زعفران: به‌نام نادر، به کام قادر

زعفران (Saffron) از خانواده زنبقیان (Iridaceae) و با نام علمی (Crocus Sativus گیاهی است علفی، چند ساله و بدون ساقه که دارای پیاز توپر یا بنه (Corn) با قطر ۳ تا ۵ سانتی‌متر می‌باشد.
زعفران عرضه شده در بازار تجارت در واقع کلاله‌های خشک‌شده همراه با نسبت کوچکی از خامه می‌باشد که به کلاله متصل است و در هر آب‌وهوائی امکان رویش ندارد و تنها در خاک کوپر و آب‌وهوای آن سازگار است. این گیاه بومی ایران که سرزمین اصلی آن در زمان مادها دامنه کوه‌های الوند همدان و حوالی آن بوده است، از دیرباز در مناطقی از ایران از جمله قم، اصفهان، فارس و خراسان کشت می‌شود.
سطح زیر کشت زعفران ایران حدود ۵۱ هزار هکتار است که استان خراسان با سطح زیر کشت و تولید بیش از ۹۰ درصد، بیشترین سهم زیر کشت و تولید این محصول را به خود اختصاص داده است.
به دلایل متعدد سطح زیر کشت زعفران طی چند دهه گذشته به‌طور چشمگیری افزایش یافته است به‌طوری که سطح زیر کشت این محصول در سال ۱۳۵۸ حدود ۵۵/۲ هزار هکتار بود، در سال ۱۳۸۱ به بیش از ۵۱ هزار هکتار رسیده است. به‌عبارت دیگر سطح زیر کشت زعفران در ایران طی دوره ۸۱-۱۳۵۸ به‌طور متوسط سالانه حدود ۱۴ درصد رشد داشته است. طبق آمار، سطح زیر کشت این محصول در جهان حدود ۵۶ هزار هکتار می‌باشد.
در سطح جهان، ایران با تولید ۵/۱۸۴ تن به‌عنوان تولیدکننده اصلی این محصول محسوب می‌شود که حدود ۸۰ درصد تولید جهانی را به خود اختصاص داده است. بعد از ایران، کشور اسپانیا با تولید ۲۲ تن زعفران در جایگاه دوم قرار دارد و کشورهای یونان، هند، آذربایجان، مراکش، ایتالیا و ... به‌عنوان دیگر تولیدکنندگان این محصول محسوب می‌شوند که سهم اندکی از تولید را عهده‌دار هستند.
از آنجا که ایران بزرگترین تولیدکننده زعفران در جهان است، هرگونه تغییر در مقدار تولید و قیمت جهانی به تغییرات تولید زعفران ایران وابسته است.
سیستم بازاریابی محصول زعفران به مانند بسیاری از محصولات دیگر با مشکلات عدیده‌ای روبه‌رو است. در نظام بازاریابی زعفران، قسمت اعظم منافع نصیب تجار، دلالان، عمده‌فروشان و صادرکنندگان غیرمجاز می‌شود.
در واقع تولیدکنندگان زعفران تنها مرحله کاشت و تولید محصول را در اختیار دارند و در مرحله قیمت‌گذاری، تجار تعیین‌کنندگان نرخ زعفران هستند. نظام فعلی بازاررسانی زعفران انگیزه کافی برای کشت زعفران مرغوب را از زعفران‌کاران می‌گیرد چرا که به‌علت حرکت محصول از مجاری توزیع نامناسب، منافع تولیدکننده به حداقل می‌رسد. از آنجائی که زعفران‌کاران هنوز از تشکلی سازمان‌یافته در امر بازاریابی برخوردار نیستند و به‌صورت انفرادی در عملیات فروش شرکت می‌کنند، قادر نیستند بر قیمت این محصول اثر بگذارند و ناچار هستند قیمت‌های تعیین‌شده را که عمدتاً توسط دلال‌ها و عمده‌فروشان تعیین می‌شود، بپذیرند.
از دیگر مشکلات عمده زعفران‌کاران در سیستم بازاریابی، نداشتن سرمایه‌ کافی است که باعث شده است علی‌رغم اینکه زعفران محصولی است که در تمام طول سال برای آن تقاضا وجود دارد، به ناچار تمامی محصول را در هنگام برداشت به فروش برسانند.
از مشکلات دیگر، ورود انفرادی زعفران‌کاران به بازار، بالا رفتن هزینه بسته‌بندی، بازاررسانی و توزیع این محصول است. در بعد جهانی نیز بازاریابی محصول زعفران با مشکل روبه‌رو است. البته برخی از این کشورها خود صادرکننده زعفران هستند. به‌طور مثال امارات متحده عربی به‌عنوان کشور واسطه، زعفران وارداتی از ایران را به کشورهای دیگر صادر می‌کند و یا اسپانیا برای افزایش مرغوبیت محصول خود از زعفران ایران استفاده می‌کند.
به‌طور خلاصه به‌دلیل وضعیت نامناسب بسته‌بندی و نظام توزیع زعفران ایران در بازارهای جهانی، کشورهای دیگر به‌ویژه اسپانیا زعفران را به‌صورت فله‌ای از ایران وارد کرده و پس از بسته‌بندی‌ مناسب به سایر کشورها با قیمت بالاتر از زعفران ایران صادر می‌کنند.
● جایگاه زعفران ایران در جهان
طی دوره ۸۱-۱۳۵۸، مقدار صادرات زعفران کشور از ۱/۳ تن به ۲/۱۳۰ تن رسیده است (حدود ۴۲ برابر شده است). طی همین دوره ارزش صادرات این محصول با رشدی معادل ۷/۱۶ درصد در هر سال از ۷/۱ میلیون دلار به ۱/۵۹ میلیون دلار بالغ شده است.
همان‌طوری که قبلاً نیز اشاره شد زعفران ایران به کشورهای مختلف جهان صادر می‌شود به‌طوری که در سال ۱۳۸۱ کشورهای امارات متحده عربی و اسپانیا به ترتیب با واردات ۷/۶۱ تن و ۱/۴۴ تن معادل ۸۱ درصد از کل صادرات زعفران کشور را به خود اختصاص داده‌اند.
● مشکلات و معضلات
از مشکلات و معضلات پیش‌روی این صنعت می‌توان به پائین بودن سرمایه تولیدکنندگان زعفران، نبود تشکیلات منسجم، وضعیت نامناسب بازاریابی و بازاررسانی، فقر شدید حاکم بر خانوارها و خانواده‌های تولیدکننده این محصول، فقدان کلاس‌ها و برنامه‌های آموزشی - ترویجی جهت تولید زعفران، عدم اطلاع‌رسانی کافی در مورد وضع بازار و نوسانات قیمت اشاره کرد.
● وضعیت تولید و صادرات
طبق آمار کشور، طی سال‌های ۱۳۸۰ و ۱۳۸۱ سطح زیر کشت زعفران به ترتیب حدود ۴۷ هزار و ۵۱ هزار هکتار بوده است. در سال ۱۳۸۰ حدود ۱۴۱ تن و در سال ۱۳۸۱ حدود ۱۸۴ تن زعفران در کشور تولید شده است.
در سال‌های ۱۳۸۰-۱۳۸۱ به ترتیب حدود ۶/۱۲۱ تن و ۱۳۰ تن زعفران از کشور صادر شده و به ترتیب ۳/۵۱ میلیون و ۱/۵۹ میلیون دلار از این میزان صادرات درآمد نصیب کشور شده است.
● مزیت‌های رقابتی
مزیت‌های رقابتی زعفران ایران را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد: دسته اول ناشی از کیفیت خود محصول می‌باشد که معمولاً از میزان رنگ‌دهی و مزه منحصربه‌فرد آن ناشی می‌گردد. دسته دوم ناشی از قیمت تمام‌شده محصول است که با توجه به فراهم بودن نهاده‌های ممتاز به سایر رقبا در بخش تولید به ارزانی در دسترس تولیدکننده قرار گرفته است که از جمله آن می‌توان به خصیصه‌های فنی زمین و نیروی کار ارزان مورد نیاز اشاره کرد.
لازم به ذکر است کشت زعفران معمولاً به شکل سنتی توسط خانواده‌های روستائی و با استفاده از نیروی کار زنان به‌ویژه در مراحل برداشت و فرآوری و بسته‌بندی آن انجام می‌گیرد.
● راهکارهائی برای بهبود تولید و صادرات
با تشکیل اتحادیه‌های محلی خرید زعفران در شهرستان‌های تولیدکننده و تأسیس شرکت‌های سهامی بسته‌بندی‌، توزیع و صادرات زعفران ایران باید از نفوذ واسطه‌ها، دلالان و صادرکنندگان غیرمجاز در مسیر بازاررسانی جلوگیری شود. به‌عبارت دیگر تمام عملیات بازاررسانی از مرحله تولید تا مصرف در دست اتحادیه‌های محلی خرید زعفران و شرکت‌های سهامی بسته‌بندی، توزیع و صادرات این محصول قرار گیرد. این اتحادیه‌ها خدماتی از قبیل پیاز زعفران، ماشین‌آلات و سایر نهاده‌های تولید را در اختیار تولیدکنندگان قرار دهند.
زعفران تولید یس از خرید تولیدکنندگان در بسته‌های مناسب و استاندارد و به‌صورت متنوع و کاملاً بهداشتی بسته‌بندی شده و به بازارهای داخلی و خارجی عرضه گردد.

علی فرهادی

منبع : ماهنامه سرزمین سبز