نظریه بازی ها

جایزه نوبل در رشته اقتصاد به یاد آلفرد نوبل شیمی دان مشهور سوئدی در سال ۱۹۶۸ پایه گذاری شد و اولین جایزه آن در سال ۱۹۶۹ به دو نفر اقتصاددان هلندی و نروژی به نام های یان تین برگن (Jan Tinbergen) و راگنار فریش (Rognar A.K. Frisch) اعطا شد. قبلاً در پنج رشته فیزیك، شیمی، ادبیات، پزشكی و صلح جایزه نوبل اعطا می شد. وجوه مالی جایزه از سوی بانك ملی سوئد تامین و هر سال به اقتصاددانان معروف جهان اعطا می شود.جایزه نوبل اقتصاد در سال ۲۰۰۵ را دو اقتصاددان به نام های توماس شلینگ (Thomas Schelling) از آمریكا و رابرت اومان (Robert Aumann) از اسرائیل به پاس مطالعاتشان در زمینه آنچه به «نظریه بازی ها» معروف است و یا به طور دقیق تر كمك به درك بهتر تعارض و همكاری از طریق تحلیل «نظریه بازی ها» به خود اختصاص دادند. این جایزه یك میلیون و سیصد هزار دلاری كه برای سی و هفتمین سال متوالی اعطا می شود بین دو نفر كه نفرات ۵۶ و ۵۷ از میان برندگان جوایز نوبل اقتصاد هستند به تساوی تقسیم می شود.لازم به ذكر است پیش از اومان و شلینگ، جان چارلز هارسانی (John Charles Harsany)، جان فوربس نَش (John Forbes Nash) و رینهارد سِلتن (Reinhard Selten) از اقتصاددانان معاصر در سال ۱۹۹۴ به خاطر تجزیه و تحلیل های جدید از تعادل در نظریه بازی های غیرمشاركتی، جایزه نوبل اقتصاد را دریافت كرده بودند. (قنادان، ،۱۳۸۴ صص ،۸۲ ۱۷۱ و ۱۸۷)«نظریه بازی ها» را شاید بتوان تجزیه و تحلیل اصول تصمیم گیری مطلوب در شرایطی دانست كه دو «بازیگر» و بیشتر به طور مستقل از هم اجرا می كنند و دارای منافع متضاد هستند. ساده ترین مثال در این زمینه بازی پوكراست كه در آن هر دور بازی بستگی به تصمیم های آزادانه افراد دارد. یعنی آنچه بعضی ها می برند مساوی است با آنچه دیگران می بازند. این مثال ساده كه شامل دو بازیكن است و جمع جبری بُرد و باخت در آن صفر است، مثال بارزی است از راه حلی كه نویمان و مورگنشترن به عنوان راه حل «حداقل كردن حداكثرها» شهرت داده اند. آنان همچنین معتقد بودند كه كلیه حوادث اقتصادی را می توان نتیجه یك بازی دانست ولی نتوانستند راه حلی برای بازی چند نفره ای كه جمع جبری نتایج حاصله از آن صفر نیست و بازیگران با هم متخاصم نیستند ارائه نمایند و البته بسیاری از مسائل اقتصادی دارای حاصلی غیرصفر است. (یعنی ارزش محصول بیش از ارزش هزینه های به كار رفته است.) همین واقعیت بود كه اقتصاددانان دیگر را نسبت به كاربرد نظریه بازی ها در اقتصاد بدبین ساخت. (مارك بلاگ، ،۱۳۷۳ صص ۲۷۳-۲۷۲)كاربرد و استفاده از نظریه بازی ها در اقتصاد برای اولین بار توسط جان نویمان (John Neumann) استاد مجارستانی الاصل دانشگاه پرینستون كه از بزرگترین ریاضیدانان قرن بیستم نیز هست و اُسكار مورگنشترن (Oskar Morgentern) استاد آلمانی الاصل دانشگاه وین در اتریش كه در سال ۱۹۳۸ به علت اشغال وین توسط نازی ها اخراج شد، به آمریكا مهاجرت كرد و به عنوان همكار جان نویمان به دانشگاه پرینستون پیوست ارائه شده است. مشروح این نظریه در كتاب «نظریه بازی ها و رفتار اقتصادی» ،۱۹۹۴ معرفی شده است.بسیاری از نظریه های اقتصادی حول این محور دور می زنند كه چگونه فرد و یا بنگاهی كه در نظر دارند سود و عواید خود را به حداكثر برسانند و یا هزینه های خود را در بازاری كه تصمیمات فردی تأثیری بر روند حركت بازار ندارند، به حداقل برسانند.موارد متعددی وجود دارد كه تصمیمات اقتصادی در شرایط متضاد و مشكل اتخاذ می شوند، شرایطی كه در آن تصمیمات یك گروه بر منافع گروه دیگر تاثیر می گذارد. از نمونه های بارز آن چانه زدن برروی دستمزد بین اتحادیه های كارگری و كارفرمایان است. نمونه ساده تر آن حالت انحصار دوگانه (مضاعف) فروش است كه در این نوع بازارها قیمت فروش یكی از تولیدكنندگان كه براساس منافع وی است از سوی تولیدكننده دیگر در صنعت دنبال می شود. كاربرد نظریه بازی ها در اقتصاد باعث رفع مشكلاتی از این نوع می شود. برای درك بهتر نظریه بازی ها فرض كنید كه دو بازیگر وجود دارند X و Y كه انتخاب اولیه با X است و هر تصمیمی او بگیرد لزوماً بازیگر Y نیز از آن دنباله روی می كند. بدین ترتیب بازیگر از بهینه ترین و بهترین استراتژی خود پیروی می كند و انتخاب استراتژی مذكور با علم به این مسئله است كه بازیگر دیگر حداقل زیان را به وی وارد خواهد ساخت. بازیگر y نیز به همین ترتیب در مورد برنامه و استراتژی خود تصمیم گیری می كند. بدین ترتیب نظریه بازی ها به بررسی انتخاب بهترین استراتژی با بهترین پیامد با توجه به پیش بینی تصمیمات و اقدامات بازیگران دیگر (مخالف) و نیز آنكه تحت شرایط جاری تنها یك راه حل منحصر به فرد وجود دارد، می پردازد. (قره باغیان، ،۱۳۷۲ ص ۳۱۶)
بازی ها را می توان به گروه های مختلف تقسیم بندی كرد كه عبارتند از:
۱ - بازی ها با مجموع صفر: كه در این بازی ها دستاورد یك بازیگر معادل زیان بازیگر دیگر است.
۲ - بازی ها با مجموع غیرصفر در اینجا تصمیمات یك بازیگر ممكن است به نفع كلیه بازیگران تمام شود.
۳ - بازی های تعاونی در این نوع بازی ها امكان تبانی و سازش بین بازیگران وجود دارد.
۴ - بازی های غیرتعاونی در آنها امكان سازش و تبانی بین شركت كنندگان وجود ندارد. (پیشین، صص ۳۱۷-۲۱۶)
جان نویمان وقتی برای نخستین بار مورگنشترن را ملاقات كرد، ساختار نظریه بازی ها را در ذهن داشت.ولی مورگنشترن توجه او را به امكان استفاده از این نظریه در اقتصاد برانگیخت. معهذا، نظریه بازی ها در دهه ۱۹۶۰ به تدریج اهمیت خود را از دست داد و در دهه ۱۹۷۰ مورگنشترن خود از تلاش برای شناساندن راهكار نظریه بازی ها در اقتصاد دست برداشته بود. البته باید اذعان داشت كه پیشرفت های زیادی در زمینه نظریه بازی ها پس از انتشار كتاب «نظریه بازی ها» حاصل شده است. لیكن، نقش نظریه بازی ها دراقتصاد، حتی امروزه نیز چندان روشن نیست. با این همه مورگنشترن خود، به موضوع پیش بینی در اقتصاد علاقه داشت و مدل های ریاضی بازی ها را در اقتصاد به عنوان تنها راه حل مسائل می دانست. (مارك بلاگ، ،۱۳۷۵ ص ۲۷۲)نظریه بازی ها، از زمان نویمان و مورگنشترن پیشرفت زیادی كرده و سعی شده تا راه حل هایی برای بازی های دارای چندین بازیگر و نیز دارای حاصل غیر صفر پیدا شود. این راه حل ها عموماً با فكر قدیمی وجود یك هسته در یك اقتصاد مبتنی بر مبادله پایاپای پیوند خورده است. هر بازار دارای یك هسته از تجار است كه كالاها را میان خود مبادله می كنند و چنانكه از ائتلاف با دیگران نیز منتفع شوند از این كار سر باز نخواهند زد. همراه با افزایش تعداد تجار، نظام قیمت گذاری پیدا می شود و تحت شرایط خاصی این نظام قیمت گذاری همان نتایجی را به بار می آورد كه در رقابت كامل و تخاصم آمیز مشاهده می گردد. فكر وجود هسته در یك اقتصاد، به كاربرد نظریه بازی ها اختصاص دارد و از این جهت نظریه بازی ها در سال های اخیر با نظریه تعادل عمومی و اقتصاد رفاه گره خورده است. (پیشین، ص ۲۷۳) نویمان معرف یك نوآوری در علم اقتصاد ریاضی بود كه با استفاده از نظریه بازی پدیده های اجتماعی و اقتصادی را حل كرد. (Blaug, ۱۹۸۳, P.۶۳۴)به نظر اومان، نظریه بازی ها باعث شكوفایی ایده هایی می شود كه در حل تعارضات موجود و یا در حال شكلگیری اثرگذار است. تمركز مطالعات اومان بر عناصر گوناگون نظریه بازی ها است و این پرسش كه آیا در صورت پیگیری مكرر بازی ها همكاری میان طرف های درگیر افزایش پیدا خواهد كرد یا نه؟وی مطرح كرد زمانی كه تعداد بازیگران زیاد، تعامل ها نادر، افق زمانی كوتاه یا امكان عدم مشاهده دقیق اقدامات سایرین غیر ممكن باشد، احتمال همكاری رقبا كمتر می شود. شلینگ نیز استفاده از نظریه بازی ها را برای كمك به درك موقعیت های مناقشه مؤثر عنوان كرد. وی در كتاب «استراتژی تعارض» به بررسی رقابت تسلیحات هسته ای پرداخته است. (www.bbc.co.uk.pp۱-۳)هارسانی به خاطر شكوه و قدرت تحلیلی نظریات اقتصادی جذب علوم اقتصادی شد و خیلی زود نتیجه گرفت كه این قدرت بسیار بارز توسط ابداعات نظری بر پایه نظریه تصمیم پیشرفته و نظریه بازی ها قابل افزایش است. همچنین نظریه های متعارف و متداول درعلم اقتصاد برای عرضه یك پیشگویی صحیح در مورد قراردادها، انحصار چندجانبه و تولید محصولات مردود هستند. این موارد وی را به سوی طرح مفاهیم مطرح شده به صورت راه حل در نظریه بازی ها برای یك پیشگویی واحد سوق داد. همچنین وی نظریه بازی ها را برای قدرت های سیاسی و مشكلات اجتماعی بسط داد. سپس نشان داد كه چگونه می توان نظریه مزبور را در اصل به بازی هایی كه دارای اطلاعات ناكافی و ناقص هستند گسترش داد. همچنین مقاله هایی در زمینه علوم فلسفی كه بر پایه اصول ریاضی هستند ارائه كرده است. (Blaug, ۱۹۸۳, ۳۷۴p)جان نَش در سال ۱۹۵۰ رساله دكترای خویش را با عنوان بازی های غیرهمبسته كه شامل تعاریف و خصوصیات نظریه تعادل نَش بود گذراند. نتیجه مطالعات وی در سه مقاله «نقاط تعادلی در بازی های شخصی» ،۱۹۵۰ «مسئله قراردادها» ۱۹۵۰ و «بازی های مشترك دو نفره» ۱۹۵۳ مطرح شده است.wikipedia.org/John Nash.htm, PP. ۱-۲جان نَش به حل مسائل ریاضی و همچنین «مسائل مذاكرات» كه جان نویمان آن را در كتابش با عنوان «نظریه بازی ها و رفتار اقتصادی» حل نشده باقی گذاشته بود علاقه عجیبی داشت. لذا با گروه فعال در زمینه نظریه بازی ها همكاری كرد. نظریه وی كه در حال حاضر تعادل نَش نامیده می شود یك اصل منتج از نظریه اصلی (حداقل كردن حداكثرها) جان نویمان است كه پیش از آن ارائه شده بود.ارتباط رینهارد سِلتن با نظریه بازی ها مطالعه یك مقاله عمومی در مجله فورچون بود. وی زمانی كه در رشته علوم ریاضیات به تحصیل مشغول بود با آثار نویمان و مورگنشترن در زمینه نظریه بازی ها آشنایی پیدا كرد. پس از شركت در سمیناری كه توسط اِوالد برگر برای دانشجویان اقتصاد در زمینه نظریه بازی ها برگزار شد پایان نامه خود را با استفاده از نظریه بازی ها به رشته تحریر درآورد. هدف از پایان نامه كارشناسی و پایان نامه دكترای وی بدیهی سازی یك ارزش در بازی های شخصی بود. این موضوع وی را قادر ساخت به مشكل كلی كار زودتر از دیگران پی برده و مقالاتی را تدوین كند كه به خاطر آنها جایزه نوبل اقتصاد را دریافت كرد.رابرت اومان در سال ۱۹۳۰ در فرانكفورت آلمان به دنیا آمد. وی یك ریاضی دان اسرائیلی الاصل و عضو آكادمی ملی علوم ایالات متحده آمریكا است. در سال ۱۹۵۰ از سیتی كالج نیویورك در رشته علوم ریاضی لیسانس گرفت و در سال ۱۹۵۵ در رشته علوم ریاضی از انستیتوی فنی ماساچوست در مقطع دكترا فارغ التحصیل شد. از سال ۱۹۵۶ به دانشگاه عبری در اورشلیم رفت و در مركز مطالعات عقلانیت (خردپذیری) در این دانشگاه به فعالیت پرداخت. بیشترین سهم و مشاركت وی در محدوده بازی های تكراری بود كه طبق تعریف، بازیگران در آنها به طور مرتب و همیشگی با شرایط مشابه روبه رو می شوند. اومان اولین كسی است كه مفهوم تعادل همبسته را در نظریه بازی ها ارائه كرد. این مفهوم نوعی از تعادل در بازی های غیرهمبسته است كه منعطف تر از تعادل كلاسیك نَش مطرح شده است. پیش از این اومان روی مفهوم دانش مشترك در نظریه بازی ها به روش سخت مطالعاتی انجام داده است.اومان به عنوان یك یهودی مذهبی، نظریه بازی ها را نیز برای تحلیل مسائل پیچیده تالمود (مجموعه قوانین شرعی و عرفی یهود) استفاده كرده است.
wikipedia.org/Robert Aumann.htm,pp۱-۲
توماس كرومبی شلینگ یك اقتصاددان ۸۴ ساله آمریكایی الاصل است كه در سال ۱۹۲۱ در اوكلند كالیفرنیا متولد شد، لیسانس خود را از دانشگاه بركلی در كالیفرنیا (۱۹۴۴) و دكترای خود را از دانشگاه هاروارد (۱۹۵۱) دریافت داشته است. وی مدت ۲۰ سال در دانشكده دولتی جان اف كندی دانشگاه هاروارد به تدریس اقتصاد سیاسی اشتغال داشت.موضوعات مورد تدریس شلینگ سیاست خارجی، امنیت ملی، استراتژی هسته ای و كنترل جنگ افزارها در دانشگاه مریلند و یك كالج محلی در منطقه مریلند بوده است. وی در مشهورترین كتاب خود با عنوان «استراتژی تعارض» چاپ دانشگاه هاروارد در سال ۱۹۶۰ به بررسی قراردادها و رفتار استراتژیك اشاره كرده همچنین به معرفی مفهوم «نكته شلینگ» پرداخته است. در سال ۱۹۷۱ مقاله مستندی با موضوع پویایی نژادی با عنوان مدل های پویا از تبعیض نژادی ارائه كرده. در این مقاله وی توضیح داده كه چگونه یك همسایه با ساكنان تماماً سفیدپوست می تواند سریعاً به یك همسایه با ساكنان سیاه پوست تبدیل شود، حتی اگر با هیچ یك از ساكنان سفیدپوست كاملاً مخالفت نشده باشد كه در این همسایگی زندگی می كنند. وی همچنین در مباحث «گرم شدن یكپارچه» شركت داشته است. بر اساس تجربیات وی در رابطه با طرح كمكهای مارشال پس از جنگ جهانی دوم او معتقد است كه بحث گرم شدن یكپارچه یك مسئله قراردادی است. اگر جهان قادر است انتشار سهام دولتی و اوراق قرضه را كاهش دهد، كشورهای فقیر بیشترین نفع را خواهند برد و كشورهای ثروتمند بیشترین هزینه ها را تحمل خواهند كرد.
طی سال های اخیر عمدتاً دانشمندان آمریكایی به دریافت جوایز نوبل اقتصاد نائل آمده اند.
منابع:
۱ - بلاگ، مارك. اقتصاددانان بزرگ جهان. ترجمه حسن گلریز. تهران نشر نی، ۱۳۷۵.
۲ _ قره باغیان، مرتضی. فرهنگ اقتصاد و بازرگانی. تهران مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، ۱۳۷۲.
۳ - قنادان، محمود. اقتصاددانان بزرگ. تهران نشر رسانه الكترونیك، ۱۳۸۴.
۴ _ Blaug, Mark. Whoصs Who In Economics. Second Edition. Wheatsheaf Books, ۱۸۸۳
۵ _ www.BBCPersian.com
۶ _ www.nobelprize.org
۷ _ www.wikipedia.org
* عضو هیأت علمی دانشگاه تهران.

منبع : روزنامه شرق