ناصر فکوهی

متولد ۱۳۳۵ تهران
- تحصیلكرده دانشگاه پاریس در رشته جامعه شناسی و انسان شناسی سیاسی
- اخذ دكترای انسان شناسی از دانشگاه پاریس
- رئیس انجمن انسان شناسی ایران
- برنده جایزه پژوهش بین المللی برگزیده درسال ۱۳۷۷
- مدیر گروه انسان شناسی دانشكده علوم اجتماعی دانشگاه تهران
- برخی از آثار او عبارتند از تألیف كتابهایی چون خشونت سیاسی، اسطوره شناسی سیاسی، تاریخ اندیشه ها و نظریات انسان شناسی و ترجمه افسانه های شرقی اثر مارگارت یورسنار، زندگانی تولستوی اثر رومن رولان، امپراتوری نشانه ها اثر رولان بارت، قوم شناسی سیاسی اثر رولان برتون، محكومان، مبارزه طبقاتی در شوروی اثر شارل بتلهایم، انسان شناسی شهری، ملت و ملت گرایی، دولت ملی و آینده آن و...
ناصر فكوهی را می توان در طبقه بندی زیر مجموعه علوم انسانی، یك انسان شناس مدرن به حساب آورد. انسان شناسی جدید یك حوزه علمی ذیل عنوان كلان آنتروپولوژی است كه علاوه بر تحقیق در موضوعهای كلاسیك مردم شناسی، همچون زندگی عشایر، مطالعات روستایی و فولكلور، شناخت آداب و آیینهای كهن قومها و ملیتها، به حوزه شهری و ملیت انسان در نظام شهرنشینی نیز می پردازد و به نوعی با تلفیق این دو حوزه به یك دیدگاه نو و كاربردی دست یافته است.«انسان شناسی شهری» عنوان یكی از كتب مهم و مرجع ناصر فكوهی نیز هست. مطالعه انسان براساس محور به هم تنیده و پیچیده شهری در این كتاب تعریف كلی این شاخه انسان شناسی شده است. «انسان شناسی شهری، رویكردی جامع و كل گرا نسبت به شهر دارد كه آن را در همه ابعادش و به صورت تفكیك شده و در تركیبی پویا مورد مطالعه قرار می دهد». فكوهی ورودیهای اصلی به موضوع شهر را در هفت محور كلی دراین كتاب تشریح می كند «فضا، زمان، اقتصاد، قدرت، فرهنگ، نشانه، بیان» و به حق كه جامعترین و نخستین مرجع تمام عیار حوزه انسان شناسی شهری را ناصر فكوهی با این كتاب مهم رقم زده است... ناصر فكوهی به سال ۱۳۳۵ در میدان فلسطین (كاخ) خیابان مشتاق دیده به جهان گشود. پدرش تاجر، نیشابوری بود و مادرش تهرانی. زمزمه های طرح اصلاحات ارضی شنیده می شد كه فكوهی وارد دبستان شد. او این دبستان و راهنمایی را در مدرسه «بهشت» واقع در خیابان ابوریحان سپری كرد. پس از آن دوره دیپلم خود را در مدرسه «هدف» در خیابان انقلاب گذراند. خانواده فكوهی هم مثل همه خانواده های یكی دو نسل اخیر، می خواستند كه او در رشته علوم طبیعی تحصیل كند، او هم برای برآوردن خواسته شان راهی انگلستان شد اما این راه رفته چندان به درازا نكشید؛ زیرا او به این نتیجه رسید كه علاقه اش در عرصه علوم اجتماعی است. «شاید به این خاطر كه این علوم آنچنان وسیع و مختلف است كه نمی توان درباره آن به مرزبندی دقیقی دست یافت» پس به فرانسه رفت تا در بسیاری از پایه های علوم انسانی، رشته مورد علاقه اش را دنبال كند. فكوهی لیسانس خود را در سال ۱۳۵۹ و فوق لیسانس را سال ۱۳۶۱ در رشته جامعه شناسی از دانشگاه پاریس اخذ كرد و اما پنج سالی طول كشید تا تصمیم به ادامه تحصیل و انتخاب تز دكترا بگیرد و نهایتاً سال ۱۳۶۶ تصمیم گرفت تحصیلات خود را تا مقطع دكترا ادامه دهد. طبق این هدف او در رشته ای مشابه به دو دوره گذشته یعنی جامعه شناسی و انسان شناسی مشغول به تحصیل شد و توانست دكترای خود را با عنوان رساله «مفهوم سیاست در مزدیسنای ساسانی» در سال ۱۳۷۳ كسب كند؛ رساله ای كه چهار سال بعد از طرف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به عنوان برنده جایزه پژوهشهای بین المللی سال شناخته شد. فكوهی بعد از عزیمت به ایران (سال ۱۳۷۳) و قبل از تدریس در دانشگاه به عنوان مدیر آگاه سازی پروژه های فرهنگی در قسمت معاونت امور انرژی وزارت نیرو مشغول به كار شد. همزمان با این شغل به صورت حق التدریسی در دانشگاه هایی همچون آزاد، شهید بهشتی، علامه طباطبایی درسهایی نظیر جامعه شناسی انقلاب، مقدمات جامعه شناسی، جامعه شناسی جهان سوم و جامعه شناسی كار و مشاغل را ارائه داد. از سال ۱۳۷۶ نیز پس از استخدام در دانشگاه تهران به تدریس تمام وقت در دانشكده علوم اجتماعی پرداخته و شاگردان بسیاری در این حوزه تربیت كرده است. البته او به این مرتبه نیز اكتفا نكرد؛ به گونه ای كه اخیراً پركارتر شده است و درس «انسان شناسی فرهنگی» را در مقطع دكترا در دانشگاه امام صادق (ع) تدریس می كند. با این حال ناصر فكوهی فعالیت خود را فقط و فقط به عرصه دانشگاه محدود نكرده است. او همزمان با تدریس، در نشریه های تخصصی و روزنامه ها قلم زد و مقالات بسیاری در زمینه انسان شناسی، هنر و فرهنگ ارائه كرده است. فكوهی در نشریه هایی نظیر فرهنگ توسعه، آفرینش و فرجام، معماری و شهرسازی، صنعت حمل و نقل، گلستانه، لوح و روزنامه هایی چون جامعه، اطلاعات، خرداد، همشهری، نوروز، كتاب ماه، هنر و... مقالات قابل توجهی را نظیر زیباشناسی فاشیسم، انسان شناسی موسیقی، نوروز، جشن ملت سازی، زن ایرانی، هویتی تعریف ناشده، اسطوره شناسی انقلاب، روشنفكران در عصر فروپاشی قطعیتها و... به نگارش درآورده و دیدگاه ها و نظراتش را خارج از حوزه دانشگاه به جریانهای عمومیتر اجتماع نیز تعمیم داده است.او دیدگاههای ویژه ای در حوزه های جامعه شناسی سیاسی و ملت و ملت گرایی دارد. در سرزمینی مثل ایران كه دوره های زمانی - مكانی اقوام از همگرایی تاریخی برخوردار نیست، بحث درباره هویت ملی و ملیت گرایی، از حساسیت ناشی از فهم و درك پیرامون حكایت می كند. خصیصه ای كه در ناصر فكوهی به قوام و مشی پایدار رسیده است. او در گفتگویی كه چندی پیش با یكی از سایتهای خبری انجام داده بود، به فقر استدلالهای علمی در زمینه جامعه شناسی ملیت اشاره زیركانه ای داشت «سؤال من این است كه چه چیزی ثابت می كند كه یك محل و یك زمان خاص را می توان به كل نقاط و زمانهای دیگر در یك محدوده سیاسی یا فرهنگی تعمیم داد. این فقط یك گونه از تعمیم دادنهای كاملاً ضد علمی است و من اصطلاحاً به آن می گویم «جامعه شناسی عامیانه». مثلاً می گویند ایرانیان نخبه كش هستند و معلوم نیست كه این تجربه تاریخی از كجا نتیجه گیری شده است. درست است كه می شود به تعدادی رویداد درباره نخبه كشی در ایران و در زمان و مكان خاصی اشاره كرد اما نمی شود همه اینها را كنار هم گذاشت و نتیجه گرفت كه ایرانیان نخبه كش هستند. سؤال اول این است كه «ایرانیها چه كسانی هستند؟ «ایرانیها» از نظر ما از صد سال پیش در حال به وجود آمدن هستند و هنوز هم به وجود نیامده اند. مفهوم «ایرانی» از نظر ما در فرایند ساختن «ملت» معنی پیدا می كند.»
در كنار همه بحثهای نظری و تدریس ناصر فكوهی عرصه مدیریتهای اجرایی در حوزه انسان شناسی را نیز خالی نگذاشته و اكنون ریاست پژوهشكده مردم شناسی ایران را نیز بر عهده دارد.
ایده تأسیس انجمن انسان شناسی توسط اساتیدی چون ناصر فكوهی، جلال الدین رفیع فر، ژاله آموزگار، جواد صفی نژاد، مرتضی فرهادی، یحیی مدرسی شكل گرفت؛ و در سال۱۳۸۰ پایه های این انجمن ریخته شد و تاكنون فعالیتهایی چون انتشار مجله علمی - پژوهشی «نامه انسان شناسی» به سه زبان فارسی، انگلیسی و فرانسوی و نیز همایشهای مرتبط با انسان شناسی را ترتیب داده و برگزار كرده است. همچنین فكوهی در گروه انسان شناسی دانشكده علوم اجتماعی با دیگر همكارانش ۳۰ درس در مقطع كارشناسی را بازنگری كرده و در حال حاضر این گروه با همكاری وی مشغول بازنگری، حذف و اضافه درسهایی برای مقطع كارشناسی ارشد است. همچنین گروه انسان شناسی این دانشكده، با توجه به سپری شدن ۱۵دوره كارشناسی ارشد، در فكر تدوین دوره دكترا، برای رشته انسان شناسی است. فكوهی معتقد است با یك نگاه كلی شاید نتوان مرزی دقیق بین علم جامعه شناسی و انسان شناسی قائل شد. هر چند رشته انسان شناسی فرهنگی و جامعه شناسی فرهنگی ارتباط خیلی نزدیك به یكدیگر دارند ولی دو رشته در چگونگی استفاده از روشها فرقی اساسی با هم دارند. جامعه شناسان از روشهای كمی و پیمایشی برای گروههای بزرگ و جوامع بزرگ استفاده می كنند؛ در حالی كه انسان شناسان در جوامع كوچك و بر مبنای روشهای كیفی و ژرف عمل می كنند. به نظر فكوهی تفكر انسان شناسی در قرون وسطی یعنی از زمان دانشمندانی نظیر ابن خلدون، مسعودی، ابن فضلان، مقدسی و... شكل گرفت. همچنین در قرن اخیر متفكرانی همچون صادق هدایت، محمدعلی جمال زاده، جلال آل احمد و... این تفكر را به شكلی نو و تازه درآوردند. با این حال این رشته در كشور آمریكا به پیشرفتی گسترده وعمیق دست یافته است. این كشور در حال حاضر حدود ۱۱ هزار عضو و ۳۰۰ گروه آموزشی دارد. رده های بعدی این رشته به كشورهای فرانسه، انگلستان، هند، چین، سنگال و... اختصاص دارد. پیچیده ترین و عمیقترین مقوله در حوزه اجتماع، فرهنگ و رفتارهای فرهنگی است. اما این مقوله با وجود تفكر اجتماعی به راه حلهای اساسی منجر می شود. ناصر فكوهی جزو آن دسته از متفكرانی است كه اصول تعیین كننده جوامع انسانی را جنبه های فرهنگی و اجتماعی می داند نه اصول تكنولوژیكی و كاربردی؛ زیرا تكنولوژیها می تواند تبلوری از مناسبتهای پیچیده فرهنگی باشد. او تفكر اجتماعی را در جوامع در حال توسعه مهجور و سطحی می داند. این كشورها تصور می كنند، تغییر و نوآوری با اصول تكنولوژیكی دست یافتنی است؛ در صورتی كه نوآوری تكنولوژیكی بدون تحولات فرهنگی و تغییرات اجتماعی نه تنها به بهبودی اوضاع منجر نمی شود بلكه مشكلات دوچندانی را نیز در عرصه های مختلف اجتماعی سبب می شود. به نظر فكوهی علم انسان شناسی، انسان را در همه ابعاد و به خصوص بعد فرهنگی بررسی می كند؛ به طبع تأكید بر بعد فرهنگی باعث می شود كه تنوع و پیچیدگیهای فرهنگی شناسایی شود و به دنبال آن شكوفایی و خلق راه حلهای ساده و سرنوشت ساز برای مشكلات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و حتی تكنولوژیكی به وجود آید. كتاب «علوم انسانی، گستره شناخت» كه حاصل ترجمه دسته جمعی ناصر فكوهی به همراه اساتیدی دیگر چون مرتضی كتبی و جلال الدین رفیع فر است، امسال برنده كتاب سال دانشگاه تهران شد. این روزها فكوهی در آستانه ۵۰ سالگی پرثمر خود، همچنان پركار و سرحال است. او كتابهایی چون «در هنر ارتوهای نظم جهانی»، «گفتارهایی در مسائل توسعه فرهنگی و اقتصادی»، «نشانه شناسی سیاسی مزدیسنای ساسانی» و ترجمه آثاری نظیر «امپراتوری نشانه ها» اثر رولان بارت، «درآمدی بر انسان شناسی تصویری و فیلم اتنوگرافیك» را در دست انتشار دارد.