مقابله با زباله های الکترونیکی

رخداد انقلاب الكترونیك در صنعت فناوری پیشرفته، سبب شده است كه كامپیوتر، تلفن رومیزی، تلفن همراه، فكس، مانیتور و دیگر وسایل منضم به آنها به بخشی از زندگی انسان تبدیل شوند، ولی باید از نظر دور نداشت كه پس از مدتی این وسایل باعث ایجاد كوهی از زباله های الكترونیك (E-Wastes) می شوند.
• • •
بر اساس گزارش موسسه دیده بان جهان در سال ۲۰۰۱ به ازای هر مرد، زن و كودك در جهان ۶۰ میلیون ترانزیستور تولید شده است. این ترانزیستورها در انواع محصولات از كامپیوتر و خودرو گرفته تا كارت های تبریك موسیقی دار، به كار می رود. طبق اطلاعاتی كه در ژورنال علوم و فنون زیست محیطی انتشار یافته است، برای ساخت یك میكروچیپ دو گرمی به ۶/۱ كیلوگرم سوخت فسیلی، ۷۲ گرم مواد شیمیایی و ۳۲ كیلوگرم آب نیاز است. تحقیقاتی كه توسط یك گروه محقق در دانشگاه ملل متحد انجام شده بیان می دارد كه جرم مواد مصرفی در تولید یك میكروچیپ MBRAM ۳۲ حدود ۶۳۰ برابر جرم محصول نهایی است و به دلیل فناوری های خاص برای تولید این میكروچیپ، میزان انرژی مصرف شده برای آن نیز ۱۶۰ برابر انرژی مورد نیاز برای ساخت دیگر میكروچیپ های ساده است. به علاوه در ساخت آن ده ها ماده شیمیایی بالقوه خطرناك نیز به كار می رود. یكی از راه حل ها برای جلوگیری از تولید این گونه زباله ها، استفاده مجدد از این وسایل توسط اشخاص دیگر است. به این معنی كه می توانید این وسایل را به اقوام، دوستان، مدارس، انجمن های خیریه و یا حتی اشخاص دیگر بدهید تا به نحو مناسب از آنها استفاده كنند. یكی دیگر از راه حل ها آن است كه مثلاً هنگام خرید كامپیوتر جدید، وسایل مورد نیاز تا حد امكان از قسمت های كامپیوتر قدیمی تهیه شود چون وسایلی كه با فناوری بالا و مصرف زیاد انرژی و مواد تهیه می شوند را نباید به راحتی، به دور انداخت. باید توجه داشت كه اگر كامپیوترهای مستعمل و سایر ابزارهای ارتباطی كه زمان مطلوب استفاده از آنها سپری شده است، بازگردانده شوند مثلاً در آمریكا از آلودگی محیط زیست توسط دو میلیون تن زباله الكترونیكی جلوگیری خواهد شد. ذكر این نكته ضروری است كه در نمایشگرهای كامپیوتر تا ۶/۳ كیلوگرم سرب وجود دارد. در بعضی از نمایشگرهای جدید، جیوه نیز یافت شده كه باعث آسیب به دستگاه عصبی می شود. ضمناً گفته شده است كه كادمیم موجود در باتری بعضی از كامپیوترها خطر ایجاد سرطان را افزایش داده، به دستگاه تناسلی آسیب رسانده و در رشد جنین، اختلال ایجاد می كند. در قسمت های مختلف وسایل الكترونیك، فلزات قیمتی مانند طلا، نقره و پلاتین نیز وجود دارد ولی استحصال آنها مشكل به نظر می رسد و خالی از خطر نیست.
• وضعیت كشورهای پیشرفته
كشورهای توسعه یافته از چند راهكار برای برخورد با این مشكل استفاده می كنند. قسمتی از این زایدات راهی مراكز دفن می شوند. به عنوان مثال آمارها بیانگر آن است كه در آمریكا در سال ۱۹۹۷ بیش از ۹/۲ میلیون تن زباله الكترونیك به مراكز دفن زباله ارسال شده و برآورد شده است كه تا سال ۲۰۰۴ حدود ۵/۳ میلیون كامپیوتر، سر از مراكز دفن زباله درآورند. راهكار دیگر، صدور این مواد به كشورهای دیگر است. بیان شده است كه ۱۰ درصد از این گونه زباله های تولیدی در كشورهای آمریكا، آلمان، هلند، انگلستان استرالیا به كشورهای فقیر صادر می شود. باید توجه داشت كه بین ۵۰ تا ۸۰ درصد كامپیوترهای مستعمل، نمایشگرهای كامپیوتر و صفحات مدارات الكترونیك آمریكا به كشورهای چین، پاكستان و هند فرستاده می شود. گزارش های انتشار یافته نشان می دهد كه در زمینه بازیافت این وسایل، اروپا از آمریكا پیشی گرفته است و مسئولیت بازیافت تجهیزات الكترونیك از ابتدا برعهده سازنده تجهیزات، گذاشته شده است و سازندگان موظف شده اند تا تولیدات مستعمل را از مصرف كنندگان بازپس گیرند. این در حالی است كه فرماندار ایالت كالیفرنیا در ماه سپتامبر ۲۰۰۲ لایحه پرداخت یك دلار به ازای هر وسیله الكترونیكی برای بازیافت بهداشتی آن را وتو كرد. در چنین شرایطی ژاپن دست به وضع قوانین سختگیرانه تر زده و تاكنون بازیافت را به وسایل خانگی نیز تعمیم داده است كه براساس آن مصرف كنندگان باید هزینه بازیافت یخچال، ماشین لباسشویی و دستگاه های تهویه مطبوع را به سازندگان بپردازند.
روش پرداخت هزینه بازیافت نیز در هر كشور با كشور دیگر فرق دارد. گروهی از كشورها اعتقاد دارند كه بهتر است هزینه بازیافت در همان ابتدا از مشتری اخذ شود و در انتهای مصرف نیز كالای مورد نظر به كارخانه سازنده فرستاده شود تا مورد بازیافت قرار گیرد. گروهی نیز بر این اعتقادند كه شاید مشتری نخواهد كالای مورد نظر را عودت دهد و خود كاربردی برای این وسایل بیابد، بنابراین چرا باید از ابتدا قیمت بیشتری بپردازد. بر این اساس روش كار آنها به این صورت است كه مشتری در صورت عدم نیاز به كالا در انتهای دوره مصرف، كالای مورد نظر را به همراه هزینه مربوط به كارخانه سازنده، عودت دهند. در بعضی از كشورها نیز برای عودت دادن كالاهای مستعمل، معافیت مالیاتی در نظر گرفته می شود. تمامی این روش ها به این دلیل است كه مصرف كننده شخصاً وظیفه بازگرداندن كالا را برعهده داشته باشد چون در غیر این صورت باید یك سیستم جمع آوری كننده نیز برای تجهیزات الكترونیكی غیرضروری، طراحی و اجرا شود. یكی دیگر از مشكلات كشور های پیشرفته، فشار افكار عمومی و طرفداران محیط زیست و حتی كاركنان شركت های بزرگ است كه بر سازندگان تجهیزات، فشار می آورند تا فرایند های تولید خود را با محیط زیست، همخوان كنند.
• وضعیت كشور های در حال توسعه
باید توجه داشت كه این كشور ها با این مشكل از دو جنبه درگیرند، اول آنكه باید مشكل محصولات ساخته شده در كشور خود را حل كنند و در ثانی باید راه حلی برای تجهیزات مستعمل صادراتی از كشور های صنعتی بیابند. طرفداران محیط زیست معتقدند كه كشور های صنعتی با صدور این محصولات، علاوه بر محیط زیست بر ساكنان كشورهای در حال توسعه نیز صدمه وارد می كنند. چون افرادی كه مشغول بازیافت و پیاده سازی تجهیزات الكترونیك هستند در معرض انواع خطر ها قرار خواهند داشت. طرفداران محیط زیست می گویند، كشور های صنعتی با این كار (صدور تجهیزات الكترونیك مستعمل) هزینه های بعدی خود را به كشور های در حال توسعه تحمیل می كنند. هر چند این مشكل برای این كشور هنوز به صورت حاد در نیامده است ولی نگرانی متخصصان محیط زیست از آن جهت است كه سرعت رشد صنایع الكترونیك بسیار شدید بوده و تجهیزات الكترونیكی كه در گذشته بعد از چهار تا پنج سال، كهنه به حساب می آمدند، امروزه حداكثر به دو سال جدیدند و بعد از آن به صورت از رده خارج خواهند بود. باید توجه داشت كه كنوانسیون بازل، صدور زایدات خطرناك را منع كرده است. شایان ذكر است كه آمریكا تنها كشور صنعتی است كه این كنوانسیون را امضا نكرده است و به صورت فعال در جهت تضعیف این كنوانسیون تلاش می كند. در ارتباط با زباله های الكترونیك نشستی از سوی كشور های آسیایی در سال ۲۰۰۲ برگزار شد تا راه حل هایی برای این مشكل فزاینده بیابند. به دلیل وجود دو كشور پرجمعیت چین و هند در آسیا، این قاره به عنوان مقصد مناسبی برای صدور تجهیزات الكترونیك مستعمل كشور های صنعتی درآمده است. در بعضی از كشور های این قاره، قطعات تجهیزات جداسازی می شود تا در نهایت فلزات گرانبها مثل طلا، نقره، مس و پلاتین و دیگر فلزات باارزش، بازیابی شوند. بیشترین خطرات شغلی، متوجه كارگرانی است كه به این امور مشغولند چون از ایمنی و بهداشت لازم برای انجام این كار ها برخوردار نیستند. در این نشست بیان شد در جهان، سالانه حدود ۱۵۰ میلیون تن زایدات خطرناك تولید می شود كه چون جهان صنعتی تولید كننده قسمت عمده آن است باید وظیفه پاكسازی را نیز خود بردوش گیرد.
یكی از مشكلات كشور های در حال توسعه این است كه آمار دقیق و مشخصی از حجم این مواد، قابل دسترس نیست. اخیراً اطلاعاتی در مورد كشور هند به دست آمده و بیان شده است كه در حال حاضر حدود ۴/۱ میلیون كامپیوتر خارج از رده در هند وجود دارد و تولید كنندگان سالانه ۱۰۵۰ تن زباله الكترونیكی به آن اضافه می كنند. مبداء ورود رایانه های مستعمل به این كشور، آمریكا، سنگاپور و كره جنوبی است. این در حالی است كه دولت هند ورود كامپیوتر های مستعمل را ممنوع كرده ولی گروهی این وسائل را به عنوان هدیه و یا تحت عنوان موسسات خیریه وارد هند می كنند. كشور ما نیز گونه دیگری از این موضوع را تجربه كرده است و طی چند سال گذشته شاهد ورود انواع تلفن های رومیزی اروپایی به صورت نو، دست دوم و مستعمل به بازار بوده است. شاید این موضوع با استقبال نیز مواجه شده باشد ولی علاوه بر آسیب به كارخانه های سازنده داخلی از تبعات زیست محیطی آن نیز نباید غافل بود. كشور های در حال توسعه خواهان آن هستند كه كشور های صنعتی، هنگام طراحی تجهیزات جدید، مشكلات آنها را نیز مورد توجه قرار دهند و محصولی طراحی كنند كه آثار منفی كمتری به همراه داشته باشد چون كشور های صنعتی حتی اگر هزینه بازیافت را نیز از مشتری دریافت كرده باشند، به كشور های در حال توسعه از این بابت هزینه ای پرداخت نمی كنند.گروهی از كارشناسان معتقدند كه كشور های توسعه یافته باید كارخانه ها و تاسیسات بازیافت زباله های الكترونیك را نیز در اختیار كشور های مقصد قرار دهند تا آنها بتوانند به صورت ایمن و بهداشتی، عملیات بازیافت را انجام داده و از صدمات احتمالی جلوگیری كنند.
در كشور ما نیز اگر سری به انبار سازمان ها و شركت های بزرگ بزنید، با ابعاد مشكل، آشنا خواهید شد و خواهید دید كه فضای زیادی از انبار دانشگاه ها، بانك ها و كارخانه های تولیدكننده به نگهداری تجهیزات مستعمل و غیرمستعمل اختصاص یافته است. باید توجه داشت كه هر چه سازمان، قدیمی تر باشد این مشكل نیز در آن حادتر خواهد بود. تا چند سال پیش تقریباً همه كاربران از مانیتورهای ۱۴ اینچی برای كامپیوترهای خود استفاده می كردند ولی طی چند سال گذشته مانیتورها ۱۷،۱۵ و ۲۱ اینچ وارد بازار شده و دیگر جایی برای مانیتورهای قدیمی وجود ندارد. اگر به منزل بزرگ ترهای فامیل سری بزنید شاید بتوانید تلویزیون های لامپی قدیمی را مشاهده كنید كه كاركرد خود را از دست داده اند. با ورود چاپگرهای لیزری، چاپگرهای قدیمی به كناری نهاده شده اند. نباید فراموش كرد كه گوشی های جدید تلفن (رومیزی) به دلیل قابلیت های بیشتر جایگزین گوشی های قدیمی شده اند. همچنین با ورود سیستم های جدید برای بازی های كامپیوتری، سیستم های قدیمی به كناری نهاده شده اند.ضبط صوت های قدیمی نیز باید میدان را به دستگاه های پخش CD، DVD و MP۳ واگذار كنند. براین اساس اگر در اطراف خود دقت كنید می توانید نمونه هایی از مشكل را ببینید. شاید بتوان دیسك های CD و DVD را نیز یكی از مشكلات موجود به شمار آورد. تجهیزات الكترونیكی بسته به نوع كاربرد آنها از مواد مختلفی تشكیل شده اند. امروزه در جهان به دنبال یافتن فناوری های خودكار برای جداسازی قطعات این تجهیزات پس از منقضی شدن عمر مفید آنها هستند كه این موضوع شدیداً متاثر از مواد تشكیل دهنده تجهیزات است. با دقت در جدول می توان دریافت آهن و پلاستیك، قسمت اعظمی از مواد موجود در این تجهیزات را تشكیل می دهند كه كاربردهای متنوعی را می توان برای آنها در نظر گرفت. در مورد پلاستیك یكی از راه حل ها كه قابلیت جذب حجم زیادی از آن را نیز دارد استفاده از پلاستیك به جای زغال سنگ در كوره بلند ذوب آهن است كه در بسیاری از كشورها آزمایش شده است.
• تلفن های همراه، چالش جدید
یكی از وظایف متخصصان محیط زیست آن است كه از زاویه خاص خود به رفتارها، پدیده های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی بنگرند. پیشرفت فناوری باعث آسایش انسان ها شده و تلفن همراه نیز یكی از این مظاهر پیشرفت است اما باید توجه داشت كه انواع متنوع این تلفن ها به معضلی برای محیط زیست تبدیل خواهد شد. انتظار می رود كه تا سال ۲۰۰۵ سالانه ۱۳۰ میلیون تلفن همراه دور ریخته شود كه با احتساب باتری و شارژكننده، وزن این مواد زاید بالغ بر ۶۵ هزار تن خواهد بود. آمارها نشان می دهد كه بیش از ۱۳۰ میلیون تلفن همراه در آمریكا مورد استفاده قرار گرفته است و باید توجه داشت كه عمر مفید این تلفن ها حدود ۱۸ ماه برآورد شده است چون با ورود قابلیت های جدید، وسوسه تعویض تلفن های همراه نیز آغاز می شود. این مشكل فقط در آمریكا بروز نكرده است چون در حال حاضر بیش از یك میلیارد تلفن همراه در جهان مورد استفاده قرار می گیرد كه به زودی قسمتی از آنها دور ریخته خواهد شد و در اینجا است كه مشكلات زیست محیطی ناشی از مواد تشكیل دهنده این تلفن ها، آغاز می شود. البته مشكل باتری های تلفن همراه را نباید از نظر دور داشت.
در استرالیا به كسانی كه بخش هایی از تلفن همراه قبلی خود را به كمپانی تولیدكننده تلفن عودت دهند، تخفیف داده می شود. هرچند این برنامه، موفق بوده ولی گویا مورد توجه سازندگان عمده تلفن همراه قرار نگرفته است چون آنها اظهار داشته اند كه افراد، می توانند تلفن های قدیمی را به موسسات خیریه بخشیده و یا این كه به كشورهای در حال توسعه ارسال كنند. اصولاً سازندگان تمایل دارند كه بیشتر، تولید كنند و به استفاده و عاقبت تجهیزات تولید شده، علاقه ای ندارند.
آژانس حفاظت محیط زیست آمریكا به سازندگان تلفن همراه توصیه كرده است كه از طریق استاندارد كردن روش های تولید خود، تلفن هایی تولید كنند كه انگیزه كمتری برای تعویض ایجاد كند. البته به نظر نمی رسد كه این توصیه با استقبال سازندگان روبه رو شود. این نكته قابل ذكر است كه هرچند وزن تلفن های همراه كم است ولی تعداد آنها برخلاف دیگر تجهیزات الكترونیكی بسیار است. در این مورد نباید از نظر دور داشت كه دیگر تجهیزات الكترونیك را می توان چند نفره مورد استفاده قرار داد ولی تلفن های همراه تقریباً به صورت یك كالای شخصی درآمده است. مثلاً در یك خانواده تقریباً تمامی اعضا از یك كامپیوتر، پرینتر و مانیتور و... استفاده می كنند ولی در مورد تلفن همراه این موضوع، صدق نمی كند و این نشان دهنده قابلیت این محصول برای مشكل آفرینی است. شركت Nokia كه از تولیدكنندگان گوشی های تلفن همراه به شمار می رود، اعلام كرده است كه مركز بزرگی را در فیلیپین برای بازیافت گوشی های قدیمی خود راه اندازی كرده است. اینگونه تلاش ها را می توان در جهت پی بردن سازندگان به ابعاد مشكل، ارزیابی كرد.
• نتیجه گیری و پیشنهادات
به دلیل تغییرات سریعی كه در سطح جهان رخ می دهد، جوامع نیز به نحو روزافزونی با مسائل و مشكلات جدید روبه رو می شوند. باید توجه داشت كه اگر پاسخ مناسب به این مسائل داده نشود، مشكلی كوچك به یك معضل اجتماعی، فرهنگی و یا زیست محیطی، بدل خواهد شد. بحث زباله های الكترونیكی نیز یكی از این مسائل است كه باید در كشور ما از هم اكنون برای آن چاره ای اندیشیده شود، هرچند این موضوع هنوز تبدیل به یك معضل نشده است. در اینجا نیز باید از این ضرب المثل چینی استفاده كرد كه طولانی ترین سفرها نیز با اولین گام آغاز می شوند. بر این اساس باید برنامه ریزی ها و گام های ابتدایی برای پیمودن مسیر حل مشكل زباله های الكترونیكی از هم اكنون برداشته شود. در این ارتباط پیشنهادهایی ارائه می شود كه عبارتند از:
الف- گردآوری آمار كاملی از حجم و كیفیت زباله های الكترونیكی مختلف و دسته بندی آنها با هدف یافتن ابعاد مشكل و روزآمد كردن اطلاعات برای تعیین نرخ رشد و چگونگی تغییر كیفیت این مواد در محصولات تولید داخل و نیز محصولات وارداتی.
ب- برگزاری نشست ها و جلساتی با سازندگان تجهیزاتی از قبیل تلویزیون، مانیتور، چاپگر، تلفن رومیزی و تلفن همراه با هدف آشنا كردن دست اندركاران با ابعاد این مشكل و ترغیب آنها به انجام تغییرات در طراحی تجهیزات به منظور به حداقل رساندن آسیب های زیست محیطی و بهداشتی و در نهایت تعیین استانداردهای بهداشتی و زیست محیطی برای تجهیزات الكترونیك.
ج- مسئول كردن كارخانه های سازنده برای جمع آوری و بازیافت محصولات تولیدی كارخانه ای خودرو یا پرداخت هزینه ای به مراكز بازیافت این قبیل تجهیزات.
د- راه اندازی مراكز بازیافت تجهیزات الكترونیك به منظور كاستن از حجم زباله های تولیدی و استفاده از قطعات و مواد موجود در دستگاه های قدیمی. البته می توان انبارهای خاصی برای این كار تعبیه كرد و قسمتی از اینگونه تجهیزات را در اختیار هنرستان های صنعتی و یا دانشكده های مختلف، قرار داد تا دانشجویان در صورت نیاز به قطعات، از این وسایل استفاده كنند.
ه- انتقال تجهیزات قابل استفاده به مدارس و مراكز علمی و خیریه نیازمند.
و- انجام پروژه های تحقیقاتی در دانشگاه ها و دیگر مراكز تحقیقاتی با هدف استحصال فلزات گرانبها و یافتن كاربردهایی برای مواد دورریز به دست آمده و حتی قابل استفاده كردن این مواد برای كارخانه های سازنده تجهیزات الكترونیك.
ز - موظف كردن شركت های واردكننده و نمایندگی های شركت های خارجی به برپا كردن مراكز بازیافت و یا پرداخت هزینه، تحت عنوان هزینه بازیافت تجهیزات الكترونیك.

• مواد تشكیل دهنده تجهیزات الكترونیك
عبدالله مصطفایی