تفسیر و تعدیل رفتار اطلاع‌یابی جامعه استفاده کننده اطلاعات

این مقاله براساس تجارب شخصی نگاشته شده و هدف اصلی آن در مرحله اول تفسیر و تحلیل رفتار اطلاع یابی استفاده كنندگان بانك های اطلاعاتی است، و در مرحله دوم سعی شده كه با ارائه پیشنهادهای مفید، تعدیلی در رفتار اطلاع یابی استفاده كنندگان بانك‌های اطلاعاتی ایجاد گردد. این امر در نهایت منجر به این می‌شود كه استفاده‌كنندگان بتوانند سؤالات اطلاعاتی خود را، آن گویه كه مفهوم اصلی كاوش در خواستی‌شان را برساند، به كاوشگران بانك‌های اطلاعاتی انتقال دهند. نتیجه این كار، ارتباط صحیح بین استفاده كننده ، كاوشگر و موضوع درخواستی است. كاوشگران بانك‌های اطلاعاتی به خاطر تفاوت سطح آگاهی اطلاع رسانی استفاده كنندگان همیسه در امر كاوش با مشكلات عدیده‌ای روبرو بوده‌اند. از این رو همیشه بر آن بوده‌اند كه بابهترین روش‌ها بهترین نتایج را حاصل نمایند. از آنجا كه استفاده‌كنندگان مراكز اطلاع رسانی از جنبه‌های مختلف فرهنگی، اجتماعی و حتی سطح آگاهی و سواد تخصصی در سطوح مختلفی قرار دارند، رفتار اطلاع‌یابی آنها نیز بسیار متفاوت است. بنابراین كاوشگران بانك های اطلاعاتی همیشه سعی در تعدیل این گونه رفتارها داشته اند تا بتوانند ارتباطی منطقی و دقیق بین استفاده كننده، اطلاعات درخواستی و كاوشگر ایجاد نمایند. یك كاوشگر خوب باید یك روانشناس خوب نیز باشد تا بتواند خود را با روحیات متفاوت مراجعان تطبیق دهد و سؤالات اطلاعاتی آنها را در جهت خواست آنان سوق دهد . از این رو كاوشگران نقش عمده‌ای در نظام مندكردن رفتار اطلاع یابی استفاده‌كنندگان بازی می‌كنند. ولی با توجه به گسترش سریع مراكز اطلاع رسانی و استفاده آنها از نظام‌های پیچیده فن‌آوری، استفاده كنندهٔ جهان سومی كه هنوز در قید جستجوی سنتی گرفتار آمده است باید هر چه سریع تر خود را با تحولات جدید فن‌آوری تطبیق دهد تا بتواند در راستای كارهای تحقیقاتی گامنهد. ولی با توجه به روند كنونی، هنوز محققان و استفاده كنندگان اطلاعاتی نتوانسته اند آن گونه كه باید خود را با روند رشد سریع فن آوری و اطلاعات تطبیق دهند. جامعه استفاده كننده از اطلاعات به دلایل گوناگون قادر به ارتباط صحیح با كاوشگران نیستند. در دنباله به چند مورد از این دلایل ، همران با نمونه ای از مثال های بیشماری كه وجود دارد اشاره می گردد.
۱- ناآشنایی استفاده كننده با مفهوم اطلاع رسانی
در جامعه كنونی ما اطلاع رسانی واژه‌ای جدید است كه مانند هر مبحث جدید دیگر، تب آن در جامعه شیوع پیدا كرده و در هر مقوله آن را به كار می‌برند؛ در صورتی كه مفهوم اصلی، یعنی جنبه علمی آن، در پرده‌ای از ابهام مانده، تا جایی كه قشر تحصیلكرده هم هنوز نتوانسته ارتباط لازم را با این مفهوم برقرار سازد. در بسیاری از مواقع گروه های تحصیلكرده برای انجام كارهای تحقیقاتی خویش سرگردان می شوند و نمی‌دانند كه باید به كجا مراجعه كنند. به عنوان مثال شخصی تماس می‌گیرد و می‌‌پرسد: “مرگ موش دارید”! یا دیگری می‌پرسد: “میزان تولید تخم مرغ در كشور چقدر است”! یا این كه “مجوز تبدیل زمینه های منابع طبیعی به مسكونی در كجا داده می‌شود”!
۲- ناآشنایی استفاده كننده با فن آوری اطلاعات
یكی از موارد دیگری كه كاوشگران با آن دست به گریبان‌اند، ناآگاهی استفاده كننده از فن آوری اطلاعات است؛ تا جایی كه استفاده كننده با تصوری كه در ذهن خود از وسایل فن‌‌آوری اطلاعاتی بخوصوص رایانه دارد، با دادن كلید واژه‌های كلی یا مفهومی، از اصل موضوع دور می‌‌شود و در صورتی كه كاوشگر به این امر واقف نباشد، حاصل كاوش دچار ریزش كاذب می‌‌شود و نتیجهٔ مطلوب حاصل نمی‌گردد. از آنجا كه در جامعه ما اكثر كاوشگران غیر متخصص هستند، ممكن است كه با رایانه خوب كار كنند، ولی از تحلیل موضوعی، استفاده از اصطلاحنامه‌ها وبه طور كلی تفكر اصطلاحنامه‌ای به دور می‌باشند. در نتیجه، استفاده كننده ناآگاه به اطلاعات مطلوب خود دست پیدا نمی كند. به عنوان مثال مراجعه كننده‌ای می‌گوید “اطلاعاتی در رابطه با گاو می‌خواهم”، غافل از اینكه یك بانك اطلاعاتی به نام Beast CD با ده ها هزار ركورد رد رابطه با این موضوع وجود دارد! یا در بعضی مواقع مراجعین فكر می‌كنندكه رایانه قوه تجزیه و تحلیل دارد و می‌تواند رابطهٔ مفهومی واژه‌ها را درك كند. برای همین در موقع نوشتن كلید واژه ها، كلماتی را كه مفهوم كلی دارند می دهند و فكر می كنند كه رایانه خودش زیر مجموعه و واژه های مترادف و هم معنی آن واژه را جستجوكند. نتیجهٔ این اعمال چیزی جز از دست دادن تعداد زیادی از ركوردهای اطلاعاتی نیست. به عنوان مثال شخصی در رابطه با تغذیه طیور تحقیق می‌كند و كلید واژه‌ای كه برای این موضوع داده است poultry feeding است. در این جا چون با كلمات دیگری مثل layer, broiler, hen, chicken نیز به طیور اشاره می‌شود، اگر تنها از كلید واژه poultry استفاده شود، استفاده كننده تعداد زیادی از ركوردهای اطلاعاتی را از دست می‌دهد. همچنین ناآگاهی از ساختار فن آوردی اطلاعات بخصوص رایانه، تقاضاهای نامعقول را در پی دارد. به عنوان مثال استفاده كننده‌ای می‌پرسد: “چكیده مقالات انگلیسی بر روی صفحه رایانه به صورت فارسی نمایش داده می‌شود”؟!
۳- كم آشنایی استفاده كننده با زبان انگلیسی
از جمله مشكلات اصلی كه كاوشگران همیشه با آن مواجه بوده‌اند، كم آشنایی استفاده كننده با زبان انگلیسی است. این امر علاوه بر عدم انتخاب صحیح كلید واژه‌ها ، در انتخاب ركوردهای اطلاعاتی نیز آنان را دچار مشكل می‌سازد. با توجه به این كه در جامعه ما اكثر كاوشگران متخصص موضوعی نیستند، تشخیص ركوردهای مناسب از نامناسب چندان ساده نیست و تنها تجارب كاوشگران می‌تواند آنها را راهنمایی و در بازیابی اطلاعات یاری كند. به عنوان مثال چندین استفاده كننده پس از نمایش ركوردهای اطلاعاتی مربوط به موضوع درخواستی‌شان، تقاضا كرده اند كه آن ها را در ترجمه چكیده مقالات كمك كنیم! ناگفته نماند كه اكثر این افراد دارای مدرك كارشناسی و كارشناسی ارشد بوده‌اند. همچنین بارها مراجعه‌كنندگان سؤال كرده‌اند كه “آیا این مركز بخش ترجمه نیزدارد؟”
۴- استفاده از كلید واژه‌های غیر تخصصی
در بسیاری موارد، استفاده كنندگان، به دلیل ناآشنایی با منابع مرجع تخصصی رشته خویش، برای رسیدن به موضوع مورد نظر خود از واژه‌های عمومی كه از لغتنامه های غیر تخصصی بیرون كشیده‌اند استفاده می‌كنند و از آنجا كه این لغتنامه‌ها تخصصی نیستند،انتخاب كلید واژه از این منابع علاوه بر دور شده از موضوع، نتیجه مطلوب را نیز حاصل نمی‌كند. به عنوان مثال مراجعه كننده‌ای برای عبارت “درجه رشد” به جای كلید واژه growth rate از عبارت development استفاده كرده، یا فردی دیگری در برابر عبارت “توسعه روستایی” به جای كلید واژه rural development از كلید واژه rural growth استفاده نموده است.
۵- درك نادست استفاده كننده از ساختار بانك‌های اطلاعاتی
از مشكلات دیگری كه ارتباط بین كاوشگر و استفاده كننده را مختل می‌كند، ناآگاهی استفاده كننده از ساختار بانك‌های اطلاعاتی است؛ استفاده كننده تقاضای نامعقول و نامربوطی در رابطه با موضوع میكند كه در چارچوب ساختار بانك‌های اطلاعاتی نمی‌گنجد. به عنوان مثال استفاده كننده‌ای می‌گوید: “من مقاله ای می‌خواهم كه از دو صفحه كم تر و از چهار صفحه بیش تر نباشد”! یا این كه تصور می‌كند كه می‌تواند متن كامل اطلاعات بازیابی شده را همان موقع دریافت نماید. این ها به دلیل ناآشنایی با ساختار بانك‌های اطلاعاتی و بحث خدمات ارجاعی است؛ او نمی داند كه اگر تمام متن مقاله در بانك اطلاعاتی موجود باشد، این حجم عظیم از اطلاعات در رابطه با موضوع مورد نظر او قابل بازیابی نخواهد بود.
۶- غلط های املایی
از دیگر مواردی كه كاوشگران با آن مواجه اند، غلط های املایی بی شماری است كه در تمام سطوح تحصیلی،از لیسانس گرفته تا دكترا وجود دارد و این امر به دلایل زیر است:
الف) ضعف زبان انگلیسی؛
ب) بی دقتی در نگارش؛
ج) غرور ناشی از داشتن تحصیلات علی كه باعث می‌شود استفاده كننده، كلید واژه‌ها را مجدا" بررسی نكند.
به عنوان مثال، مراجعه كننده ای با مدرك دكترا، اطلاعاتی در رابطه با كنه می‌خواست و كلید واژه او برای این موضوع، كلمهthick بود. چون نتیجه كاوش صفر شد، به او گفتم كه احتمال دارد كلید واژه ایشان اشتباه باشد. او با نگاهی مصمم تأكید كرد كه این لغت صحیح است. اما پس از بررسی در اصطلاحنامه بانك اطلاعات دامپزشكی (یعنی Vet CD) معلوم شد كه معادل صحیح آن واژه tick بوده است. مراجعه كننده دیگری با مدرك فوق لیسانس، فرم كاوشی ارسال كرده بود كه از شش كلید واژه مندرج در آن، پنج كلید واژه غلط املایی داشت (مثلا" یكی از آن ها كلمه رشدgrowth بود كه به صورت gross نوشته شده بود!).
۷- نظام آموزشی
از دیگر عواملی كه تأثیر غیر مستقیم بر كار كاوشگران دارد، نظام های آموزشی كشور است كه دانشجویان در آن مشغول به تحصیل هستند. طبق تجربیاتی كه حاصل نموده ام، اكثر دانشجویانی كه در دانشگاه آزاد اسلامی، بخصوص دانشگاه آزاد شهرستان ها درس خوانده‌اند ، با كاوشگران مشكل بیش تری دارند تا دانشجویان دانشگاه‌های دولتی. به عنوان مثال مراجعه كننده ای مراجعه می كند و می گوید “اطلاعاتی در رابطه با این موضوع می‌خواهیم” واین شكل را "Y- - - -R” روی برگه در خواست كاوش می كشد! از او می پرسم كه این شكل چیست؟ می گوید نمی دانم! می گویم در رابطه با چه موضوعی است؟ می گوید نمی دانم! این را استادم نوشته است!! یا در موردی دیگر، دانشجوی فوق لیسانس شیمی پس از بازیاب اطلاعات می گفت: “لطفا" از بین این ركورد ها ده تای خوب آن را برای من جدا كنید” ! كه اینجانب به طنز به همكارم كه برای ایشان كاوش می‌كرد گفتم : “لطفا" ده تا از درشت‌هایش را برای ایشان جدا كن”!
۸- كل نگری به اطلاعات(جامعیت اطلاعات)
از دیگر مسائلی كه كاوشگران با آن مواجه هستند كل نگری استفاده كننده به اطلاعات است. آن دسته از استفاده كنندگان وابسته به مراكز اطلاع رسانی كه مجبور به پرداخت هزینه‌ها نیستند، بر این باورند كه هر چه جامعیت اطلاعات بیش تر باشد،می توانند استفاده بیش تری از آن بكنند. در صورتی كه بالا رفتن حجم اطلاعات نه تنها باعث اتلاف وقت استفاده كننده می گردد، بلكه او را از رسیدن به نتیجه مطلوب نیز باز می دارد. به عنوان مثال فردی مراجعه كرد و گفت “به اطلاعاتی در رابطه با پرورش زنبور عسل در مناطق خشك نیاز دارم”. پس ازكاوش، چهل ركورد اطلاعاتی مناسب و مرتبط بازیابی شد. ولی مراجعه كننده كه دغدغه پرداخت هزینه نداشت، پس از دیدن چند هزار ركورد اطلاعاتی دررابطه با زنبور عسل تأكید كرد كه كلیه اطلاعات مربوط به زنبور عسل را می خواهد. بناچار اطلاعات را بر روی چندین فالپی دیسك به ایشان پس از چند روز مراجعه كرد و گفت كه نمی‌تواند از این همه اطلاعات استفاده كند و تقاضای همان چهل ركورد مرتبط را نمود و این عمل فقط باعث صرف هزینه و وقت اضافی گردید. این وضع در رابطه با استفاده كنندگانی كه هزینه پرداخت مصداق ندارد.
۹- تأثیرات روانی
از عوامل دیگری كه تأثیر منفی در ایجاد ارتباط صحیح بین استفاده كننده و كاوشگر دارد، تأثیرات روانی است. این تأثیرات از یك سو ناشی از هراسی است كه استفاده كننده از رایانه و فن آوری كامل استفاده كننده به موضوع درخواستی‌اش می‌باشد.
نتیجه‌گیری
در پایان برای اینكه كاوشگران بانك‌های اطلاعاتی بتوانند رابطه صحیحی بین خود، استفاده كننده و موضوع مورد كاوش به وجود آورند و در كوتاه ترین زمان ممكن پاسخ مطلوب را بیابند، موارد زیر پیشنهاد می‌گردد:
۱- تخصیص چند واحد درسی از مباحث كتابداری و اطلاع رسانی در دانشگاه‌ها برای تمام رشته‌های تحصیلی؛
۲- گذاشتن دوره‌های كوتاه مدت آموزش كتابداری و اطلاع رسانی برای محققان سازمان ها و مؤسسات تحقیقاتی ؛
۳- تقویت زبان انگلیسی دانشجویان و محققان و استفاده كنندگان اطلاعات؛
۴- آموزش‌های لازم در رابطه با بانك های اطلاعاتی برای استفاده كنندگان ؛
۵- ایجاد اطلاع رسانی های موضوعی ؛
۶- آشنایی دانش آموزان، دانشجویان و محققان با مراكز اطلاع رسانی موجود در كشور؛
۷- آموزش استفاده از رایانه به صورت اصولی به استفاده كنندگان مراكز اطلاع رسانی از طریق سازمان های مربوطه؛
۸- استفاده از متخصصین كتابداری و اطلاع رسانی در مركز اطلاعاتی به جای كاربران و رایانه كاران؛
۹- انجام یك مصاحبه مرجع دقیق بین كاوشگر و استفاده كننده قبل از شروع كاوش؛
۱۰- ارائه تعریفی صحیح و ساده از اطلاع رسانی برای استفاده كنندگان به طور خاص و برای عموم به طور عام، مبنب بر این كه اطلاع رسانی فن آوری اطلاعات نیست، بلكه فن آوری اطلاعات ابراری در دست اطلاع رسانی است؛
۱۱- نشان دادن صبر و حوصله از سوی كاوشگر در هنگام انجام كاوش در مقابل كم تجربگی استفاده كننده؛
۱۲- شركت دادن استفاده كننده در انجام كاوش برای به وجود آوردن اعتماد به نفس در او.
نوشته: ناصر اشكنی پور
كارشناس مركز اطلاع رسانی و خدمات علمی جهادسازندگی

منبع : فصلنامه علوم اطلاع رسانی