مخبرالسلطنه

مخبرالسلطنه هدایت از نسل سیاست بازان قرن اخیر است كه به سبك و رویه ای كه به آن اعتقاد داشتند، به وطن خود خدمت می كردند. آنان آموخته بودند كه هر پدیده و رویكردی را با ترازوی سنت ها بسنجند، هر رویداد و پدیده را زیر نور مصلحت ها زیر و بالا كنند و پیش از هر اقدام، پیشینه، عوامل و وابستگی های آن را در نظر گیرند. از نگاه این مردان، كار سیاسی، چیزی جز واكنش به رویدادها و پدیده هایی نیست كه به شكلی با مبانی قدرت در جامعه ربط می یابند. از دید آنان خدمت به وطن جز تقسیم منصفانه - نه عادلانه - موهبت ها میان عناصر دخیل در مجموعه ساختار قدرت نیست. نیز خیانت معنایی غیر از برهم زدن تعادل میان نیرو های آن ساختارها ندارد. این سیاستمداران از میراث كشورداری پیشینیان سهم می بردند، از سرچشمه یقین می نوشیدند، از نهر ایمان فردی وضو می ساختند و جز به پیامد فوری عمل خود اعتقاد نداشتند.
مستوفی، وثوق، قوام، امین السلطان، فرمانفرما، سپهسالار، ناصرالملك و... از این جمله اند. مخبرالسلطنه هدایت در خرید كشتی از آلمان، در اداره خط تلگراف و در كار ساخت عمارت مخابرات در میدان توپخانه به سوءاستفاده متهم است. كار سیاسی را با پیشخدمتی ناصرالدین شاه آغاز كرد و با نخست وزیری رضاشاه پایان برد. با آن كه محافظه كاری افراطی بود و به الیگارشی سنتی قاجاری وابسته، در صف انقلابیون مشروطه پرچمدار به حساب آمد. او هم با ستارخان و مجاهدان تبریزی درافتاد و هم شیخ محمد خیابانی را از میان برد. نیز او نخستین وزیر مشروطه بود كه در برابر روزنامه نگاران آزادی طلب ایستاد و.... مهدی قلی خان هدایت (مخبرالسلطنه) از وابستگان یكی از چند الیگارشی دوران قاجار و پهلوی، از چهره های بررسی نشده تاریخ معاصر ما است. ناشناس و گمنام نیست. اما كسی او را و نقش مهم او را به طور یك جا و در طول زمان بر نرسیده است.
نام و كارهای او گاه به گاه در حوادث تاریخی دهه های آخر قرن سیزدهم و دهه های نخست قرن چهاردهم شمسی به میان می آید. اما كمتر كسی به خصلت، سرشت، عملكرد و تاثیر او به درستی اهمیت داده است. مخبرالسلطنه كه به گفته خودش به شش پادشاه خدمت كرده است شخصیت پیچیده ای نداشت. حتی می توان مدعی شد كه او با قرائتی ویژه از سیاست در حاشیه و متن حساس ترین حوادث آن دوران تاثیر گذاشت. این رویه كه چهره های تاریخ را یكسره خادم یا خائن بشماریم گرچه كار ساده ای است اما از روش درست و عالمانه تاریخ فاصله دارد. بررسی خطی، یعنی كندوكاو در مسیر زندگی اشخاص و نمایاندن آثار و عملكرد آنان در رویدادهای پیش آمده در زمان حیات و زمامداری آن چهره، گرچه معمول نیست، عادلانه تر به نظر می رسد. مخبرالسلطنه هدایت از حقوق و پایگاه طبقه خود دفاع كرد و در كار خود تا اندازه ای توفیق یافت. اگر نمایندگان طبقه های دیگر چنین توفیقی نیافتند، بخشی به دلیل بی خبری از سازوكار پیچیده قدرت در كشور و بخشی دیگر به سبب فراموش كردن موقعیت خود و كشور خود در جامعه جهانی بوده است.
●دودمان هدایت
كسان هدایت را باید سرحلقه و بنیانگذار صنایع مخابرات در ایران شمرد. این خاندان در دوران قاجاری و پهلوی اغلب از كارگزاران تلگراف، پست و مخابرات بوده اند. مهدی قلی پسر سوم علی قلی خان مخبرالدوله و نوه رضاقلی خان (امیرالشعرا معروف به هدایت و لله باشی) بود. بنابراین از خاندانی اشرافی است كه اعضای آن، در دربار رفت و آمد و در دولت ها همواره شغل و مسئولیت داشته اند.۱ رضاقلی خان پسر هادی و نواده اسماعیل و كمال بود كه این دو نفر آخر كاره ای نبوده اند. خود رضاقلی خان اما برای فتحعلی شاه شعر می گفت و هدایت تخلص می كرد. با میرزا آقاسی هم نسبتی داشت، هوای هم را هم داشتند.
وقتی می خواستند دارالفنون را راه اندازی كنند رضاقلی خان شد ناظم این مدرسه. در سال ۱۲۷۷ قمری كه مظفرالدین میرزا ولیعهد شد رضا قلی خان را به عنوان مربی (لله) او برگزیدند. او چند جلد كتاب هم نوشت.۲ اما علی قلی خان (پسر بزرگ رضاقلی خان) در دارالفنون درس خواند. در سال ۱۲۷۵ (در سی سالگی) وقتی اعتضادالسلطنه در پی مجری طرح سیم كشی تلگراف می گشت، این علی قلی خان را پسندید. لابد در او چیزهایی دیده بود. در آن زمان انگلیسیان می خواستند برای دریافت خبرهای هند و خاورمیانه خط تلگراف هند - اروپا را بكشند و علی قلی خان انتخاب خوبی بود. او خط تلگراف تهران تا تبریز را كشید. در سال ۱۲۷۶ قمری رئیس تلگرافخانه های ایران و معاون وزیر علوم (اعتضادالسلطنه) شد و ده سال بعد لقب مخبرالدوله گرفت. علی قلی خان و شاهزاده اعتضادالسلطنه مبالغ هنگفتی بابت مخابره تلگراف دولتی به خارج از كشور برای دولت حساب سازی كردند.
به دلیل همین سابقه هم بود - شاید - كه از سال ۱۲۹۱ قمری علی قلی خان از سوی شاه همه كاره تلگراف ایران شد. ناصرالدین شاه یك شغل نان و آب دیگر را هم به علی قلی خان واگذاشت: وزارت معادن. این شغل او را با انگلیسیان مربوط كرد و این ارتباط بعد ها عمیق تر شد.۳ شاه كه خیال می كرد با خرید یك كشتی می شود از خلیج فارس مروارید صید كرد و ثروتمند شد، ماموریت خرید این كشتی را به علی قلی خان واگذاشت. ماجرای دل انگیز و عبرت آموز این كشتی طلب شما باشد تا در موقع خود آن را بنویسم.
خلاصه اینكه در آن زمان نزدیك به صدهزار تومان هزینه این كشتی شد تا به بوشهر بیاید و بعد سالی پانزده هزار تومان دولت برای نگهداری كشتی پرداخت تا نپوسد. در حالی كه حتی یك خرچنگ هم با این كشتی صید نشد. لرد كرزن در مورد مخبرالدوله نوشته است : «مخبرالدوله، هم وزیر علوم، هم وزیر تلگراف و هم وزیر معادن و پسرش - مرتضی قلی خان صنیع الدوله - داماد ولیعهد است. [مخبرالدوله] موقع تاسیس تلگراف هند و اروپا با انگلیسیان روابط پیدا كرد و نشان سی ای آی... را دریافت داشت و اخیراً هم كه شركت معادن ایران تشكیل شد، روابط او با انگلیسیان نزدیكتر شده است...»۴در این خاندان نام هایی چون مخبرالدوله (دو نفر)، مخبرالملك (دو نفر)، مخبرالسلطان، مخبرهمایون و... مخبرالسلطنه نشان دهنده انحصار امور مخابرات باید ارزیابی شود. علی قلی خان وقتی به قدرت رسید: «تلگراف را به پسر بزرگ خود حسین قلی خان مخبرالملك، خزانه را به مرتضی قلی خان صنیع الدوله و فرهنگ را به برادر خود جعفرقلی نیرالملك واگذار كرد.»۵

علی اكبر قاضی زاده

منبع : روزنامه شرق