ایرانیان در میانمار

برمه یا میانمار کشوری باستانی در جنوب شرقی آسیا است که پیشینه ٔ تمدن آن مربوط به دوره پادشاهی پاگان(۱) در سال های نخست مسیحیت می باشد. در این دوره سکنه های اولیه برمه در این سرزمین سکنه گزیدند. ویرانه‌های معابد بودائی که از دوره سلاطین پاگان باقی مانده معبد آناندا پاگودا(۲) که از ویژگیهای معماری خاصی برخوردار است، وجود برمه ای های اولیه را در این سرزمین تائید می کند. ارتباط خوب پاگان ها با هند موجب نفوذ فرهنگ هندی در برمه شد و آئین بودا که دین رسمی برمه ایها بود از هندوئیسم نیز تاثیر پذیرفت و تا قرن سیزدهم نفوذ این فرهنگ در برمه ادامه داشت اما با حمله مغول برمه نفوذ فرهنگ هندی در این منطقه کاهش یافت. در قرن شانزدهم، برمه ای ها در سایه حکومت تونگو(۳) متحد شدند و در عصر سلطنت کونبانگ(۴) کشور واحدی را تشکیل دادند. به دنبال سلطه انگلستان بر هند طی سال‌های ۱۸۲۴ تا ۱۸۸۵، برمه نیز به عنوان متحد هند شکست خورد و تا پایان جنگ دوم جهانی به‌ عنوان قسمتی از شبه قاره هند استعمار انگلستان را تحمل کرد.
● ارتباط مسلمانان با برمه
مائونگ تان لوئی(۵) از محققین بودائی برمه می نویسد: " درسال ۶۸۰ میلادی (۴۸ هجری)، محمّد حنیفه فرزند حضرت علی(ع)، پس از عدم توفیق نسبت به خونخواهی حضرت امام حسین(ع) از بنی‌اُمیه، همراه با طرفداران و نیروهای خود به شرق کوچ کرد و بالاخره در سواحل آراکان به برمه رسید و در آنجا کایاپوری(۶) ملکه قبیله حاکم را شکست داد و او را به دین اسلام درآورد و آنگاه به زنی گرفت و به ترویج اسلام در آن منطقه پرداخت. "(۷) در سال ۷۸۸ میلادی نیز عده‌ای از تجّار عرب در جزائر رامبری(۸) واقع در منطقه آراکان دچار کشتی شکستگی شدند و ناچارا به دربار ماهاتائینگ جندرا(۹) پادشاه برمه پناه آوردند و در برمه با زنان مسلمان برمه‌ای ازدواج کردند و به کشاورزی، دامداری و تبلیغ اسلام پرداختند. در اواسط قرن یازدهم میلادی، نیز دو تاجر مسلمان دچار کشتی‌شکستگی شده و به دربار آناوراتا(۱۰) پادشاه وقت برمه رسیدند. پادشاه مقدم آنها را گرامی داشت، لکن چون از دستور شاه مبنی بر ساختن بتکده‌ای خودداری کردند آنها را کشت. نقل است که مردم محلی هنوز روح آن دو نفر را ستایش می‌کنند، و به احترام آنها از خوردن گوشت خوک خودداری می‌نمایند. همین پادشاه بعدها با بازرگانان مسلمان که از برمه عبور می‌کردند، طرح دوستی ریخت و از سربازان مسلمان در جنگ‌های خود با ممالک "مانی‌پور"(۱۱) و "آسام"(۱۲) و در زد و خوردهای مرزی علیه چین استفاده کرد. در این جنگها شجاعت سربازان مسلمان بخصوص دو پهلوان به نامهای بیات علی و بیاته مشهور به حسن و حسین، زبانزد مردم بود و هنوز روح آنان مورد احترام و پرستش اهالی منطقه است.
● سابقه ورود ایرانیان به برمه
دریانوردان ایرانی که قرن‌ها قبل از ظهور اسلام به سفرهای تجاری تا آسیای جنوب شرقی و سواحل شرقی چین دست می‌زدند، پس از حضور مسلمانان در برمه و با شناخت راههای اتصالی سواحل برمه به غرب چین، از این مسیر برای خرید کالاهای چینی استفاده کرده و بتدریج وارد برمه شدند. این دسته از ایرانیان که با شناخت اسلام خود را متعهد به ترویج این آئین می دانستند در مسیر سفر به برمه اقدام به تبلیغ و دعوت مردم به اسلام می کردند. آنگونه که از متون تاریخی بر می‌آید تقریباً از همان سال‌های اولیه قرن اول هجری بازرگانان مسلمان عرب و ایرانی جهت کاهش طول سفرهای دریائی، در سواحل برمه لنگر انداخته و از مسیرهای زمینی که از منطقه غرب برمه و ایالت آراکان این کشور می‌گذشت، به مناطق غربی چین سفر می‌کردند. برخی از ایرانیان نیز در منطقه حاصلخیز و مستعد ساحلی آراکان سکنی گزیدند و اولین مناطق تجمع مسلمانان را ایجاد کردند.
سیاحان چینی در نوشته‌های خود از اقامت ایرانیان در مرزهای بین برمه و "یی نانگ (۱۳)"خبر داده اند. "یی نانگ"ایالتی در جنوب غربی چین و هم مرز با برمه و هندوستان بوده است. ابن خرداد سیّاح ایرانی و سلیمان که از سیاحان عرب است، هر دو در قرن نهم میلادی، در نوشته‌های خود از فعالیت‌های تجاری در طول سواحل برمه و مالایا و اندونزی نام برده و افزوده اند: " از آنجا که مردم برمه علاقه و تبحّری در امر دریانوردی نداشتند، دریانوردان ایرانی و عرب در منطقه پگو(۱۴)، در برمه سکنی گزیده و به تجارت اشتغال ورزیدند". در این دوره هر ساله صدها کشتی متعلّق به ایرانیان از منطقه خلیج فارس به این سواحل رفت و آمد کرده و به مبادله کالاهای مختلف می‌پرداختند. بعضی از مورخیّن و محققین برمه‌ای عقیده دارند که نام شهر آراکان از کلمات عربی گرفته شده و آراکان همان کلمه الرکن عربی می‌باشد. با گسترش اسلام در هند و بنگال و تبدیل آن منطقه به یک سلطان‌نشین اسلامی، ایالت آراکان تحت نفوذ مسلمانان بنگال و هند قرار گرفت و برخی ازسلاطین مسلمان مانند عیسی تهو و امیر حمزه بر آن دیار حکومت کردند.
در سال ۱۴۰۶ میلادی"تارامینگ هالا (۱۵)" فرمانروای آراکان به دربار سلطان نصیرالدین غوری، پادشاه بنگال گریخت و مدت ۲۲ سال در دربار او به‌سر بُرد و بالاخره به کمک نیروهای سلطان بنگال مجدداً به قدرت رسید. وی در مدت اقامت در بنگال مسلمان شد و عنوان سلیمان شاه را پس از به قدرت رسیدن دوباره در آراکان زبان فارسی را زبان رسمی سرزمین آراکان قرار داد و این زبان تا سال ۱۹۳۶ میلادی که انگلیس بر برمه مسلط گردید، زبان رسمی این ایالت بود.
در سال ۱۵۳۱ میلادی پادشاه وقت ایران یک هیئت سه نفره مذهبی را به آراکان اعزام داشت تا به ساخت مساجد و تبلیغ اسلام و دعوت از علمای آراکان جهت سفر به ایران همت گمارند. از همان زمان زبان فارسی که زبان رایج اهالی غرب برمه بود بر زبان برمه‌ای نیز تأثیر گذاشت تا جائی که هنوز هم لغات و اصطلاحات متعدد فارسی به‌ویژه اصطلاحات دریانوردی مانند بندر، شاه بندر، ناخدا در زبان برمه‌ای دیده می‌شود. در جنگ جهانی دوم، در خلال ورود سربازان بودائی ژاپن به برمه، بودائیان به محله‌های مسلمان‌نشین در آراکان حمله‌ور گردیده، هزاران نفر از مسلمانان از جمله ایرانیان را غافلگیر و هلاک کردندو این امر موجب اختلافات دامنه‌داری بین دو قوم ماگ(بودائی) و روهین گیا (مسلمانان) در آراکان گردید. بعد از استقرار ژاپنیها در آراکان مسلمانان آن منطقه بر علیه ژاپنیها وارد عمل گردیدند و به‌عنوان عوامل اطلاعاتی و شناسائی و خراب‌کاری با انگلیسیها همکاری می‌کردند. انگلیس نیز در قبال این همکاری، وعده نوعی خودمختاری به مسلمانان آراکان را داد. این پیشینه سبب شد که دولت مستقل برمه، پس از آنکه درسال ۱۹۴۸ به‌قدرت رسید به آزار مسلمانان به‌ویژه در ناحیه آراکان پرداخت و این امر موجب تضعیف مسلمانان از جمله ایرانیان شیعه و همچنین تضعیف زبان فارسی گردید.● وضعیت ایرانیان در قرون معاصر
تاریخ نشان می دهد که روابط مردم ایران با اهالی برمه سابقه‌ای دیرینه داشته و سابقه آن به زمان مهاجرت تاجران ایرانی به سواحل برمه بر می گردد. در منطقه آراکان دربرمه، مدت‌‌ها حکام و شاهان مسلمانان فرمانروائی می‌کردند. در این دوره زبان فارسی وارد زبان آراکانی و برمه‌ای گردید و تا سال ۱۸۳۶ میلادی که انگلستان بر برمه مسلط شد زبان رسمی دربار آراکان بود. پس از تسلط انگلیس نیز عده‌ای از ایرانیان به برمه مهاجرت نموده، در آن سرزمین سکنی گزیدند. اگرچه اکثر شیعیان یانگون از اسلاف شیعیان هندی می‌باشند ولی علایق خاصی نسبت به ایران دارند. آنان در گذشته از شهرهای، شیراز، کاشان، بهبهان، و یزد به برمه مهاجرت نموده اند امروز نیز خانواده هائی با اسامی کاشانی، شیرازی، بهبهانی، اصفهانی ویزدی در برمه اقامت دارند. برخی از آنان علیرغم گذشت زمان هنوز زبان فارسی را در برمه حفظ کرده و بر این اساس هویت ایرانی خود را پاس داشته اند. اگرچه کثریت مسلمانان برمه سنّی بوده ولی حدود ده هزار نفر شیعه نیز در این کشور زندگی می‌کنند که ریشه ایرانی – هندی دارند. آنان یک مسجد بزرگ و چند امام‌باره یا حسینیه و مسجد کوچک در یانگون داشته و در سایر شهرها هم مساجد و حسینیه بنا نموده‌اند. زبان فارسی یکی از نقاط اشتراک شیعیان در برمه بوده و امروزه نیز علیرغم گذشت بیش از دو قرن از ورود ایرانی ها به برمه، بسیاری از نواددگان و بازماندگان آنان به زبان فارسی تکلم کرده و یا با آن آشنایی دارند. علاوه بر ایرانی ها، حضور اقوام هند و بنگالی در برمه و نفوذ پر رنگ زبان و ادب فارسی در شبه قاره، زمینه های مناسبی را برای رواج زبان فارسی در این کشور فراهم آورده بود. در دوران پادشاهی "مین بادلون اینک"(۱۶) در سال های۱۶۰۵ تا ۱۶۲۸ زبان فارسی به عنوان یکی از زبان های تشریفاتی دربار در کنار زبان برمه ای استفاده می شد.
در واحد شرق شناسی دانشگاه یانگون نیزدر گذشته ای نه چندان دور، تنها سه زبان یعنی بالی، بنگالی و فارسی تدریس می شد. همچنین زبان فارسی در مراکز و مدارس دینی اهل سنت برمه آموزش داده می شد و برخی از متون ادبی و یا اخلاقی مربوط به ادب فارسی، ترجمه و یا به عنوان کتب درسی در این مراکز مورد توجه بود. هنوز هم منتخبی از پندنامه عطار، کیمیای سعادت و رساله منهاج العابدین امام غزالی، گلستان و بوستان سعدی، در واحدهای عربی کالج "کانابولا"(۱۷) تدریس می گردد. اخیراُ شخصی به نام مولانا ابراهیم جمالی، از روحانیون هندی الاصل و سنی مذهب برمه، اقدام به چاپ کتاب دو جلدی آموزش زبان فارسی به برمه ای و بنگالی به همراه مجموعه پندها و اندرزهای اخلاقی برگرفته از منابع فارسی کرده است. این سه جلد کتاب با مجوز و تقریظ شیخ الاسلام برمه به چاپ رسیده است. در سال ۱۹۰۹ میلادی گروهی از جوانان شیعه در یانگون انجمنی به‌نام اتحادیه جوانان ایرانی تشکیل دادند، هدف آنان هماهنگی و تمرکز فعالیت ایرانیان در یانگون بود. دیری نپائید که تعداد کثیری از ایرانیان یانگون به عضویت اتحادیه مزبور در آمدند و نام آن به اتحادیه ایرانیان و در سال ۱۹۳۵ به باشگاه ایرانیان تغییر یافت. در اتحادیه ایرانیان کلاس‌هائی برای تدریس زبان فارسی و بررسی وقایع ایران دایر بود و حتی کمک‌هائی از جانب این اتحادیه به جمعیت سابق شیر و خورشید سرخ ایران اعطا می شد. . اعضاء اتحادیه ایرانیان بصورت مادام‌العمر به عضویت اتحادیه در می آمدند.
● نقش مقابر ایرانی در حفظ زبان فارسی
یک گورستان قدیمی متعلق به ایرانیان که در مرکز یانگون قراردارد مجاهدت ایرانیان برای حفظ زبان و هویت خود را تائید می کند. در این گورستان با چهار هکتار وسعت، حدود یکصد مزار وجود دارد که بر روی سنگ اکثراین قبور به زبان فارسی مشخصات متوفی نوشته و شعری نیز در ابراز تاسف از فوت وی بر روی سنگ قبر حک شده است. از روی سنگ نبشته ای که در محل نمازخانه گورستان نصب شده می توان دریافت که نام گورستان، "مغول"بوده و برای استفاده شیعیان مسلمان در سال ۱۸۵۶ توسط آقا احمد اصفهانی، کنسول ایران تاسیس شده است.
این سنگ نبشته همچنین میرزا علی اصغر بهبهانی با اسم برمه ای یو علی، قاسم بیگ با اسم برمه ای یوانگ تین، میرزا غلامحسین مازندرانی با اسم برمه ای یوتین میینت، میرزا علی جان مشکی با اسم برمه ای سای تونگ تین و علی اصغر با اسم برمه ای یو تون میت را اعضای هیات امنای قبرستان معرفی کرده که در زمان حیات آنان، نمازخانه شیعیان در سال ۱۹۹۱ ساخته شده است.
در سفر نگارنده به میانمارکه برای تسلیم استوارنامه انجام شد(مرداد ۱۳۸۴) از گورستان ایرانیان و مدرسه دینی شیعیان یانگون که در این قبرستان واقع است بازدید شد. در این مدرسه زبان فارسی توسط چندتن از شیعیان تحصیلکرده در ایران آموزش داده می شود.
دانش آموزان این مدرسه به زبان فارسی آشنا بوده و برخی از آنان براحتی قادر به تکلم به زبان فارسی هستند. یکی از آنان به خط فارسی مطلبی به عنوان خوش آمدگوئی بر روی تخته سیاه نوشته بود. یکی دیگر از دانش آموزان نیز به زبان فارسی به با بیان جملاتی به ما خوش آمدگفت. برنامه درسی کلاسها نیز به زبان فارسی بر روی تخته سیاه نوشته شده بود که همه حکایت از علاقه و اراده دانش آموزان برای حفظ و فراگیری زبان فارسی بود. آقای عنایت حسین مدیر و مدرس مدرسه پسرانه نیز وجود استعداد در دانش آموزان برمه ای برای فراگیری زبان فارسی را تائید می نمود.
در فاصله دو کیلومتری این مدرسه، مسجد قدیمی دیگری به نام" پنجه مسجد" و جود دارد که ار آن به عنوان مدرسه خواهران استفاده می شود. حدود هشت خانم برمه ای که در ایران درس خوانده و به زبان فارسی مسلط هستند مدرس این مدرسه می باشند. پنجه مسجد که از مساجد قدیمی یانگون می باشد نیز از آثار حضور ایرانیان در برمه است. از روی تابلوی سنگی مسجد می توان دریافت که ساخت پنجه مسجد در ساعت چهار بعدازظهر تاریخ دوازده ربیع الاول سال ۱۲۹۳ قمری مطابق با تاریخ ششم آوریل ۱۸۷۷ خاتمه یافته است. در تابلوی سنگی دیگری مشخص شده که سالگرد یکصدمین سال تاسیس مسجد در تاریخ ۶ آوریل ۱۹۷۷ جشن گرفته شده ست. بانیان و سازندگان این مسجد نیز ایرانیان یانگون بوده اند. قرابت و نفوذ زبان فارسی در زبان اردو که بسیاری از مسلمانان برمه با آن آشنا می باشند نیز یکی از زمینه های تسهیل آموزش زبان فارسی در برمه می باشد.مسجد فعال دیگری به نام مسجد مغول در مرکز یانگون وجود دارد که توسط ایرانیان ساخته شده و پایگاه شیعیان ایرانی تبار می باشد. یکی از فارغ التحصیلان ایرانی به نام محمدباقر اصفهانی که اصالتا برمه ای می باشد امام جماعت این مسجد است. شبهای جمعه نیز دعای کمیل توسط شیخ عنایت حسین در این مسجد برگزار می گردد. تولیت این مسجد با فردی به نام شفیع شیرازی بوده و وی رئیس انجمن اهل بیت(س) برمه نیز می باشد. در چند شهر دیگر میانمار از جمله مندلی نیز آثار حضور ایرانیان وجود دارد.
● مناسبات ایران و میانمار
به دنبال برقراری مناسبات رسمی ایران و میانمار درتاریخ ۱۸ مرداد ۱۳۴۷ سفیر ایران در دهلی نو به‌عنوان سفیر اکردیته در یانگون معرفی و درتاریخ ۲۲ مهر ۱۳۴۹ استوارنامه خود را به ژنرال نوین رئیس شورای صلح و توسعه میانمار(رئیس کشور) تسلیم کرد. همچنین سفیر برمه در پاکستان نیز به‌عنوان سفیر اکردیته در تهران تعیین و درتاریخ ۲۰ آبان ۱۳۴۹ استوارنامه خود را تسلیم نمود. در تاریخ ۱۶ فروردین ۱۳۵۰ ژنرال نوین از ایران دیدار کرد، از آن سال به بعد سفراء دو کشور در دهلی نو و اسلام‌آباد در پایتخت‌های دو کشور اکردیته بوده‌اند. روابط رژیم پهلوی با دولت برمه بسیار دوستانه بود تا جائی که رژیم ایران مخالفین سیاسی خود را به برمه تبعید می کرد. در این رابطه مرحوم صادق خلخالی نماینده سابق مردم قم طی سخنانی در مجلس شورای اسلامی گفته است: " در جنگ بین‌الملل اول علمای ما از جمله آیت‌الله سید محمدتقی خوانساری و آیت‌الله سید ابوالقاسم کاشانی به‌علت برداشتن اسلحه و جنگیدن با انگلیسی‌ها برای مدتی به کشور برمه تبعید گردیدند"(۱۸). بعد از پیروزی انقلاب اسلامی روابط ایران و برمه با تبادل هیاتهای رسمی فعال بود و عمده روابط اقتصادی دو کشور نیز منحصر به چندبارخرید برنج از برمه بود. در حال حاضر سفیر ایران در تایلند در میانمار اکردیته بوده و سفیر میانمار در دهلی نو نیز در تهران اکردیته می باشد. بنظر می رسد سابقه حضور ایرانیان در برمه می تواند همواره یکی از محورهای گفتگو و همکاری دوکشور بوده و در تحکیم روابط فیمابین نقش ایفا نماید.

پی نوشت:
۱- Pagan
۲ - Ananda Pagoda
۳ - Toungoo
۴ - Konbaung
۵ - Maoungtan Loiy
۶ - Kayapory
۷ - http://www. aftab. ir/travel/countries/burma/culture/religion_muslem. php
۸ - Rambry Islands
۹ - Mahataing chandra
۱۰ -Anaverata
۱۱ - Manypour
۱۲ - Asam
۱۳ - Yenang
۱۴ - Pego
۱۵ - Taraming Hala
۱۶ - MIN BADLON EANK
۱۷ - Kanbalu
۱۸. روزنامه رسالت ۳۰/۱۰/۶۹
نویسنده: محسن پاک آیین

منبع : باشگاه اندیشه