در دورانی که فردیت و حقوق شهروندی پای می گیرد، در دموکراسی های نمایندگی، این بحث مطرح است که شهروندان دارای «حق» و حقوق، به شکل خود آگاه می توانند گرد هم آیند و عده ای را به عنوان نمایندگان خود برای اهداف خاصی برگزینند.

«موریس دوورژه» می گوید؛«تشابه کلمات نباید موجب اشتباه شود. در نظام های باستان، گروه هایی را که موجب تقسیم جمهوری ها می شدند، حزب می خواندند. در ایتالیای عهد رنسانس، دسته هایی که دور افرادی جمع می شدند را حزب می نامیدند. آنها به باشگاه هایی که محل اجتماع نمایندگان مجالس انقلابی بود و همچنین به کمیته هایی که فراهم آورنده مقدمات انتخاب با شرط میزان پرداخت رای دهندگان بودند، حزب می گفتند. در برابر این گروه ها، دسته های دیگر مرکب از سازمان های وسیع مردم که مبین افکار عمومی در دموکراسی های نوین هستند، نیز حزب نامیده می شود».(۳)

به این ترتیب، می توان حزب را از نظر لغوی به گروه سیاسی یا غیر سیاسی در طول تاریخ نیز اطلاق نمود. تذکر این نکته در اینجا لازم است که بحث فوق جنبه صوری و لغوی ندارد. کلام در این نیست که چه چیز را حزب بنامیم.

جان کلام آن است که حزب به مفهوم نوین، لوازم و مفروضاتی دارد که قبلا بدین شکل مطرح نبوده است. از آن جمله، می توان به مبنای فردیت و شهروندی حزب، عضوگیری علنی، اهداف خاص احزاب بر اساس اساسنامه، تاثیر در سیاست های حکومتی و درگیر بودن با مفهوم دموکراسی اشاره کرد. در جامعه ای که افراد آن به عنوان «رعیت» (و تحت سرپرستی «چوپان») مطرحند و به جای داشتن «حقوق»، ملزم به تبعیت از «تکالیفی» هستند که عقیده آنها یا حکام به گردن آنها می گذارند؛ حزب به معنای مدرن وجود ندارد.

▪ حزب در متون و مبانی دینی

کلمه «حزب» در قرآن کریم در هشت مورد به صورت مفرد و در دوازده مورد به صور دیگر به کار رفته است. از آن جمله است:

«و من یتول الله و رسوله والذین آمنوا فان حزب الله هم الغالبون»، (۴) «الا ان حزب الشیطان هم الخاسرون» (۵)، «کل حزب بما لدیهم فرحون» (۶). راغب اصفهانی می گوید:

«حزب جماعتی است که در آن شدت وجود داشته باشد. مقصود از حزب الشیطان و احزاب (و لما رای المومنون الاحزاب)، اجتماعاتی بود که برای جنگ با پیامبر(ص) صف کشیده بودند. حزب در موارد دیگر (مثل فان حزب الله هم الغالبون، و یحسبون الاحزاب لم یذهبوا...) به معنای انصار و یاوران است».(۷)

بدون شک، «حزب» در اصطلاح قرآن و متون دینی، به معنای نوین آن نیست. در بسیاری از موارد، معانی لغوی، مثل «جماعت» و «انصار» مراد است و معمولا در معنای نظامی (به معنای لشکر) کاربرد داشته است. در بررسی حزب (به معنای نوین) از دیدگاه اندیشه سیاسی اسلامی، نمی توان به آیات قرآنی فوق در جهت اثبات یا رد نظریه ای، تمسک جست. احکام اسلامی چنان سعه ای دارند که می توانند نسبت به هر پدیده مستحدثه ای، حکمی از احکام پنجگانه را ارائه نمایند؛ ولی در هر حال خلط مفاهیم مدرن و قدیم، مقبول نیست.

به هر حال اگر خلط مفهومی صورت گیرد، ممکن است از آیات قرآنی و مفاهیم و مبانی دینی به اشتباه در جهت رد یا تایید احزاب، مدد گرفته شود. از آنچه تا به حال گفته شد، می توان نتیجه گرفت؛صغری؛ «حزب» مفهومی نوین است/ کبری؛ مفاهیم (و مبانی) دینی نوین نیستند، نتیجه؛ مبانی و مفاهیم دینی به شکل مستقیم به موضوع احزاب نپرداخته اند.

پس در تایید یا رد احزاب در دنیای معاصر، نمی توان به شکل مستقیم از مفاهیم دینی استفاده کرد یا به سراغ مبانی فقهی ـ کلامی آن (مثل عقل گرایی، آزادی و مسوولیت فرد) رفت. این نتیجه، در تطابق نسبت مفاهیم دینی یا تمام مفاهیم و پدیده های مدرن، صادق است. دین آنگونه که به مفاهیم شورا و بیعت و ولایت ـ به شکل مستقیم ـ پرداخته، از پدیده هایی چون حزب و پارلمان و قانون سخن نگفته است.

▪ نسبت دین و پدیده های نوین

جان کلام در سطور قبل آن بود که مفاهیم و مبانی دینی به «شکل مستقیم» به پدیده های نوین مربوط نمی شوند. در عین حال، باید اذعان نمود که پدیده های مدرن همانند هر مسئله مستحدثه ای در برابر دین قرار می گیرد و چاره ای جز پذیرش یا رد آنها وجود ندارد. پس:

۱) اولا: مبانی فقهی ـ کلامی هر چند مستقیما به پدیده های نوین مربوط نمی شود ولی می تواند نوعی سازگاری و تلائم (یا عدم سازگاری و عدم تلائم) با آن پدیده ها داشته باشد. دین دارای پیش فرض ها، مبانی، ارزش ها و احکامی است که به شکل غیرمستقیم می تواند با پدیده ای نوین، سازگار یا ناسازگار باشد. به طور مثال، می توان گفت؛ عقل گرایی و اعتقاد به مسوولیت فردی و اختیار، با اندیشه های آزادیخواهانه و اخبار یگری و اعتقاد به جبر، با اندیشه های توتالیتر سازگار است.

۲) ثانیا: دوگانه بودن دین و مدرنیسم، مانع از استخراج احکامی جدید در خصوص پدیده ها و امور مستحدثه نیست. دین غیر از مدرنیسم است؛ ولی در عین حال ممکن است به ازدواج میمون آنها و پدید آمدن فرزندی مشروع از ایشان معتقد شویم. صرفا جهت تشبیه، می توان گفت کلر غیر از سدیم است؛ ولی آن دو در ترکیبی شیمیایی می توانند موجود سومی به نام نمک طعام را پدید آورند که خصوصیات کلر و سدیم را ندارد، حزب به عنوان پدیده ای نوین ممکن است در نظام دینی از عوارض خاص خود جدا شده و هویتی جدید پیدا کند.

▪ اجتهادات فقهی در خصوص احزاب

وقتی در خصوص پدیده مستحدثه و نوینی چون حزب دست به اجتهاد می زنیم، ممکن است بحث خود را در دو سطح مطرح نماییم؛ سطح اول، بحث نظری است. نظر دین راجع به پدیده ای به نام «حزب» چیست؟ مجتهد جهت استنباط این حکم و تطبیق کبریات شرعی بر این موضوع نظری، نیاز به مباحث کارشناسی دارد، همانگونه که بحث شرعی درباره بانکداری نوین، مستلزم مطالعات تخصصی است. اگر مجتهد، خود، کارشناس نباشد می تواند از رایزنی کارشناسان در خصوص سوال از ماهیت حزب و آثار مثبت و منفی اش بهره مند شود.

اگر مفتی در اینجا قدرت رد فرع بر اصل و تطبیق کبریات بر موضوع خاص را نداشته باشد، چه بسا فتوای خود را به شکل کلی بیان کند؛ «اگر حزب موجب تفرقه و تضعیف وحدت مسلمین شود، حرام و اگر مقدمه ای برای واجباتی چون امر به معروف و نهی از منکر است، واجب است».

سطح دوم، بحث مصداقی است. ممکن است از مجتهد راجع به حزب خاصی در شرایط زمانی و مکانی خاص سوال شود. اینگونه سوالات در گذشته از مورد حزب رستاخیز (در ایران) یا حزب بعث (در عراق) شیوع داشت. در اینجا نیز اگر مجتهد بخواهد راجع به مصداق خاصی نظر دهد، نیاز به کارشناسی های مصداقی و رایزنی های دقیق دارد.حال با ذکر این نکته، به سراغ برخی استفتائات می رویم. «محمد عماره» در مقاله ای تحت عنوان «الاحزاب السیاسیه حلال؟ ام حرام؟» می گوید؛

«علمای احیای تفکر اسلامی در مقابل استعمار غربی در کشورهای اسلامی دست به تشکیل حزب زدند. این عمل آنها، تقلید از غرب نبوده است. جمال الدین افغانی در دهه هفتاد قرن نوزدهم، حزب ملی آزاد (الحزب الوطنی الحر) و سپس جمعیت عروه الوثقی را تشکیل داد. کواکبی در پایان آن قرن، به عنوان موسس جمعیت ام القری شناخته شد.مبارکفوری در دفاع از تفکر سلفی گری، تشکیل حزب را حرام می داند.

استدلال او این است که تفرقه به هیچ وجه در اسلام مقبول نیست. او می گوید؛ اختلاف، نه در فروع نه در اصول، رحمت نیست و خداوند ما را از تنازع نهی کرده است (انفال؛۴۶ ولاتنازعوا فتفشلوا و تذهب ریحکم)» (۸). محمد عماره سپس به رد استدلال فوق می پردازد و با آیات قرآنی مثل؛ و جعلنا شعوبا و قبائل لتعارفوا(۹) و سیره علمای احیای دین، اثبات می کند که حزب برای جامعه اسلامی، امری ضروری است؛

«محمد عبده که می گوید «امه» در آیات قرآنی اخص از «جماعه» است، آن را چنین تعریف می کند؛ افرادی که رابطه همبستگی بین آنها برقرار است و این ارتباط آنها را همانند اعضای یک بدن متحد می گرداند ».(۱۰)

وی می گوید، در واقع این تعریف، بر حزب به معنای نوین صادق است و بنابراین سلفیون هم به حزب اعتقاد داشته اند. او در واقع استدلال می کند که طبق این تعریف، «امه» در آیه شریفه «ولتکن منکم امه یدعون الی الخیر و یامرون بالمعروف و ینهون عن المنکر»(۱۱) بر ویژگی های حزب منطبق است. بر این اساس، با وحدت امت یا تعدد ملل، شرایع و احزاب، مخدوش نمی شود.

سیدصادق حقیقت

استاد علوم سیاسی دانشگاه مفید قم

منابع در دفتر روزنامه موجود است

---