دژ قلعه رودخان، یادمان باستانی – توریستی ایران

دژ قلعه رودخان فومن در فاصله حدود ۲۰ کیلومتری جنوب فومن و در بالای کوهی به ارتفاع متوسط ۷۰۰ متر و به همین نام قرارگرفته است (آخرین تاریخ بازسازی قلعه ۹۱۸ تا ۹۲۱ هجری –قمری بوده است واز تاریخ ساخت آن اطلاعی نیست).
این قلعه به طول حدود ۵ کیلومتر و عرض تقریبی ۱۰الی ۵۰ متر با استحکا مات برج ما نند،اتاقکهای دیده بانی ،آب ا نبار،تونل خروجی ،شومینه گرمایی ،محوطه شاه نشین ، حصار کوهستانی و جنگل ا نبوه بصورت یک دایره که از یک شعاع دارای خروجی است به آن شکوه فراوانی داده است .طبق نظردانشمند گرامی جناب آقای دکتر منوچهر ستوده عظمت این دژ همتای قلعه استخر فارس است، قلعه های الموت،خراسان،رودبار،وطارم در مقابل آن بسیار محقرند.
عظمت ،موقعیت قرارگیری و جغرافیایی ، موقعیت و قرارگیری اقلیمی ،استفاده از مصالح محبط جغرافیایی محل ، محیط جنگلی و کوهستا نی اطراف قلعه ،پیاده روی حدود ۴کیلومتر ارتفاعی ،آب و هوای بسیار دلپذیر تابستانی و زمستانی و بهاری و پاییزی (وشاید بیشتر !)و…..این فلعه میتواند یکی از مکانهای توریستی و گذران اوقات فراغت گردشگران ایرانی و خارجی باشد که اشتغالزایی لازم را نیز به دنبال خود خواهد داشت .
هدف نوشتن مقاله معرفی این قلعه از دیدگاه اکو جغرافیایی با تکیه بر طبیعت گردی می باشد .جهت روش مطالعه از روش توصیفی به همراه تجزیه و تحلیل عناصر آب و هوایی جهت ارائه نقشه بیوکلیماتیک قلعه و زمانهای مناسب گردشگری خواهد بود که نهایتا موارد کاربردی آن به جامعه علمی ارائه می گردد.
همگن بودن محیط انسانی قلعه با محیط طبیعی ،استفاده از شومینه و معماری منحر به فرد در حداقل ۱۰۰۰سال پیش . مکان گزینی اقلیمی از نظر سرما در تابستان و گرما در زمستان و مکان گزینی سوق الجیشی قلعه با توجه به هوش بالای طراحان آن ، از عجایب آن قلمداد میگردد .و حق است که این دژ جزء عجایب هفتگانه نام گرفته است .
دژ قلعه رودخان یکی از بززکترین قلعه های باقی مانده از دوران قدیم در ایران می باشد که در جنوبغربی شهرستان فومن در یک شرایط کوهستانی ، جنگلی با ارتفاع حدود ۷۰۰ متر از سطح دریاهای آزاد قرار گرفته است .از تاریخ دقیق ساخت آن اطلاعی نیست ولی چندین بار مرمت و بازسازی و مورد استفاده قرارگرفته است.
خوچکو، رابینو،دکتر ستوده با مشاهدات میدانی و اسنادی در مورد سابقه تاریخی و مشخصات قلعه مطالعاتی شایسته انجام دادهاند که کاملترین نوشته موجود ،مطالعات دکتر ستوده در حال حاضر می باشد.
تحقیق و مطالعه حاضر جهت استفاده اقتصادی –اکوتوریستی از قلعه رودخان با توجه به شناخت یادمانی –اکو جغرافیایی میباشد تا با شناخت پارامترهای آب و هوایی و جغرافیایی برنامه ریزی اکوتوریستی جهت استفاده عموم انجام پذیرد. شرایط محیطی قلعه با توجه به تغییرات فصلی از شرایط بارانی ،آفتابی ،برفی ،مه اندود و …..متغیر است لزوم مطالعات فوق جهت برنامه ریزی لازم الجرا است وپیش بینی می گردد که با شناخت متغیر های آب و هوایی حداکثر درآمد اقتصادی و اشتغال زایی برای استفاده اکو توریستسی دژ قلعه رودخان وجود دارد . هم چنین نگهداری یک اثر میراث فرهنگی و تحویل آن به نسلهای آینده که حاصل تلاش و کوشش مردم آن دیار بوده است نیز می باشد.
● موقیعیت جغرافیایی دژ قلعه رودخان
دژ قلعه رودخان که به نامهای قلعه حسامی ،قلعه سکسار ،قلعه سلسال(قلعه به همین نام در رضوانشهر ) معروف است در ۲۳ کیلو متری جنوب غربی فومن در ار تفاع حدود ۷۰۰ متری از سطح دریا های آزاد در میان درختان انبوه جنکلی و در روی یال یک کوه واقع شده است که تقریبآ از ۴ طرف توسط دره های عمیق و رودخانه های دائمی قلعه دنه و قلعه رودخان احاطه شده است. این قلعه از سمت شمال به رودخانه قلعه رودخان و شولم فومن ،از سمت شرق به رودخانه قلعه دنه و ملک سر و از سمت جنوب به کوهستان تالش و شهرستان شفت ،واز سمت غرب نیز به کوهستان تالش و استان زنجان محدود شده است.
این قلعه به شماره ۱۵۶۷/۳ ثبت آثار ملی ایران شده است.طول این قلعه در حدود ۵۰۰ متر و عرض آن در نقاط مختلف از ۱۰ متر تا ۵۰ متر متفاوت است .در ساخت این فلعه از میلیونها آجر استفاده شده است که ابعاد و قطر این آجرها (طول و عرض ۲۳*۲۱ و ۵*۴ قطر ۴۰*۲۳۵*۲۳۵ میلیمتر و ۳۵*۲۰۰*۲۰۰ میلیمتر استفده شده است ودر باز سازی سال ۱۳۸۰ خورشیدی توسط میراث فرهنگی استان گیلان ، دو انبار ذخیره آجر با هزاران قطعه آجر در عمق چند متری خاک داخل قلعه کشف گردیید . باید اضافه نمود که احتمالآ در آن دوره زمانی ،آجرها در پایین دست و روستاهای حاشیه قلعه پخته شده و توسط حیوانات بار کش ویا ……به داخل قلعه حمل شدهاند .
مساحت دژ در حدود ۵ هکتار و از سنگ ،آجر ملاط ساروج ،گچ ساخته شدهاست
● پیشینه تاریخی دژ قلعه رودخان
قدمت قلعه به حدود دوره ساسانیان بر می گردد و بر افراشتن ان با حمله اعراب مسلمان به ایران مربوط می شود و أن مقارن با پادشاهی گیل گیلانشاه در دوره ساسانیان و مقام پشتخوار گر شاهی (اتحادیه گیلان ، طبر ستان ، گرگان و دماوند )که تحت حکومت واحد او قرار داشت و این سرزمین (پشتخوار گر =دامنه شمالی البرز )به فرمان یزد گرد سوم (آخرین پاشاه ساسانی )در اختیار گیل گیلانشاه قرار گرفت . پس از مرک یزد گرد شوم (۳۲ هجردی / ۶۵۱ میلادی )گیلانشاه شروع به ساختن برج و بارو و سدار دفاعی جهت جلوگیری از حمله اعراب می کند ….(۱)
سید ظهیرالدین مرعشی نیز مینویسد که گیل گیلانشاه از سی یه تا گرگان قصرهای عالی ، عمارات قوی و قلاع و حصون ترتیب داد اما داراملک او در گیلان بود …..(۲)
عبدلی(۴) به نقل از آرتور کریستین سن می نویسد قبل از هخامنشیان ،قوم کادوس در دوران مادها در نواحی کوهستانی گیلان سکنی داشتند که بعدا گیلها و دیلمی ها را تشکیل دادند که جز’ اقوام آریایی واقعی میباشند.
عبدلی می نویسد به نظر می رسد در این زمان یعنی ساسانیان دژ گشت یا قلعه رودخان فعلی واقع در حومه فومن (=پومن ، هومن ، وهومنه ) به یک مرکز مهم نظامی –سیاسی کادوسها تبدیل شده بود ولی قلعه و اقوام کادوس قبل از این در این مکان وجود داشته اند . این مکان در زمان اشک سوم اهمیت سوق الجیشی پیدا می کند و پارتیها این قلعه را جهت نظارت سرزمین آماردان ( شرق سفید رود –حوالی رودبار )استفاده می کردند واین مکان مقری نظامی گردید . دژ گشت یا شاهپور (فیروز ) ساسانی پسر نرسی دوم بوده است این دژ حاوی اسراری است که تا کنون کشف نشده است.همردیف این قلعه آثار کادوسها در آق اولر در ییلاقات کرکانرود تالش به همراه شهر باستانی وجود دارد که دارای آ تشکده بوده وآثار آن نیز هنوز وجود دارد (۳)
اسکندر منشی مولف تاریخ عالم آرای عباسی نیز می نگارد والیان گیلان (بیه پس )خود را از نژاد اسحق پیغمبر شمرده اند و رشیدالدین فضل ا لله آنان را از اعقاب ساسانیان می شمارد.(۵)
خو چکو ضمن بازدید از قلعه می نویسد ،قلعه دژی بر بالای کوه با سنک و آجر ساخته شده و طرفین در ورودی دو برج دفاعی مستحکم است . بر بالای در کتیبه ای است که مطالب زیر بر سنگی حک شده است :این قلعه که به نام قلعه حسامی است نخستین بار در سال ۹۱۸ ( ۱۳-۱۵۱۲ الی ۱۶-۱۵۱۵ )الی ۹۲۱ میلادی به امر سلطان حسام الدین بن امیره دباج بن امیره علا الدین اسحقی تجدید بنا شد . این کتیبه را کمالدین بن محمد گیلانی نوشت . عبارات آن از خان احمد شیروانی و تحریر آن از ابن حسینی الخراسانی است (۶).
دکتر ستوده می نویسد : دژی که بنام قلعه رودخان خوانده میشود سومین بنا از بنا های عجیب هفت گانه گیلان است . نگارنده که دژ های زیادی را دیده و مطالعه کرده است تا کنون دژی بببه این عظمت و استحکام ندیده است . شاید بتوان این دژ را یکی از دژ های عجیب ایران دانست .تنها دژی که می تواند برابر و همسر او باشد قلعه استخر (اصطخر )فارس است . دژ های خراسان ،الموت ،رودبار ،تارم زنجان در مقابل این دژ بسیار کوچک و نا چیزند (۷)وی می افزاید که مساحت قلعه رودخان معادل ۱۰ الی ۱۲ قلعه دیگر است و بیش از ۲۰ قلعه انگلستان را مشاهده نموده است اما قلعه رودخان بزرگتر و مستحکم تر از تمامی آنها است
این قلعه دارای در ورودی با پایه ستونی از سنگ سفید به ابعاد عرض ۳۳ در طول ۷۷ در ۲۵ سانتی متر بوده است و کتیبه ذیل روی آن نوشته شده بود که توسط فردی هندی از جا کنده شده و از بین برده شده است. روی آن عبارات زیر نوشته شده بود " . علاالدین اسحقی خلد ملکه و سلطانه در تاریخ ثمان عشر و تسمعا یه این قلعه مبارکه را که مسمی به قلعه حسامی است و هرکز درجه تغییر نیافته ……..۹۱۸ دانا چون دهر دشمن خوی هرزه جوی ……خویش اظهار کند و عهد “……باقی مطالب آن فرسوده شده و از میان رفته است (۸).
همچنین نوشته که بر بالای الله دادکوه در جنوب گشت فومن خرابه های قصری قدیمی وجود داشته که وقتی می گوییم حاکم فومن مجبور شد به قلعه رودخان هموار شود گنجینه ثروت خود را به آنجا فرستاد و میان گوراب پس و خسرو آباد خرابه های عمارت کوچک مربع شکلی از آجر دیده می ششود که ساکنان آن مطبخ خانه کاخ قلعه رودخان می دانند.(۵)
این دژ از حدود پانصد سال پیش تا ۸۰ سال پیش توسط افراد مختلف حکو متیان و جنگلیان به عنوان یک پناهگاه مورد استفاده قرار گرفته است و با توجه به اینکه ایجاد چنین قلعه ای موجبات شگفتی و حیرت از نظر معماری ، مکان گزینی ،سوق الجیشی ، مصالح مورد استفاده و …..می باشد می تواند در شرایط جدید و امروزی به عنوان یک مکان توریستی و تفریحی و اشتغال زا جهت استفاده و برنامه ریزی اکوتوریستی مورد استفاده قرار گرفته تا خرابه های باقی مانده نشانی از تلاش و هوش نیاکان این خطه به یادگار باقی بماند هر چند طبیعیت مرطوب و رویش درختان جنگلی ، تخریب سودجویان و عتیقه یابها ، ……این قلعه مورد بی مهری قرار گرفته است ولی جاذبه آب و هوایی و اکوتوریستی این قلعه می تواند بازدید کننگان بسیاری را از ایران و جهان در تمامی فصول پذیرا باشد . که این مقاله کوشش در شناخت پارامترهای اکوتوریستی این قلعه و معرفی آن به علاقه مندان اکو توریست دارد.
● ویژگیهای محیطی و توپوگرافی قلعه رودخان
▪ پیاده روی در داخل جنگل
از روستای قلعه رودخان در ارتفاع ۱۵۰ متری تا قلعه مسیر راه پوشیده از جنگل انبوه می با شد که از کنار رودخانه قلعه رودخان ،آب زلال و ماهی قزل آلا و آبشارهای کوچک در مسیر راه همراه می باشد . در پای کوه قلعه دو رودخانه قلعه دنه و قلعه رودخان از دو طرف قلعه را محاصره کرده است . که در پای رودخانه شمال شرقی ،تونلی وجود دارد که ارتباط تونل را با قلعه با طول حدود ۱۵۰۰ متر در بر می گیرد که در حال حاضر در ۱۰ متری تونل ریزش سنگ مانع از حرکت بیشتر می گردد. حرکت به سمت قلعه از دامنه پر شیب شمال غربی با پله هاییی که جدیدا اداره منابع طبیعی احداث کرده است با نیم دایره بزرگی همراه می باشد که تا حدود ۱۰۰۰ متری قلعه ادامه دارد پس از آن باید با توجه به کفش و لباس مناسب کوه به سمت قلعه حرکت نمود . جنس زمین از پای رودخانه تا خود قلعه از سنگهای آهکی و ماسه سنگ پوشیده است و با خاک و برک هوموسی غنی جنگلی فرش شده است نوع درختان مسیر راه توسکاه ،ممرز ،افرا ،بلوط ،راش و آراد می باشد .در چند نقطه از مسیر راه پل چوبی جهت عبور از رودخانه نیز ساخته شده است
▪ رود خانه خروشان
رودخانه قلعه رودخان حداقل دبی را در تیر ماه با ۵/۱ ومردادماه با ۸/۱ متر مکعب در ثانیه و حداکثر دبی را ردر مهرماه با ۷/۵ و فروردین ماه با ۵/۴ مترمکعب در ثانیه دارا می باشد و نشان می دهد که در برنامه ریزی رودخانه در ماههای فروردین و اواسط اردیبهشت و از مهر تا اتمام دوره سرد سال امکان طغیان وجود دارد که باید تمهیدات لازم به عمل آورده شود (آبان با ۷/۲-آذر با ۴/۳ دی با ۳/۲ بهمن با ۴/۲ اسفند با ۸/۲ اردیبهشت با ۸/۵ خرداد با ۱/۳ و در ماه شهریوربا ۲ مترمکعب در ثانیه )حدود ۵ ماه از سال از اردیبهشت تا شهریور بستر مناسب و بدون خطر را دارا می باشد که علاوه بر بازدید از قلعه و زیبا یی رودخانه برای ماهیگیری و شنا نیز مناسب می باشد .
● ویژگی آب و هوایی قلعه رودخان
در دره قلعه رودخان یک ایستگاه کلیماتولوژی در مختصات جغرافیایی ۱۴/۴۹شرقی و ۵/۳۷ شمالی در ارتفاع ۵۰۰ متری و یک استگاه بارانسنجی در ۶/۴۹ شرقی و ۶/۳۷ شمالی در ارتفاع ۳۰۰ متری با آمار نسبتا طولانی احداث شده است . بررسی بارندگی سالیانه این قلعه نشان می دهد میانگین باران در حدود ۱۷۰۰ ملیمتر با میانگین ۱۶۶۳ و انحراف استاندارد ۲۷۱ و حداقل ۱۳۰۶ و حداکثر ۲۵۵۲ با چارک اول ۱۵۶۰ میلیمتر و چارک سوم ۱۹۱۳ و با ضریب تغییرات ۹/۱۵ درصد ک حاکی از نظم بارندگی سالیانه در این قلعه می باشد را نشان می دهد بررسی بارندگی ماهیانه نشان می دهد که حداقل بارندگی در ماه های اردیبهشت تا شهریور از ۵۰ تا ۶۹ میلیمتر می باشد ودر سایر ماهها میزان بارندگی از ۷۰ میلیمتر بیشتر است این موضوع نشان دهنده این واقییت است که از میانه بهار و تابستانها موقیعیت اکو توریستی قلعه در بهترین شرایط قرار داردو در زمستان با توجه به سرما و بوران با تجهیزات کوه نوردی و پوشش کامل این امکان پذیر است
برسی حداقل و حداکثر دما نشان می دهد که در قلعه حداقل مطلق دما از ماه مهر تا فروردین زیر صفر درجه و تا ۱۳- درجه سانتی گراد میرسد و حداکثر مطلق دما از ماه فروردین تا شهریور تا ۳۷ درجه سانتی گراد می رسد که دامنه حرارتی حداقل ۲۷ تا حداکثر ۴۰ درجه را در طول سال نشان می دهد که این دامنه برنامه ریزی توریسم زمستانی و تابستانی را با خود به همراه دارد .
بررسی ساعات آفتابی دژ قلعه رودخان نشان می دهد که بیشترین ساعت افتابی ماهانه از ماه فروردین شروع (۹۰ ساعت )تا تیر ماه به ۲۰۶ ساعت متغیر است در دوره گرم سال از اردیبهشت با ۱۳۳ ،خردادبا ۱۸۲ ، مرداد با ۱۴۷ و شهریور با ۱۳۵ ساعت که متوسط از ۲ تا ۶ ساعت در روز دارای آفتاب می باشد که این پارامتر با توجه به رطوبت هوا می تواند نقش بسیار مطلوبی را ایفا نماید بطوری که در ماه خرداد ،نیر و مرداد این دژ روزهای به یاد ماندنی اب و هوایی خود را در نظر هر فرد بازدید کننده از نظر مطلوبیت هوا به همراه دارد .
● نتجه گیری
با توجه به قدمت تاریخی و گذشته نا شناخته این میراث فرهنگی و ملی این خطه ایران زمین است که بهره گیری از زمان مناسب آ ب و هوایی و تعطیلی تابستانه و گردشگری ناشی از آن می تواند نقش بالایی را در اشتغال زایی و افزایش درآمد روستاییان این منطقه داشته باشد .واز طرفی موقیعیت جنگلی و توپوگرافی و زمستانهای برفی ،پیاده روی کوهنوردی و مسیر مناسب تا قلعه و امکان اتراق در داخل قلعه و زمان دسترسی به قلعه و امکانات مخابراتی ناحیه ، از آن در فعال کردن گردشکری زمستان نیز می توان بسیار مناسب باشد

منابع مورد استفاده :
۱- قربان فاخته –قلعه رودخان یادگاری از گذشته پر از فراز و نشیب گیلان - اداره آموزش متوسطه گیلان – بدون تاریخ –ص ۳
۲- مرعشی ،سید ظهیرالدین –تارخ طبرستان ، رویان ، مازندران –به کوشش سید محمد حسین تسبیحی –تهران –۱۳۴۵-ص ۱۰
۳- علی عبدلی تاریخ کادوس - نشر فکر روز – ۱۳۷۸-ص ۱۶۷
۴- آرتور کریستن سن – ایران در زمان ساسانیان ترجمه رشید یاسمی -ص ۳۱۰
۵- رابینو –ولایات و دارالمرز گیلان ترجمه جعفر خمامی زاده نشر طاعتی ص ۱۸۱
۶- منوچهر ستوده از استارا تا استرآباد جلد یک ص ۱۵۸
۷- اصلاع عربانی کتاب گیلان گروه پژوهشگران ایران جلد ۱ چاپ دوم ۱۳۸۰ ص ۵۴۸
۸- آمارنامه هواشناسی سازمان هواشناسی ایران
۹- امار دبی رودخانه قلعه رودخان سازمان آب منطقه گیلان رشت
۱۰- نقشه توپوگرافی شیت شولم و فومن سازمان جغرافیایی به مقیاس ۱:۵۰۰۰۰
۱۱- نقشه کاربری اراضی وزارت کشاورزی به مقیاس ۱:۱۰۰۰۰۰

منبع : ایراس