دیه در اسلام

یكی از مجازات های تعیین شده در قانون مجازات اسلامی، دیات هستند، براساس ماده ۱۵ قانون مجازات اسلامی دیه، مالی است كه از طرف قانونگذار (شارع) برای جنایت تعیین می شود.
تعریف های دیه در ماده ۲۹۴ مفصل آمده است: ماده ۲۹۴ قانون مجازات اسلامی می گوید: دیه مالی است كه به سبب جنایات بر نفس یا عضو به مجنی علیه یا به ولی یا اولیای دم او داده می شود.
ماده ،۲۹۵ قانون مجازات اسلامی موارد پرداخت دیه را مشخص كرده است كه به اختصار در قتل های خطایی و شبه عمد و جرح شبه عمد دیه تعلق می گیرد. مقادیر دیه در زمان قتل نفس در مواد ۲۹۷ تا ۳۰۱ قانون مجازات اسلامی مشخص شده و مهلت پرداخت دیه در مواد ۳۰۲ و ۳۰۳ آمده است. مسئول پرداخت دیه قتل، خود قاتل است در مواردی خود قاتل، یا در مواردی عاقله است. عاقله به بستگان ذكور نسبی پدر و مادری یا پدری به ترتیب طبقات ارث و یا ضامن جریره گویند.
در مورد دیه اعضا، جراحات، سقط جنین، جنایت واقع شده بر مرده در باب نهم تا سیزدهم كتاب چهارم قانون مجازات اسلامی به تفصیل توضیح داده شده است. كتاب چهارم قانون مجازات اسلامی درباره دیات است و از ماده ۲۹۴ تا ۴۹۷ به این مورد پرداخته شده است. برای آشنایی با ستاد دیه با محمدعلی ساری معاون ستاد دیه كشور گفت وگویی انجام داده ایم كه متن كامل آن در پی می آید:
● فلسفه وجودی دیه چیست؟
دیه در اسلام به این دلیل پیش بینی شده تا فردی كه آسیب می بیند، بتواند این آسیب را جبران كند و این جبران بخشی به معالجه خود فرد برمی گردد. برخی از آسیب ها هم قابل جبران نیست و باید برای ممر درآمد خود جایی را پیدا كند. فرد آسیب دیده از طرف دادگاه به پزشكی قانونی معرفی شود و پزشكی قانونی درواقع مرجع تعیین آسیب هاست كه میزان آسیب را مشخص می كند برای نمونه قطع نخاع، ۴ دیه برایش تعیین می شود.
● در مورد انواع و اقسام دیه توضیح دهید؟
از ساده ترین نوع، سرخ شدگی قسمت های بدن تا سیاه شدگی هر كدامشان ۱۴ ، ۱۵ جدول است. دیه اعضا لب، دهان، دندان، دست و پا، دیه دنده، دیه نخاع، دیه حواس، دیه استخوان زیر گردن، دیه گویایی، دیه زبان و امروز با جدول بندی از سوی یكی از كارشناسان دادگستری، كار قاضی آسان شده، انواع و اقسام دیه دقیق و مشخص است و قاضی براساس آن عمل می كند.
● آیا انواع و اقسام دیه به مرور زمان و شرایط تغییر می كند و چه كسانی انواع و اقسام آن را مشخص می كنند؟
اصل قضیه دیه با مرور زمان تغییر نمی كند، اما نرخ دیه براساس میزان شتر در سال تعیین می شود یا تغییر می كند. فروردین هر سال، میزان دیه یعنی ارزش ریالی آن از سوی رئیس قوه قضاییه و در جلسه ای تعیین می شود، به این صورت كه قیمت های مختلفی از شتر را در نقاط مختلف كشور تعیین می كنند و قیمت شتر بیشتر از استان سیستان و بلوچستان گرفته می شود و قیمت براساس میزان شتر در هر سال تعیین می شود، اما در اساس دیه تغییری ایجاد نمی شود.
● بحث های مربوط به دیه در یكی دو سال اخیر با نام زندان و زندانیان دیه عجین بوده است، كه این سؤال به ذهن می آید آیا درواقع دیه یعنی زندان؟
اگر پدری فرزند خود را یا مردی همسر و یا زنی شوهرش را كتك بزند، مكلف است دیه پرداخت كند اما این كه ذهن بیشتر به زندان معطوف می شود علت آن است كه بیشترین مصداق موجود در جامعه، تصادفات زیادی است كه به وجود می آید و صدمه هایی كه از این بابت پیش می آید بیشتر متوجه زندانیانی است كه به سبب تصادف در زندان ها هستند و قادر به پرداخت دیه نیستند.
● برای كاهش زندانیان چه راهكاری پیشنهاد می كنید؟
بزرگترین راهكاری كه به نظر می رسد آن است كه بویژه برای تصادفات مشكل بیمه حل شود. بیشتر افرادی كه اتومبیل خود را بیمه نمی كنند و محكوم به دیه می شوند، از آنجا كه نمی توانند دیه را پرداخت كنند، به زندان كشانده می شوند.
اگر كاری كنیم كه اتومبیل های بدون بیمه، نتوانند تردد كنند، گام مؤثری در كاهش زندانیان برخواهیم داشت. متأسفانه ۸ هزار و پانصد زندانی دیه در زندان ها داریم كه با توجه به آمار ما بیش از ۹۰درصد آنها بیمه ندارند و گاهی محكوم به ۲ یا ۳ دیه می شوند و اموالی هم ندارند كه حتی یكی از دیات را پرداخت كنند، ستاد دیه هم توان آن را ندارد كه هر ۳ دیه آنها را پرداخت كند و به همین علت، تعداد این زندانیان زیاد است و ناچارند مدت زیادی را در زندان بمانند. پس باید تلاش كرد تا مشكل بیمه حل شود و ستاد هم دیه هایی را كه مبلغ آن كمتر است پرداخت می كند تا تعداد بیشتری از زندانیان آزاد شوند.
● در این باره چه اقداماتی از طریق ستاد دیه انجام شده است؟
تلاش كردیم از طریق مجلس و بند ۳۱ تبصره ۲ قانون بودجه سال ۸۵ كل كشور، ۲۰ میلیاردتومان اعتبار از منابع قرض الحسنه بانك ها برای ستاد دیه بگیریم، البته هنوز این اعتبارات را دریافت نكردیم اما بانك عامل مشخص شده است و امیدواریم بزودی از طریق بانك ملت، وام قرض الحسنه با كارمزد ۴ درصد در اختیار زندانیان قرار بگیرد تا تعداد قابل توجهی از زندانیان دیه آزاد شوند.
● ستاد دیه با چه هدفی تشكیل شده است؟
این ستاد با هدف كمك به آزادی زندانیان غیرعمدی تشكیل شده و بایدگفت زندانیان غیرعمدی ۴ گروه اند زندانیان بدهكار دیه ای، بدهكار چك، زندانیانی كه بابت پرداخت نكردن مهریه زندانی شده اند و چهارمین دسته افرادی كه به دلیل نپرداختن نفقه در زندان هستند.
● در چه سالی این ستاد تشكیل شده است؟
ستاد دیه در سال ۱۳۶۹ پایه گذاری و اساسنامه آن در سال ۱۳۷۸ تصویب شد و از سال ۱۳۷۸ كار رسمی خود را آغاز كرد و هم اكنون در تمامی استان های كشور فعال است.
● در مقایسه با سال قبل، كمك مردم به ستاد دیه چگونه بوده است؟
آمار ما از استان ها گویای افزایش ۵۰ درصدی كمك مردمی به ستاد دیه نسبت به سال گذشته بوده است. برای نمونه در تهران،
۶۰۰ میلیون تومان كمك مردمی در سال گذشته جذب شده بود كه امسال به ۹۰۰ میلیون تومان رسیده است. در سال گذشته، كل دریافتی ما از مردم در سراسر كشور ۲ میلیارد تومان بود كه امسال پیش بینی می كنیم بیش از سه میلیارد تومان باشد. در سال گذشته ۲ هزار و ۳۰۰ زندانی در سراسر كشور از طریق ستاد دیه آزاد شدند كه پیش بینی می كنیم امسال ۲ هزار و ۹۰۰ تا سه هزار زندانی آزاد شوند.
● در ۸ سال گذشته چه تعداد زندانی با كمك های ستاد دیه آزاد شده اند؟
در این ۸ سال زمینه آزادی بیش از ۱۱ هزار نفر زندانی از طریق ستاد دیه فراهم شده است.
● عمده فعالیت های ستاد دیه در چه زمینه هایی است؟
آزادی زندانیان و پیشگیری از ورود افراد به زندان ها، عمده فعالیت های ستاد دیه است و تلاشمان این است كه كارهای علمی را در زمینه پیشگیری شروع كنیم. برای نمونه در مورد تصادف ها، هم اكنون نهادی كه در مورد سن افراد تصادفی تحقیق كند وجود ندارد در صورتی كه برای منابع تصمیم گیرنده بسیار مهم است، ما در ستاد دیه از آنجا كه زندانی ها را در دسترس داریم می توانیم آمار بگیریم و می توان تدبیری اندیشید كه از طریق این آمار، ضعف ها شناسایی و برطرف شود.
● در زمینه پیشگیری چه اقداماتی انجام داده اید؟
در زمینه پیشگیری تعاملاتی با راهنمایی و رانندگی داشتیم و تفاوتی بین بیمه و راهنمایی و رانندگی ایجاد كردیم. تصادف در بزرگراه ها معضل بزرگی است و این تصادف ها منجر به كشته شدن افراد زیادی می شود و عامل آن سرعت زیاد در اتوبان هاست. در این زمینه پیشنهاد دادیم باید تجهیزات راهنمایی و رانندگی تقویت شود به نوعی كه راننده احساس كند كنترل می شود. بنابراین پیشنهاد ما این است كه شركت های بیمه در تقویت تجهیزات راهنمایی و رانندگی سرمایه گذاری كنند. در واقع اگر ۲۰ درصد تصادفات كاهش پیدا كند منافع مالی برای خود شركت های بیمه خواهد داشت. اگر در جاده ها به صورت اتوماتیك، از سرعت ها عكس گرفته شود در كاهش تصادفات مؤثر است. وقتی پرداخت خسارت شركت بیمه كاهش پیدا كند، شركت بیمه می تواند ۱۰ درصد برای تجهیزات راهنمایی و رانندگی سرمایه گذاری كند. هم اكنون اعتباری از طریق شركت های بیمه به مبلغ ۲۰ میلیارد تومان برای تجهیزات راهنمایی و رانندگی تهیه شده است.
پلیس در ۱۰ تا ۱۵ درصد جاده ها حضور دارد واگر حضور پلیس نامحسوس و پررنگ شود در كاهش تصادف ها و كاهش زندانیان دیه مؤثر است. همچنین تعامل خوبی بین كمیسیون اقتصادی مجلس ، بیمه مركزی بیمه ایران، راهنمایی و رانندگی و وزارت كشور انجام شده برای جلوگیری از تردد خودروهایی كه بیمه نامه ندارند و تصمیم گرفته شده برچسب های بیمه جلوی ماشین نصب شود. البته راهنمایی و رانندگی قول داده است از آذرماه جلوی ماشین هایی را كه بیمه نامه ندارند، بگیرد.
● قوانین مرتبط با دیه در چه وضعیتی است و تا چه حد نیاز به اصلاح دارد؟
هم اكنون، دیه یوم الادا است. پیشنهاد ما آن است دیه، یوم الادا نباشد. متأسفانه آگاهی نداشتن افراد نسبت به یوم الادا بودن دیه موجب می شود همچنان در زندان بمانند. بهتر است دیه از حالت یوم الادا خارج شود و برای شاكی مهلت زمانی معین شودو شاكی همان سال پیگیر پرونده باشد، نه اینكه سال های بعد اقدام كند و باید میزان دیه براساس تاریخ حادثه، تعیین شود تا شاكی برای دریافت دیه بیشتر، طمع نكند.
قوانین چك نیز باید اصلاح شود و نباید بانك ها، دسته چك های ۵۰ برگی یا ۱۰۰ برگی را به افرادی كه توان پرداخت ندارند ارائه كند. باید با بانك هایی كه این دسته چك ها را می دهند به شدت برخورد كرد و برخورد با مدیران خطاكار بانك ها باید در قانون پیش بینی شود. می توان نسبت به صدور چك ها به دلیل گرایش های مردم ما به آموزه های دینی، از ائمه جمعه استفاده كرد و ائمه جمعه در این زمینه امر به معروف و نهی از منكر كنند و درباره چك هم مردم باید ارشاد شوند و هم قانون اصلاح شود. همچنین بحث مجازات های جایگزین مهم است، قوانین حقوقی ما باید متناسب با شرع مقدس اسلامی باشد، متناسب با قوانین شرع اصلاح و موازی این قانون پیش رود، به خصوص درباره جرایم غیرعمد باید تجدیدنظر شود كه افراد فقط به دلیل بدهكاری و نداشتن و نپرداختن پول، زندانی نشوند.
● مهمترین مشكلاتی كه در زمینه دیه و امور مربوط به آن وجود دارد چیست و آیا در تصحیح این امور، اقدامی شده است؟
یكی از مشكلات ما بویژه در مورد تصادف آن است كه وقتی تصادفی ر خ می دهد، كارشناس بیمه در مورد میزان خسارت نظر می دهد در حالی كه باید كارشناس بی طرفی در مورد خسارت نظر بدهد، در قانون جدید كه كارشناسی زیادی هم در مورد آن شده است و نهمین جلسه آن در مجلس هم برگزار شده پیشنهاد ما این است كه تصادف كننده به هر تعمیرگاهی كه خواست بتواند مراجعه كند و هزینه را از شركت بیمه بگیرد، مسأله دوم آن است كه بسیاری از شركت ها از پرداخت ضرر و زیان شانه خالی می كنند. ما در قانون جدید پیش بینی كردیم برای مرحله اول اگر شركت بیمه از پرداخت ضرر شانه خالی كرد، جریمه ای معادل ده برابر بیمه كامل یك فرد پرداخت كند و در بار سوم امتیاز كل شركت بیمه لغو می شود و با توجه به اینكه هم اكنون ۳۳ درصد وسایل نقلیه بیمه ندارند این قانون هم منافع مردم و هم منافع شركت های بیمه را تأمین می كند و از طرفی دیگر در جهت رفع مشكلات ستاد دیه است.

گفت وگو: حكیمه رحمان نژاد

منبع : روزنامه ایران