معرفی کدکس (Codex) و استانداردهای شیلاتی آن

واژه‌ی كدكس مواد غذایی ( Codex Alimentarius ) ریشه ی لاتین داشته و به معنای نظام نامه ی مواد غذایی ( Food code ) است. كدكس مواد غذایی مجموعه ای از استانداردهای جهانی ایمنی و كیفیت مواد غذایی، نظام نامه های جهانی و سایر خط مشی های ایمنی برای حفاظت از بهداشت مصرف كننده و تصحیح تجارت جهانی است.كمیسیون كدكس مواد غذایی در پی برگزاری همایش جهانی استانداردها و خطوط راهنمای فرآوری بهداشتی مواد غذایی كه در سال ۱۹۶۲ توسط سازمان های FAO و WHO ترتیب یافت، تشكیل شد. هدف از تشكیل این كمیسیون اجرای مشترك استانداردهای تدوین شده توسط سازمان های یاد شده بود.
۱) هدف های كدكس:
كدكس مواد غذایی، مجموعه ای از استانداردهای مواد غذایی پذیرفته شده است كه به روش یكسان و هماهنگ ارایه می شوند. هدف از تدوین این استانداردها حفظ بهداشت مصرف كننده و اطمینان از عملكرد عادلانه در تجارت مواد غذایی است. در راستای نیل به این هدف ها، كدكس مواد غذایی تهیه ی نظام نامه ها، خطوط راهنما و سایر توصیه های كاربردی را در دستور كار خود قرار داده است و بدین منظور در جهت راهنمایی و تشریح جزییات و نیازمندی های مواد غذایی و اجرای هماهنگ استانداردها نشریات متعددی را در سطح جهان عرضه می كند.
۲) دامنه ی كاربرد:
استاندارد های كدكس كلیه ی مواد غذایی و آشامیدنی را در بر می گیرد. این استانداردها شامل بهداشت مواد غذایی: افزودنیهای غذایی، باقی مانده ی آفت كشها، آلاینده های مواد غذایی، برچسب گذاری، روشهای نمونه برداری و تجزیه مواد غذایی و اصول فرآورش و بسته بندی مواد غذایی از جمله ماهی و فرآورده های شیلاتی است.
۳) ساختار كدكس:
الف)
اعضاء: تا سال ۱۹۹۸، ۱۶۳ كشور به عضویت این كمیسیون درآمدند كه نماینده ی ۹۷ درصد از جمعیت جهان است. عضویت در كمیسیون برای تمام كشورها و اعضای سازمانهای WHO و FAO كه در استانداردهای جهانی مواد غذایی ذی نفع هستند، آزاد است. هر یك از كشورها یا اعضای وابسته به سازمانهای یاد شده كه عضو كمیسیون نبوده اما علاقمند به كار در كمیسیون باشند، می توانند بر اساس تقاضای ارایه شده به مدیر كل FAO یا WHO در نشست های كمیسیون یا سازمان های تابعه شركت كنند، ولی در رأی گیری شركت نخواهند داشت.كمیسیون كدكس دارای یك رئیس و سه نایب رئیس است كه از بین نمایندگان انتخاب می شوند. تصمیم های كمیسیون نیز باید به تصویب اكثریت اعضا برسد. بودجه های كمیسیون توسط مدیران كل WHO و FAO تعیین شده و به نسبت تسهیم هزینه های اساسی تقریبا ۷۵ درصد توسط FAO و ۲۵ درصد توسط WHO تأمین می شود. اجلاس كدكس هر چند سال یك بار به طور متناوب در شهرهای رم و ژنو برگزار می شود.
ب) كمیته اجرایی:
كمیسیون كدكس مواد غذایی دارای یك كمیته اجرایی شامل رئیس، نایب رئیس و شش عضو است كه در نشست عادی از اعضای كمیسیون انتخاب می شوند. افراد انتخاب شده از مناطق آفریقا، آسیا، اروپا، آمریكای لاتین، كارائیب و جنوب غربی اقیانوس آرام هستند. این كمیته برنامه ی كاری كمیسیون را برنامه ریزی كرده و توصیه های مربوط به سیاست گذاری و مواردی را كه باید به تصویب كمیسیون برسد، مشخص می كند.
پ) دبیرخانه كدكس:
دبیرخانه كمیسیون در فائو و در بخش استاندارد و كیفیت مواد غذایی مستقر است.
ت) سازمانها / كمیته های تخصصی كدكس
كمیسیون مواد غذایی دارای ۴ سازمان / كمیته تخصصی است. این سازمانها وظیفه نهایی كردن پیش نویس استانداردها، نظام نامه ها و خطوط راهنمای كدكس را بعهده دارد.
تشكیلات این سازمانها یا كمیته های تخصصی به شرح زیر است.
۱) سازمان یا كمیته ی تخصصی موضوع ها و مشكلات عمومی:
این مجموعه دارای ۹ كمیته به شرح زیر است:
▪ كمیته ی باقی مانده ی آفت كشهای به میزبانی هلند،
▪ كمیته ی بازرسی و تآیید فرآورده های وارداتی و صادراتی به میزبانی استرالیا.
▪ كمیته ی باقی مانده ی داروهای دامی در مواد غذایی به میزبانی آمریكا.
▪ كمیته ی برچسب گذاری مواد غذایی به میزبانی كانادا.
▪ كمیته ی روش های آزمون و نمونه برداری به میزبانی مجارستان.
▪ كمیته ی افزودنیها و آلاینده های غذایی به میزبانی هلند.
▪ كمیته ی بهداشت مواد غذایی به میزبانی آمریكا.
▪ كمیته ی مواد غذایی به میزبانی آلمان.
▪ كمیته ی اصول عمومی ( فرآوری) مواد غذایی به میزبانی فرانسه.
كمیته های یاد شده باعث بهبود موارد زیر می شوند:
▪ مفاهیم و اصول جامع مربوط به مواد غذایی ( مواد غذایی و گروه خاص مصرف كنندگان )؛
▪ تأیید یا بازنگری مقررات مربوط به استانداردهای محصولات؛
▪ ارایه ی توصیه های كارشناسی در خصوص سلامتی و امنیت مصرف كنندگان؛
۲) سازمان / كمیته تخصصی فرآورده ها:
این سازمان دارای ۱۱ كمیته است كه عبارتند از:
▪ كمیته ی میوه و سبزی های فرآوری شده به میزبانی ایالات متحده آمریكا؛
▪ كمیته ی چربی ها و روغن ها به میزبانی انگلستان؛
‌▪ كمیته ی میوه ها و سبزی های تازه به میزبانی مكزیك؛
▪ كمیته ی آبهای معدنی طبیعی به میزبانی سوئیس؛
▪ كمیته ی فرآورده های كاكائو و مشكلات به میزبانی سوئیس؛
▪ كمیته ی ماهی و فرآورده های شیلاتی به میزبانی نروژ؛
▪ كمیته ی قند و شكر به میزبانی انگلستان؛
▪ كمیته ی شیر و لبنیات به میزبانی نیوزیلند؛
▪ كمیته ی غلات و حبوبات به میزبانی آمریكا؛
▪ كمیته ی پروتئین های گیاهی به میزبانی كانادا؛
▪ كمیته ی بهداشت گوشت به میزبانی نیوزیلند؛
كمیته های فرآورده ها بر حسب ضرورت تشكیل جلسه می دهند و یا در صورت تصمیم گیری كمیسیون مبنی بر پایان كار، به صورت تعلیق درآمده یا كاملا حذف می شوند. ممكن است كمیته های جدیدی بر حسب ضرورت ایجاد شوند تا نیازهای ویژه ای برای بهبود استانداردهای جدید كالاها تأمین شود. كشورهای میزبان جلسه هایی را بر اساس نیاز برای اركان و كمیته های فرعی كدكس در فاصله زمانی بین ۱ تا ۲ سال ترتیب می دهند.۳) سازمان / كمیته ی تخصصی هماهنگ كننده.
در كمیته های هماهنگ كننده هیچ كشوری به عنوان میزبان دایم محسوب نمی شود. جلسه ها در كشورهای یك منطقه و بر حسب ضرورت و با توافق كمیسیون تشكیل می گردند. شش كمیته ی هماهنگ كننده متعلق به یكی از مناطق زیر وجود دارد:
▪ آفریقا
▪ آسیا
▪اروپا
▪ آمریكای لاتین و حوزه های كارائیب
▪ آمریكای شمالی و اقیانوسیه ی جنوب غربی.
▪ خاور نزدیك
كمیته های هماهنگ كننده نقش با ارزشی را در تضمین هماهنگی فعالیتهای كمیسیون با موضوع های مورد علاقه ی كشورهای منطقه یی و موضوع های مورد توجه كشورهای منطقه یی و موضوع های مورد توجه كشورهای در حال توسعه ایفا می كنند. آنها در فاصله ی ۱ تا ۲ سال به نمایندگی از طرف كشورهای مناطق مربوط تشكیل جلسه می دهند. گزارش این جلسه ها به كمیسیون ارایه و در آنجا بررسی می شود.
۴) سازمان / كمیته تخصصی كاری بین دولت ها
در این مجموعه سه كمیته فعال است.
▪ كمیته ی مواد غذایی حاصل از زیست فن آوری به میزبانی ژاپن؛
▪ كمیته ی آب میوه و سبزی ها به میزبانی برزیل؛
▪ كمیته ی خوراك دام به میزبانی دانمارك؛
۵) روند تهیه و تكمیل استانداردهای كدكس.
یكی از اهداف كمیسیون كدكس مواد غذایی گردآوری و تهیه ی استانداردهای غذایی و انتشار آن در كتابهای استانداردهای غذایی است. مثل دیگر جنبه های فعالیت كمیسیون، رویه ی جاری برای تهیه استانداردها به خوبی تعریف و تنظیم شده است كه به صورت خلاصه شامل موارد زیر است.
الف) یك دولت یا كمیته ی فرعی كمیسیون ارایه ی استاندارد جدید را پیشنهاد می كند.
ب) كمیسیون یا كمیته ی اجرایی پیشنهاد ارایه شده را بررسی و آن را به تصویب اولیه می رساند تا استاندارد پیشنهادی شكل حقوقی بگیرد.
پ) دبیرخانه كمیسیون پیش نویس پیشنهادی برای تدوین استاندارد را تهیه و برای اظهار نظر و بررسی به كشورهای عضو ارسال می كند.
ت) دیدگاه های پیشنهادی توسط كمیته ی فرعی كه وظیفه اش تنظیم پیش نویس استانداردهاست مورد بررسی قرار می گیرد. این كمیته سپس متن را به عنوان پیش نویس استاندارد به كمیسیون ارایه می كند.
ث) در صورت تصویب پیش نویس استاندارد، كمیسیون آن را به دفعات و تا زمانی كه به طور كامل مورد قبول واقع شود برای دولت ها ارسال می كند. پس از تكمیل و نهایی شدن، پیش نویسها به استانداردهای كدكس تبدیل می شود. در موارد اضطراری، تعداد مراحل مورد نیاز برای تنظیم انواع استانداردها به ۵ تا ۸ مرحله تغییر می كند. در بعضی مواقع لازم است استانداردی چندین بار این مرحله را پشت سر بگذارد. تنظیم بیشتر استانداردها چندین سال به طول می انجامد. زمانی كه استانداردی توسط كمیسیون تصویب شد یك استاندارد كدكس به استانداردهای غذایی كدكس اضافه می شود.
۶) استانداردهای تدوین شده
تا كنون بیش از ۲۴۰ استاندارد شامل استانداردهای عمومی و استانداردهای ویژه ی مواد غذایی و تعداد بسیار زیادی نظام نامه و خطوط راهنما تدوین و تصویب شده است.یادآور می شود در مورد سایر فرآورده های شیلاتی نیز استانداردها و نظام نامه هایی در دست تدوین است كه در حال حاضر به صورت پیش نویس در اختیار اعضای كمیسیون كدكس قرار داده شده تا جهت تكمیل و تصویب نهایی بررسی شوند.
۷) وظایف كشورها، صنایع و مصرف كنندگان در قبال استانداردهای كدكس
الف) وظایف كشورهای عضو
این وظایف را می توان به صورتهای زیر دسته بندی كرد:
▪ تهیه ی اطلاعات مربوط به فعالیتهای كدكس و انتقال آنها به سازمان های دولتی، دانشگاهی، صنعتی و مصرف كنندگان.
▪ شركت در تكمیل استانداردها و سایر موارد.
▪ انتقال سندهای پیشنهادی به سازمانهای ذیربط جهت بازبینی و اظهار نظر.
▪ جمع آوری نظرها و پیشنهادها و انتقال آنها به دبیرخانه ی كمیسیون برای بحث و بررسی و تكمیل استانداردها.
▪ اطمینان از اجرای استانداردهای ملی و نظام نامه های مربوط به استانداردهای كدكس.
ب) وظایف صاحبان صنایع غذایی
▪ شركت در تكمیل استانداردهای پیشنهادی.
▪ بازبینی پیش نویس استانداردها و اظهار نظر در مورد آنها
▪ اجرای استانداردهای ملی در تولید، فرآوری، برچسب زنی و حمل و نقل مواد غذایی و هماهنگی با استانداردها و نظام نامه های كدكس.
پ) وظایف مصرف كنندگان
▪ آگاهی یافتن از فعالیتهای كمیسیون مواد غذایی.
▪ مطلع شدن از چگونگی تكمیل استانداردهای كدكس مواد غذایی.
▪ انتقال نظرها و پیشنهادهای خود به سازمانهای ذیربط برای تكمیل یا اصلاح استانداردها.
▪ انتخاب نظرها و پیشنهادهای خود به سازمانهای ذیربط برای تكمیل یا اصلاح استانداردها.
▪ انتخاب مسئولانه ی مواد غذایی در فروشگاه ها و عدم خرید مواد غذایی غیر استاندارد.
۸) نتیجه:
با عنایت به روند رو به توسعه ی صنایع فرآوری آبزیان كشور و اهمیت سلامتی و ایمنی مصرف كنندگان و نیز جلوگیری از زیانهای اقتصادی حاصل از جا به جایی و نگهداری نا مناسب آبزیان چه در رویا و چه در ساحل و نقض شرایط فرآوری و عرضه محصولات شیلاتی ضرورت استفاده و به كار گیری استانداردها و نظام نامه های فرآورده های شیلاتی كدكس مواد غذایی از پیش نمایان است.از این رو اجرایی كردن استانداردهای كدكس و ترجمه ی اسناد به زبان فارسی برای سهولت استفاده ی تولید كنندگان محصولات شیلاتی و نیز مشاركت در تهیه ی استانداردهای جدید شیلاتی از جمله وظایفی است كه كمیته فنی ماهی و فرآورده های شیلاتی كدكس غذایی ایران باید به آنها بیشتر توجه كند.

[e-mail]
غلامرضا شویك لو / كارشناس فرآوری و كنترل كیفی مواد غذایی
منابع:
۱- شویك لو، غلامرضا (۱۳۷۵)، كدكس مواد غذایی و استانداردهای شیلاتی آن، ماهنامه ی‌ آبزیان شماره ۶۲، فروردین ۱۳۷۵.
۲- رجب بیگی، مجتبی و همكاران (۱۳۸۳)، كدكس آلیمانتاریوس، اصول و مفاهیم، دفتر سازمان های تخصصی بین المللی و منطقه یی وزارت جهاد كشاورزی.
۳-www.codex alimentarius.net

منبع : پایگاه اطلاع رسانی شیلات ایران