تدوین تئوری خاطره نگاری

ابراهیم زاهدی مطلق
نام كتاب: با یاد خاطره
مولف: علیرضا كمری
ناشر: سوره مهر
چاپ اول: ۱۳۸۳- ۲۰۸ صفحه
همانا هیچ كسی را ندیده ام كه امروز چیزی بنویسد و روز بعد نگوید كه اگر این تغییر صورت می گرفت نیكوتر بود و اگر آن موضوع اضافه می شد، خوش تر می نمود و اگر این مطلب جلوتر قرار می گرفت خوب تر می گشت و چنانچه این موضوع كنار نهاده می شد زیباتر بود. این از بزرگ ترین عبرت هاست و دلیلی است بر غلبه نقص بر همه بشر. (به نقل از غلامحسین یوسفی در مقدمه دیداری با اهل قلم- جلد ۲- ص ۱۴. مأخوذ از معجم الادباء یاقوت حموی)این جملات از زیباترین معانی است كه در پیشگفتار آخرین كتاب علیرضا كمری آمده است.
«با یاد خاطره» كه به گفته مؤلف، جلد اول از یك مجموعه ۳ جلدی است، از معدود آثار پژوهشی و تحقیقی در حوزه خاطره نگاری به شمار می رود. اگرچه عده ای از صاحب نظران به لاغر بودن مباحث نظری و تحقیقی در خاطره نویسی اشاره می كنند و كمبود چنین آثاری را به زبان می آورند، اما این اثر می تواند بخشی از این كمبودها را جبران كند.
علیرضا كمری به طور كاملاً تخصصی و البته در فضایی كاملاً غریبانه به كار تحقیق و پژوهش در زمینه خاطرات مشغول است.اصرار و ابرام كمری به كار در حوزه خاطرات جنگ و رزمندگانی كه خاطره هاشان از طریق حوزه هنری و با همت دفتر ادبیات مقاومت و دوست گرانمایه ام مرتضی سرهنگی چاپ شد و می شود، او را به متخصص ترین فرد در این حوزه تبدیل كرد.این ادعا، گزافه نیست. كمری در حال تبدیل شدن به مرجع بی نظیر یا كم نظیری در حوزه خاطرات مكتوب و غیرمكتوب مربوط به جنگ است. البته، این كه شانس خدمتی، كمری را به حوزه هنری و نزدیكی مرتضی سرهنگی كشاند یا حوزه هنری توانست او را جذب كند، برای من نامعلوم است. اما حاصل این اتفاق مبارك، دسترسی این محقق به اصیل ترین و ناب ترین و دست اول ترین خاطرات رزمندگان جنگ شد. علیرضا كمری با درایت و علاقه خود، با تحقیق در پیشینه خاطره نویسی ایرانیان، در حال تدوین تئوریك مباحث خاطره نگاری است. اكنون می توان منتظر اجتهاد این محقق در حوزه ای بود كه به گفته خودش در كتاب «با یاد خاطره» نتوانسته است در پیشینه ایرانیان منابع در خوری به دست آورد.آخرین كتاب علیرضا كمری چنان پرمایه است كه نقد آن- به دلیل شاهد مثال های فراوان- نیازمند صفحات بیشتری است. به همین دلیل، ناچار باید با ذكر موارد كمتر، فقط به حد معرفی اثر اكتفا كرد تا خواننده، از سر اشتباه دچار نشانی غلط یا ناقص نشود.
علت یك نقیصه
«با یاد خاطره»، دارای پیش گفتاری عالمانه و جامع است. اطلاعات مطلوبی از پیشینه خاطره نگاشت ها به خواننده اش می دهد. اگرچه خاطره نویسی پدیده ای نوظهور نیست، اما به هر دلیل، تا پیش از این، كاری عالمانه و محققانه برای آن انجام نشده بود. شاید یكی از علل- و مهم ترین علل- آن هم ننوشتن خاطرات توسط كسانی بود كه صاحب خاطرات جذاب بودند. این نقیصه، البته پس از پیروزی انقلاب و پایان جنگ تحمیلی تا حدودی رفع شد؛ پیدا شدن فرصت برای مبارزانی كه سال ها علیه رژیم پهلوی علم مخالفت برداشته و متحمل حبس ها و زندان ها شده بودند از یك سو و بازگشت رزمندگان از جبهه های جنگ از سوی دیگر جامعه را با خاطراتی انباشته و دوست داشتنی رو به رو كرد.مبارزان راه آزادی كه پس ازحماسه بزرگ ۲۲ بهمن توانستند وقایع و سرگذشت خود را به زبان آورند، از رمز و راز مقاومت خود گفتند و از آن سوی دیوارها و سیمهای خارداری كه رابطه آنان را با مردم قطع كرده بود. همچنین رزمندگانی كه پس از بازگشت به كاشانه خود و جداشدن از مرزهای غربی و جنوبی از شگفتی های مقاومت نوجوانان و جوانانی حرف زدند كه هنوز باید در مدرسه مشق می نوشتند.
این گفته ها و خاطره ها- در عین غربت و مظلومیت- به وسیله دو مرد با انگیزه و با پشتكار هدایت و جمع آوری شد؛ هدایت الله بهبودی در بخش جمع آوری خاطرات انقلاب اسلامی و مرتضی سرهنگی در بخش جنگ و حماسه دفاع مقدس.كتاب «با یاد خاطره» حاصل جمع انبوه خاطراتی است كه در حوزه هنری به چاپ رسید و در دسترس عموم قرار گرفت.كتاب حاضر كه درباره آن صحبت می شود، به نوعی مقدمات چنین اتفاقی را فراهم خواهد آورد. اگر چه نویسنده اش هنوز چنین ادعایی ندارد، اما روند طبیعی و منطقی كار باید به چنین اجتهادی منجر شود. البته این مبانی تئوریك، خوشبختانه بومی ترین مبانی برای یك بحث علمی در علوم انسانی است كه پیشینه چندان چشمگیری در ایران ندارد.
ایستگاه های كتاب
كتاب به دو بخش تقسیم می شود كه در هر بخش با دو فصل روبه رو می شویم؛ بخش اول شامل «كلیات» می شود كه فصل اول آن به «كلیات خاطره» و فصل دوم به «كلیات خاطره نویسی و خاطره نگاشته ها» اختصاص دارد. در هر بخش و فصل موضوعات ریزتری توضیح داده شده است كه برای هر جمله اش، اثری از كار محققانه دیده می شود.بخش دوم كتاب نیز «تاریخ خاطره نگاشته ها از آغاز تا اسلام» نام دارد كه فصل اول «دوره نخست» (آثار پارسی باستان) و فصل دوم «دوره دوم» (آثار پارسی میانه) را شامل می شود. گو این كه مؤلف به مجلدات بعدی این اثر اشاره می كند كه در راه است، اما توضیح یا اشاره ای به زمان آماده شدن یا چاپ آنها نمی كند.
دور خیز علیرضا كمری در نگارش كتاب «با یاد خاطره» به گونه ای است كه نمی تواند نتایج تحقیقات خود را در خاطره نگاری با چاپ یك كتاب ۲۰۸ صفحه ای بنویسد.خواننده این اثر پس از پیش گفتار و سرآغاز با تعاریفی از «خاطره» و ریشه لغوی آن مواجه می شود تا بداند با چه موضوعی روبه روست و وجه تسمیه آن چیست. به استناد تعریفهای مختلفی كه از آثار كلاسیك و متون قدیمی دارد و همینطور با نگاهی به لغت نامه دهخدا، واژه خاطره را معنی می كند و سپس به خاستگاه خاطره از یك حدیث قدسی می پردازد و می نویسد: «كنت كنزا مخفیاً فأحببت ان اعرف» (من گنج ناشناخته ای بودم كه دوست داشتم شناخته شوم)كمری در این كتاب، ریشه خاطره را شناسا شدن خاطره نگار ارزیابی می كند.او با همین روش و در ادامه تحقیقات و پژوهش ها به سراغ ابن سینا و «قصیده عینیه» اش می رود و سپس به «نی نامه» حضرت مولانا در مثنوی معنوی سر می زند تا بن مایه های خاطره نویسی را در گذشته تاریخ و ادبیات ایران پیدا كند. در تصور و تلقی كمری- با توجه به یافته هایش- نی نامه بهترین مثال یا مثل اعلای خاطره معرفی می شود. (صفحات ۳۱ و ۳۲)
نگاهی به غرب
نویسنده كتاب در بخشی از اثر (كلیات خاطره نویسی و خاطره نگاشته ها) به تاریخ خاطره و سیر و تطور آن پرداخته و پس از شرح مختصری از گونه هایی كه می توانند در فهرست خاطرات به شمار آیند، به غرب می پردازد: «در غرب، زندگی نامه نویسی و خاطره نگاری سابقه ای طولانی دارد. اعترافات قدیس آگوستینوس (قرن چهارم میلادی) كهن ترین خاطره نگاشته ای است كه آوازه جهانی دارد. اوج رویكرد غرب به زندگی نامه نویسی و خود سرگذشت نگاری- و نیز پیدایی زندگینامه به صورت رمان- به دوره رنسانس و انقلاب صنعتی و رواج اومانیسم باز می گردد.» (صفحات ۸۵ و ۸۶ از كتاب با یاد خاطره)نویسنده در ادامه تأكید می كند كه به تعبیر برخی، خاستگاه واقعی زندگی نامه های خود نگاشت، یونان و روم بوده است، زیرا در روزگاران دور، در این فرهنگ، فردیت انسان معنی و هویت خاصی داشته است.كتاب با یاد خاطره به دقت و ظرافت، خاستگاه فلسفی «من» را جست وجو می كند تا علت واقعی ننوشتن یادداشت های روزانه و خاطرات در مشرق زمین را به خواننده اش بشناساند. در دیدگاه فلسفی «اومانیسم» طبیعتاً «من» واجد احترام و اختیاراتی است كه جز «خود» را نبیند. اصالت وجود، به انسان عصر اومانیسم فرصت می دهد تا «خود» را عرضه كند؛ «من» را به جای «ما» به كار ببرد. در حالی كه این واژه (من) در شرق و ایران به نوعی تبختر یا خودپرستی تلقی می شده و می شود. شاید به همین علت- هنوز هم- اكثر مردم این سرزمین از لفظ «ما» به جای «من» بهره می گیرند.علیرضا كمری، حتی ننوشتن یادداشتهای روزانه را- تلویحاً- به علت بی توجهی به «من» می داند. هنوز هم می توانیم جای خالی یادداشتهای روزانه را در نوشته های سیاست مردان و... دید. در حالی كه یكی از پراقبال ترین و پرفروش ترین آثار غرب به كتاب هایی مربوط می شود كه یادداشت های روزانه افراد است.
تعرض به یك انسان شریف
گفتم كه علیرضا كمری را دوست دارم و گفتم كه بیش از كتاب مایلم از خودش و روحیه پژوهشگری اش بنویسم، اما او و نوشته هایش هم مثل همه افراد و نوشته ها خالی از ایراد و اشكال نیست.من ضمن تأكید به این كه مایل نیستم اشكالات كار را بگویم، اما عرصه نقد، مجبورم می كند به یك مورد- حداقل- اشاره ای بكنم. «تابستان سال ۶۶ وقتی در مقام بررسی خاطرات مكتوب مربوط به جنگ، برای یافتن موازین شناخت و تعریف روشن و قانع كننده ای از خاطره و گونه های آن به مباحث نظری ادبی و تاریخی رجوع كردم، دریافتم نه تنها در این موضوع اثری در خور به دست نیست، بلكه اشارات و اظهارات موجود در برخی مقالات و مطاوی كتب، چندان وافی به مقصود و اطمینان بخش نمی توانند بود.»این عبارت (یا عبارات) را آوردم تا از خواننده بپرسم كه چنین نوشته هایی به نثر و سبك كدام دوره تاریخی نزدیك است؟ به دوره حاضر یا به عصری كه «یاقوت حموی» نوشته می شد؟ خواندن برخی از صفحات كتاب- و حتی نحوه سخنرانی و گفت وگوی علیرضا كمری در دیدارها- نشان می دهد كه او علاقه ای زیاد به نثر كلاسیك دارد.نوشتن با آن سبك و شیوه، البته چندان مقبول نویسندگان و داستان نویسانی نمی شود كه با متون كهنه كلاسیك سر دوستی ندارند. ضمن احترام به متون كلاسیك و جایگاه رفیع آن، خوب است علیرضا كمری نوشته هایش را ساده تر و بی تكلف تر از این بنویسد. چرا كه او برای دانشجویان رشته زبان و ادبیات فارسی، نمی نویسد؛ بلكه مخاطبان و خوانندگان واقعی آثار او، نویسندگان یا خاطره نگارانی هستند كه می خواهند مبانی تئوریك و پیشینه آن را هم بدانند. البته در كتاب «با یاد خاطره» ، این رویه در فصل های دوم به بعد و بخش دوم كمتر دیده می شود.به نظر می رسد علیرضا كمری خود را مقید به این نوع سبك كرده است. در حالی كه نوشتن با این لحن و شیوه، او را وا می دارد الزامات این شیوه را هم بپذیرد و به آن تن دهد. از الزامات چنین روشی، جملات طولانی و بدون فعل است كه اكنون چندان پسندیده نیست. بازگشت این مؤلف محقق به ساده نویسی و امروزی نویسی به معنی سهل انگارانه نویسی یا تخفیف مطالب نیست؛ بلكه به معنی ایجاد علاقه بیشتر نزد خواننده است و بس.

منبع : روزنامه همشهری