عناصر دینی در مطالعات اسطوره شناختی ایرانی(4)

جبار رحمانی

بخش چهارم و نهایی
نتیجه‏گیری
هرچند در ایران اسطوره‏شناسی بیشتر معطوف است به جهان ایران باستان، که در این حیطه نیز رویکرد تکامل‏گرایی و روان‏شناختی و تقلیل‏گرایانه حاکم است، اما این‏ محدود شدن اسطوره‏شناسی به دوره‏ باستانی، سبب غفلت این علم از ایران پس از اسلام و مطالعات اسطوره شناختی آنست. دلایل این مسأله از یکسو در پیش فرضهای گفتمانهای اسطوره شناختی است که مهمترین آنها، انحصار اساطیر برای شناخت دورانی از تاریخ ایران است که منبع و سندی وجود ندارد و بیشتر اسطوره‏شناسی را محدود به اسناد و متون باستانی کرده است، لذا اسطوره به مثابه تاریخ جهان سنت، و یک فرم سمبلیک قائم به ذات که مبنای فرهنگ است برای ایران پس از اسلام مدنظر قرار نمی‏گیرد، و از سوی دیگر در پیش فرضهای تکامل گرایانه ای که اسطوره را شکلی از آگاهی معتبر برای دورانهای تاریخی و جدید و معاصر نمی دانند. لذا نوعی تمایل ضمنی به محدود کردن مفهوم اسطوره به جهان باستانی در دوردست های تاریخی وجود دارد.
 علم‏انسانشناسی در مطالعه اساطیر نتایج و الزمات خاص به همراه دارد، اینکه اسطوره‏شناسی مبتنی بر اسناد، درک محدودی از عملکرد واقعی اساطیر به ما می‏دهد و تلقی اسطوره به مثابه روایتی زنده و جاری در جامعه و تاکید بر کار میدانی، ما را به این سمت هدایت می‏کند که اسطوره‏شناسی جامعه زنده، کامل‏تر و حتی مبنایی برای فهم اسطوره‏شناسی جوامع باستانی است. به هر حال انسان‏شناسی تاکیدش به اسطوره به مثابه «پدیده اجتماعی تام» و در ارتباط با سایر پدیده‏ها و ابعاد زندگی است. لذا برای شناخت ایران اسلامی و بالاخص ایران شیعی، و پی بردن به بنیانهای فرهنگی و مذهبی جامعه شیعی ایران، لازم است نوعی اسطوره‏شناسی شیعی را مطرح گردد. این اسطوره‏شناسی در پی آنست که در تاریخ و جامعه امروز شیعه، نظام اساطیر مرکزی را در بستر زندگی مردم جستجو کند، اسناد و پژوهشهای موجود نیز حاکی از آنست که در جهان اجتماعی شیعه‏، مهمترین، اصلی‏ترین و مرکزی‏ترین مناسک و اسطوره‏ها، مناسک و اساطیر مربوط به عاشورا است. اسطوره عاشورا، یک مفهوم است برخاسته از علم انسان شناسی، و بیانگر اینست که مومنان شیعی، برای بیان معنای عمیقی که در تجربه تاریخی عاشورا برایشان از لحاظ اجتماعی و دینی وجود دارد، از زبان و آگاهی اساطیری استفاده کرده‏اند و این نیز طبیعی است، چرا که جهان سنت، فلسفه تاریخ و منشور اجتماعی‏اش را در اساطیر و بواسطه آنها تجلی می‏دهد، و تشیع نیز از این امر مستثنی نیست. لذا طرح اسطوره‏شناسی ایران شیعی به دنبال شناخت فرهنگ ایرانی در دوران سیطره تشیع که از لحاظ تاریخی از عصر صفویه به اینسو را در برمی‏گیرد.‏ می‏باشد. این طرح به دنبال ابعاد و خرده روایات اساطیری است که بنابر ساختار کلان نظام اساطیری عاشورا ایجاد شده است. مجدداً باید تاکید کنم که مفهوم انسانشناختی اسطوره، از مفهوم دینی آن که مهمترین تجلی آن در مفهوم «اساطیر الاولین» که در قرآن آمده و به معنای روایت‏های باطل و بی‏اعتبار مربوط به گذشتگان است، جداست. مفهوم انسانشناختی اسطوره برای پی بردن به معنا و ساختار معنایی اصلی یک جامعه که در اعتقادات و اساطیرشان تجلی یافته است می‏باشد. معناها و ساختار معنایی که برای افراد آن جامعه، هم مهم هستند و هم مقدس و در نهایت منشور و مبنای اصلی کنش‏های افراد هستند. لذا مفهوم انسانشناختی اسطوره به دنبال فهم و تفسیر معانی مرکزی یک اجتماع است و اسطوره‏شناسی عاشورا، از خلال فهم نظام اساطیری عاشورایی- شیعی می‏خواهد معناهای اصلی جهان مذهبی- اجتماعی تشیع را بیان و تفسیر کند. نکته اصلی اینجاست که این نظام اساطیری صورت یکسانی در تمام جوامع شیعی ندارد، زیرا نظام‏های اساطیری برحسب شرایط تاریخی و اجتماعی و فرهنگی جوامع شکل می‏گیرند،  هر چند احتمال دارد که بتوان هسته معنایی مشترکی را در نظامهای اساطیری شیعی در اجتماعات مختلف شیعه (در ایران، هند، جهان عرب و…) یافت، اما فرم‏نهایی و نحوه ترکیب و حتی عناصر مورد استفاده تا حد زیادی وامدار محیط خاص خودشان است. لذا هم می‏توان از اسطوره‏شناسی‏های مختلف شیعی بحث کرد و هم از روایت‏های مختلفی از این ساختار اصلی نظام اساطیری شیعی. این بحث لازمه‏اش مطالعه تطبیقی اسطوره‏شناسی شیعی در کشورهای مختلف و اجتماعات است.
 
منابع:
آموزگار، ژاله (1374) تاریخ اساطیری ایران، تهران: سمت
استروس، کلودلوی (1376) اسطوره و معنا، شهرام خسروی، تهران: مرکز
استروس، لوی (1386) توتمیسم، مسعود راد، تهران: توس
الیاده، میرچاه (1386) چشم‏اندازهای اسطوره، جلال‏ ستاری، تهران: توس
باستید، رژه (1370) دانش اساطیر، جلال ستاری، تهران: توس
بروگش، هاینریش (1374) در سرزمین آفتاب، مجید جلیلوند، تهران: مرکز
بل، گرترود (1363) تصویرهایی از ایران، بزرگمهر ریاحی، تهران: خوارزمی
بهار، مهرداد (1384) از اسطوره تا تاریخ، تهران: چشمه
--- (1385) جستاری در فرهنگ ایران، تهران : نشر اسطوره
بیلسکر، ریچارد (1384) یونگ، حسین پاینده، تهران: طرح نو
پولدک، ادوارد یاکوب (1363) سفرنامه یولاک، کیکاووس جهانداری، تهران: خوارزمی
جلال ستاری (1384) اسطوره در جهان عرب و اسلام، تهران: مرکز
چالمرز، آلن. اف (1378) چیستی علم، سعید زیبا کلام، تهران: سمت
دلاواله، پیترو (1381) سفرنامه دلاواله، شعاع‏الدین شفا، تهران: علمی و فرهنگی
دورکیم، امیل (1383) صور ابتدائی حیات دینی، باقر پرهام، تهران: مرکز
رضایی، مهدی (1384) آفرینش و مرگ در اساطیر، تهران: انتشارات اساطیر
زرین کوب، عبدالحسین (1377) تاریخ مردم ایران: ایران قبل از اسلام، تهران: امیرکبیر
ستاری، جلال (1377) جهان اسطوره‏شناسی 1 ، مجموعه مقالات ترجمه شده) تهران: مرکز
ستاری، جلال (1385) اسطوره و حماسه در اندیشه ژرژ دومزیل، (ترجمه) تهران: مرکز
سروش و … (1381) سنت و سکولاریسم، تهران: صراط
شریعتی، علی‏ (1378) شیعه، تهران: قلم
ضیمران، محمد (1384) گذار از جهان اسطوره به فلسفه،  تهران: هرمس
فرای، ریچارد (1377) میراث باستانی ایران، مسعود رجب‏نیا، تهران: علمی و فرهنگی
فریزر، جیمز (1383) شاخه زرین، کاظم فیروزمند، تهران: آگاه
فکوهی، ناصر (1381) تاریخ اندیشه و نظریه‏های انسانشناسی، تهران: نی
کاسیرر، ارنست (1378) فلسفه صورتهای سمبلیک، یدا…موقن، تهران: هرمس
کاشفی سبزواری، ملاحسین (1382) روضه‏الشهدا، عقیقی بخشایشی، قم: نوید اسلام
کدی، نیکی (1283) نتایج انقلاب ایران، مهدی حقیقت‏خواه، تهران: ققنوس
کراپ الکساندر 1377) «درآمدی بر اسطوره‏شناسی» در ستاری (1377)
کمپفر، انگلبرت (1360) سفرنامه کمپفر، کیکاووس جهانداری، تهران: خوارزمی
گیمن، ژاک روشن (1384) جهان ایرانی در ستاری (1385)
مالینوفسکی، برانیلاو (1377) «اسطوره در روانشناسی انسانهای بدوی»: ستاری (1377)
موریس، برایان (1383) مطالعات مردم شناختی دین، قم: زلال کوثر
ویلس، چارلز (1366) تاریخ اجتماعی ایران در عهد قاجاریه، جمشید دودانگه و مهرداد نیکنام، تهران: طلوع
هینلز، جان (1385) شناخت اساطیر ایران،       ،تهران: اساطیر

Braun, W. & Mc Cutcheon, R.T. (2000) Guide to Study of Religion, New York: Cassel.
Douglas, Mary (1975) Implicit Meaning, London: Routledge & Kegan
Fischer, Micheal M (1980) Iran: from Religious Dispute to Revolution, London: Combridge.
Geertz, Clifford J. (1973) Interpretation of Cultures New York, Basic Book
Herzfeld, Micheal (2004) Athropology, New Delhi: Rawat
Ingold,Tim(1994) Companion Encyclopedia of Anthropology London: Routledge.
Klunchhohn, Clyde (1998) "Myth and Ritual: A General Theory", in Segal, 1998.
Kuper, Adam (1999) Culture, London: Harvard
Lambek, Misheal (2002) A Reader in the Anthropology of Religion, oxford: Blackwell.
Leach,Edmund (1978) The Structural Study of Myth and Totemism, London: Tavistoch Publication.
Malinsowski, Bronislaw (2002) "Myth in Primityv psychology" in Lambek (2002)
Rosenberg, Donna (1994) World Mythology, Chicago, NTC.
Segal, Robert A. (1998) The Myth and Ritual Theory, Oxford: Blackwell.
Smith , Mark J. (2002) Culture, New Delhi: viva Books
Strauss, cloude levi (1987) Anthropology and Myth, New York: Basil Blackwell
Smith, Philip (2001) Cultural Theory, Oxford: Blackwell.
Weiner, James F. (1994) "Myth and Metaphor" in Ingold (1994)