انتخابات در قلمرو شاهزادگان

تب انتخابات جوامع عربی را فراگرفته است. شش كشور پادشاهی منطقه به صورت گروهی وبا گامهایی هماهنگ وهمسوروبه سوی انتخابات پیش می روند .گرچه دایره ودامنه این انتخابات محدوداست وتنها معدودی از نهادها مانند مجالس ملی ومحلی یا شهرداریها، موضوع این انتخابات هستند اما بازهم ناظران سیاسی درقصه بر پایی صندوقهای رأی در این منطقه به چشم یك رویداد می نگرند. پس ازگذشت قریب نیم قرن از عمر نظام های سلطنتی دراین منطقه، حضور صندوقهای سپید رأی علائم ونشانه های بسیاردربر داردكه بدیهی ترین پیام آن شاید این باشد كه نظامهای سیاسی منطقه، گامی آرام به سوی مشاركت مردم در عرصه های سیاسی برداشته اند
امااشتباه نشود نسیم تازه انتخاباتی در كشورهای حاشیه خلیج فارس باآنچه مردان كاخ سفیددر سرمی پروراندند فرق ها دارد. آنچنان كه یك تحلیلگر عرب نوشته است در این مرحله شمشیر نومحافظه كاران برسر اعراب نیست و آنها برای خوشایند بوش ورایس فرمان انتخابات صادر نكرده اند.طرفه آنكه، بساط انتخابات در سرزمین های عربی زمانی برپاشده كه حاكمان كاخ سفید بزرگترین شكست را در پای صندوقهای رأی متحمل شده اند. به این ترتیب می توان گفت كه دور پرشتاب انتخابات در آن سوی خلیج فارس چندان ارتباطی به طرح های رنگارنگ خاورمیانه بزرگ یا نقشه راه مردان نومحافظه كار ندارد. البته این بدان معنی نیست كه این اتفاقات تأثیری در فرایند اوضاع سیاسی منطقه نداشته باشدبلكه سخن بر سر این است كه امرای اعراب دیگر به انتظار تبریكات واشنگتن نمی نشینند. شاید خیلی از ناظران راغب باشند تا دورنمای برنامه انتخاباتی دولتهای عرب رابدانند واینكه حدس بزنند كه حاكمان منطقه تا كجا وبا چه فرمولهایی می خواهند نسل جوان این كشوررا در امر سیاست شریك كنند.
آنچه پیدا است درآزمون انتخابات ،شش كشور عربی در وضعیت یكسانی قرار ندارند. برخی از آنها مانند كویت به دلیل سابقه مبارزات سیاسی آمادگی بیشتری برای عبور از این مرحله نشان می دهند وبرخی دیگرهنوز احتیاط وواهمه سنتی خود نسبت به پدیده انتخابات را كنار نگذاشته اند.در واقع ماجرای انتخابات در زنجیره دولتهای عربی به لحاظ اهمیت دارای درجات ومراتب متفاوتی شده است. از نگاه یك تحلیلگر عرب در شبكه الجزیره پدیده انتخابات در این ناحیه هنوزبه طفل نوپایی می ماند كه دوران تمرین ومشق راه رفتن را می گذراند ودر این ایام طفولیت ممكن است با تهدیدها وآسیبهای فراوان مواجه شود.
●كویتی ها در صف اول انتخابات
به هر تقدیر ،در صف دولتهای پادشاهی كه به استقبال انتخابات رفته اند كویتی ها در اول این صف ایستاده اند. دولتمردان كویت درسال جاری برای نخستین باربخش غالبی از كرسیهای خود را به زنان اختصاص داده وبه این طریق كوشش كردند تا درمیان حكومتهای سنت گرای منطقه تصویری مدرن از نظام حكومتی خویش ارائه كنند.رسانه های این كشور مداماً از موضوع شركت زنان در انتخابات كویت، به عنوان گامی در راه گسترش دموكراسی یاد می كنند. كویتی ها در بهار امسال انتخابات جنجالی خود را برگزار كردند، انتخاباتی كه سرنوشت پارلمان این كشور را تعیین كرد. حاكمان كویت و حتی رسانه های غرب از این انتخابات به نام برگ جدیدی در تاریخ این سرزمین تعبیر كردند.به این دلیل كه برای نخستین بار زنان در سطح جوامع شیخ نشین توانستند چه به عنوان رأی دهنده و چه به عنوان نامزد درهمه پرسی شركت كنند.اكنون در عرصه رقابتهای انتخاباتی ؛كویتی ها خود را مرحله ای جلوتر از دولتهای دیگر می بینند.مقوله پارلمان مشورتی دراین كشور قدمتی۲۰ ساله دارد .بر این اساس در دور جدید انتخابات آنها سعی كردند صورتی جدیتر به رقابتهای انتخاباتی در این كشور بدهند .بدین ترتیب كه پارلمان این كشور را ازسطح متعارف آن كه یك قوه تأییدگر تصمیم های خاندان حاكم بوده به نهادی كه می تواند نقشی زنده و با نفوذ در سیاست كشور ایفا كند، تبدیل سازند.
نهاد پارلمان در كویت نیز چون همه كشورهای عربی یك بازوی مشورتی بوده و در ظل و سایه حاكمیت نقش آن تعریف می شد اماخاندان صباح اكنون مدعی هستند،پارلمانی كه سرنوشت كرسی هایش در بهار امسال تعیین شد، پارلمانی است كه تنها كارگزار خاندان حاكم نیست، بلكه نهادی است مستقل كه می تواند به پرسش هایی پاسخ گوید كه حتی چندان به مذاق حاكمان خوش نمی آید.
اما اتفاقی كه موجب شد پارلمان این كشور تصور تشریفاتی بودن را از خود دور كندوقتی بود كه امیر جابرالاحمد رئیس پیشین حكومت درگذشت و شیخ سعد عبدالله آل صباح جانشین او شد.پارلمان علیه این تصمیم مقاومت كرد و سرانجام توانست بركناری او را كه به ظاهر به دلیل مساعد نبودن شرایط جسمانی اش صورت گرفت، عملی سازد.پس از آن صباح آل احمد آل صباح مقام او را بر عهده گرفت.
علاوه براین مجلس این كشور تلاش كرده تا خودرا به عنوان تریبونی زنده معرفی كند چنانكه حتی درمرحله ای خواستار اصلاح درقوانین انتخاباتی شده وبرای جلوگیری از فساد و فروش آرای انتخاباتی خواستار آن شده بود تا كشور به ۵ تا حداكثر۱۰ حوزه انتخاباتی تقسیم شودوبر سر این خواسته خود با خاندان صباح رو در رو شددر حدی كه اختلافات امیر جدید و مجلس حل و فصل نشد وامیر سرانجام در ماه مه برپایی انتخابات جدید را اعلام كرد تا اصلاحات نیز از طریق مجلس جدید پی گرفته شود.
اما واقعیت این است كه عامل پیشتازی كویتیها در میدان انتخابات، عبور آسان آنها ازمانع بزرگی به نام حضور زنان در انتخابات بوده است .پارلمان جدیداین كشور نیز اگر از طرف برخی محافل سیاسی جدی گرفته شد به این اعتبار بودكه زنان توانستند برای نخستین بار چه به عنوان رأی دهنده و چه به عنوان نامزد انتخاباتی در آن شركت كنند. پارلمان كویت برای نخستین بار در سال گذشته به نفع حضور زنان در انتخابات چه به عنوان رأی دهنده و چه به عنوان نامزد رأی داد.بدین ترتیب زنان كه ۲۰۰ هزار نفر از مجموع ۳۵۰ هزار صاحبان حق رأی در كویت را تشكیل می دهند، برای نخستین بار اجازه یافتند تا در تعیین سرنوشت خویش شركت كنند.
كویتی ها در مرحله طراحی بنای پارلمانشان نیز كوشیدند قدری مدرن تر از همتایان عرب خود عمل كنند .در حال حاضرمجلس كویت ۵۰ نماینده داردكه نسبت به جمعیت دو میلیون و ششصدهزار نفری این كشور ؛خاندان صباح مدعی هستند كه نهادی كارآمد است.
●آزمون تعامل دولت منامه و احزاب
شاید پس از كویت حساس ترین انتخابات را حاكمان منامه برگزاركرد ه اند.كشوری كه بافت اجتماعی متفاوتی دارد وگروههای سیاسی ومنتقدان دولت در آن همیشه خبرساز بوده اند.روز شنبه دولتمردان منامه دورجدید رأی گیری از واجدان شرایط در بحرین برای انتخاب نمایندگان پارلمان این كشورراآغاز كردند.
به باور ناظران خاورمیانه پدیده انتخابات در این كشور تابع محاسباتی است كه حكومت منامه برای جذب اپوزیسیون این كشور دارد. در واقع منامه ازصندوقهای رأی به عنوان منفذی برای آزادساختن انرژی جریانهای مخالف بهره می گیرد.با این همه هنوز بدبینیها میان حكومت واپوزیسیون رنگ نباخته است. در مرحله جدید انتخابات پارلمانی این كشوركه به میدان رقابت نیروهای هوادار دولت وگروههای منتقد تبدیل شد نشانه هایی از این چالش نمایان گردید.در میدان رقابتهای انتخاباتی بحرین، قویترین سازمان سیاسی از آن جناح شیعه است كه اكنون زیر نام مؤسسه «تفاهم ملی» بزرگترین تشكل شیعه را به وجود آورده و ۱۷كرسی در پارلمان دارد.پس از طیف شیعیان، مؤسسه اقدام دموكراتیك ملی مهمترین تشكل چپگرای بحرین است كه به همراه اعراب ملی گرا و مستقل ها، ۶ كرسی از ۴۰ كرسی پارلمان را به خود اختصاص می دهد. شیعیان بحرین درتلاشندتا از این انتخابات به عنوان فرصتی برای كامل كردن زنجیره پیروزیهای سیاسی شان در منطقه استفاده كنند و امیدوارندكه در این دوره برخلاف دوره قبلی در سال۲۰۰۲ حضوری گسترده داشته باشند.
پارلمان بحرین درقیاس با دیگر نهادهای شورایی اعراب اختیارات بالاتری ندارد.دارای یك شورای مشورتی با ۴۰نماینده است كه همه آنها توسط پادشاه انتخاب می شوند .این نهاد اختیار دارد همه مصوبات پارلمان را رد یا تأیید كند.براساس گزارش مقامهای منامه،درانتخابات این هفته۲۰۷نامزد كه ۱۷ تن آنان زن بودندبرسركسب۳۹ كرسی پارلمان رقابت كردند.
براساس گزارش ایرنا، در این انتخابات چالشی جدی میان دولتمردان منامه وگروههای منتقد دولت برسر بی طرفی دولت درگرفت كه تاحدی بر فضای رقابت سایه افكند. در این كشاكش، منتقدان ،مجریان انتخابات را به تلاش برای كمك به برتری جناح رقیب شیعیان متهم كردند.تا جایی كه حدود دوهزار منتقد دولت در شهر منامه با برپایی تظاهرات، خواستار استعفای شیخ «خلیفه بن سلمان الخلیفه» نخست وزیر شدند واورادرمظان اتهام تقلب در انتخابات قرار دادند. به اعتقاد آنان دولت درصدد زمینه سازی برای كوتاه كردن دست منتقدان و ادامه قدرت یك فرقه خاص است.
با وجود این، سران كشور كوچك و ۷۰۰هزار نفری بحرین امیدوارند كه انتخابات اخیر بخش دیگری ازنیروهای سیاسی این كشور رادر پروسه قدرت سهیم سازدوبه التهابات سیاسی لااقل برای دوره ای كوتاه مدت پایان بخشد.حاكمان منامه همزمان با انتخابات پارلمان، انتخابات شوراهای شهر را هم برگزاركردند . برای منامه فاز انتخابات شهری نیز دارای اهمیت ویژه ای است از آن حیث كه این عضو كوچك شورای خلیج فارس با مشكلات بزرگی دست به گریبان است. در افق انتخابات شوراها، منامه، ایده مدیریت مشكلات اقتصادی و اجتماعی را جست وجو می كندواینكه درجامعه ای كه بیشتر كارگران این كشور را مهاجران آسیایی تبار تشكیل می دهند. به عبارتی با این انتخابات بار پاسخگویی به شهروندانی كه از نرخ بالای بیكاری، مشكل مسكن و توزیع ثروت رنج می برند را میان نهادهای مختلف توزیع كند.●میزان الحراره محافل عرب
محافل عرب وغیر عرب در بحث انتخابات همواره نگاه خودرابه سمت ریاض دوخته اند وعربستان سعودی در نظر همه ، میزان الحراره سیاسی جهان عرب به حساب آمده است. اما این نقش مركزی سعودیها درحوزه كشورهای شیخ نشین به اوج می رسد. اینجاست كه دستگاه سلطنتی ریاض به معنای واقعی نقش برادر بزرگتر را ایفا می كند.در این مسیر بود كه حكومت سعودی بویژه پس از ۱۱سپتامبر با سیلی از مطالبات وفشارها برای انجام واجرای یك سری اصلاحات سیاسی روبرو شد.آمریكاییهادر این مدت به مدعی اصلی برای تغییر در صحنه سیاسی این كشور تبدیل شدند.با این حال سران ریاض بی آنكه ضرورت اصلاح و تحول راانكار كنند در برابر آنچه غالباً از زبان وزیر خارجه آمریكا پروسه دموكراتیزاسیون خوانده می شد مقاومت نشان دادند. اما قصه انتخابات در شبه جزیره عربستان در كنار كش وقوسهای خارجی با عقبه ای ازرقابت هاومطالبات گروههای داخلی این كشور همراه شد.آرایش سیاسی در داخل این كشور پادشاهی به گونه ای درآمدكه دوجریان با ۲ تفكر متفاوت مقابل هم صف آراستند:جریان اصلاحگرا كه می كوشد صدای نسل تحول خواه این كشوررانمایندگی كندودر این راستا خواهان گشودن فضای سیاسی ،تشكیل نهادهای منتخب وانتخابات گوناگون است.در جبهه مقابل این جریان طیف سنت گرایان وسلفی ها قرار دارندكه با وجود تضادهایی كه به لحاظ فكری باپدیده های دنیای مدرن دارند اما سعی كرده اند از فرصت انتخابات برای گرفتن كانونهای قدرت بهره كافی ببرند. به هرتقدیر سعودیها فوریه ۲۰۰۵ مهمترین انتخابات خودرابرگزار كردند، انتخاباتی كه نام شوراهای محلی داشت و فقط برای كسب كرسیهای نه چندان كلیدی این كشور برگزار شد امابه میدان رقابت سمبلیك جناحهای سیاسی این كشورتبدیل شد. محافل غربی ومنطقه ای از آن به عنوان نقطه عطفی در تاریخ این حكومت پادشاهی یادكردند . در این آزمون محدود دموكراسی، بخش اندكی از صاحبان حق رأی شركت كردندكه رقم آنها سیصد هزار نفر برآورد شده است. همچنین دراین آزمون زنان حق رأی نداشتند و فقط نیمی از اعضای شوراها انتخابی بودند.نیم دیگر توسط مقامهای حكومتی منصوب شدند.
اما چنانكه پیش بینی می شد از فرصت این انتخابات نیروهای سنت گرا وسلفی بیشترین بهره رابرای نمایش قدرت واعمال سلطه فكری بر فضای سیاسی این كشور بردند. نتیجه انتخابات حكایت ازآن داشت كه نامزدهای مورد حمایت طیف روحانیان سنت گرا دست برتر را نسبت به رقیبان نوگرایشان یافته اند.تاجایی كه جناح نوگرایان از چنین نتیجه ای ابراز نگرانی كردند. آنهاحتی مدعی شدند كه رأی دهندگان توسط محافظه كارانی فریب خورده اند كه نام نامزدهایشان به عنوان فهرستهایی كه با فتوای مذهبی روحانیان تأیید شده است، پخش می شد.
با وجود این محافل سیاسی چندان كه گروههای نوگرای عربستان از نتیجه انتخابات برآشفته شدند باموضوع پیروزی سنت گراها به عنوان یك حادثه طبیعی در جامعه ای كه عمیقاً سنتی است، برخورد كردند. برای ریاض نیز قدرت یابی جریانی كه پس از ۱۱ سپتامبر در تضاد با برنامه اصلاحات آن قرار داشت نمی توانست واقعه خوشایندی باشدبویژه كه نامزدان تحت حمایت روحانیان سنت گراتوانسته بودند در شهرهای مقدس مكه و مدینه همه كرسی های انتخابی شورا را به دست آورند. آنها نه تنها در ریاض، پایتخت عربستان كه فضایی محافظه كارانه دارد به پیروزی رسیدند، حتی در شهرهای شمالی و جده، لیبرال ترین شهر عربستان نیز نتایج خوبی كسب كردند.
نكته قابل تأمل برای ناظران این بود كه سنت گرایان این موفقیت را در شرایطی كسب كردند كه حاكمیت ریاض در گیر مقابله همه جانبه با طیف سلفیهای متهم به ترویج افراط گرایی بود تاجایی كه حتی مأموران پلیس و پیكارجویان، ساعاتی پس از خاتمه رأی گیری وانتخابات در مكه به درگیری با عوامل این جریان پرداختند.
●مخابره تصویر سنت شكنی از دوحه
از دوحه می توان به عنوان یك مدعی جدید در میدان مدرنیزاسیون وساختارشكنی یاد كرد. كشوری كه سعی دارد بر همه امور وشئون سیاسی خود در داخل وخارج رنگ نوگرایی بكشد.فقط در دیپلماسی نیست كه دوحه پیشگام شكستن تحریم حماس یا مبدع دعوت از وزیر خارجه اسرائیل می شود. در مقوله اصلاحات اجتماعی وسیاسی نیز آنهاابداعات خویش رابه رخ همتایان عرب می كشانند. دولتمردان دوحه هرچند دیربه بازی انتخابات واردشده اند اما بایاری شبكه پرنفوذ خود- الجزیره- درتقلا هستند تا از انتخابات موعود خود در سال آینده تصویر یك رقابت بی سابقه را درجهان عرب بسازند. به سخنان مقامهای قطر درتوضیح مراحل این انتخابات نگاه كنید:
«علی المری» به عنوان یكی از مجریان پروژه انتخابات سازوكارهایی برای انتخابات این كشور ارائه می كند كه درممالك عرب بی سابقه است. اومی گوید: در حال گزینش افرادی هستند كه بتوانند بر انتخابات مجلس این كشور نظارت كامل داشته باشند و بزودی كمیته اجرایی انتخابات تشكیل خواهد شد تا با احترام به خواست مردم زمان و چگونگی برگزاری انتخابات را تعیین كند. وی حتی از حضورنمایندگانی از بخش های دولتی، خصوصی و مؤسسات خیریه در این كمیته خبر می دهد و می گوید: هر شهروند قطری حق دارد كه از حقوق مدنی و سیاسی خود اطلاع داشته باشد و بر آن نظارت كند. آخرین تجربه انتخاباتی قطریها به ۲۰۰۳ می رسد كه ۹۶‎/۶درصد مردم بومی قطر در یك همه پرسی خواهان اجرای قانون اساسی و برگزاری انتخابات رسمی مجلس شدند. با وجود تبلیغات گسترده ای كه شبكه های رسانه ای قطر راه انداخته اند سیستم پارلمانی موعود این كشور تفاوت چندانی با سایر دول عرب نداردچنانكه گفته می شود مجلس قطر ۴۵ عضو خواهد داشت كه طبق قانون ۳۰عضو آن توسط شهروندان انتخاب و ۱۵عضو دیگر توسط امیر قطر منصوب می شوند.
●نخستین انتخابات در امارات
امارات در حلقه شیخ نشینها،جدیدترین مشتری موضوع انتخابات شده است. شور واحساس اماراتیها در گشودن بحث انتخابات باعلایق دولتمردان دوحه قابل قیاس است. آنها نیز به ارزشهای پرستیژی انتخابات نگاه ویژه دارند واین كه با آمدن صندوقهای رأی نگاه منطقه وجهان به این سامان تغییر خواهد كرد .اماراتیها برخلاف دیگر دول عرب ابایی ازاین ندارندكه تصمیم خود در زمینه انتخابات را پاسخی به خواسته های جهان مدرن بخوانند. چنانكه شیخ خلیفه رئیس كشور امارات در سخنرانی خود در روز ملی این كشور گفت :این تصمیم در سایه تحولات و اصلاحاتی كه منطقه شاهد آن بوده گرفته شده است. «با این اقدام، ما حركتی را آغاز خواهیم كرد كه به مشاركت و ارتباط متقابل با شهروندان كشور می انجامد.»
با این ایده شیخ خلیفه بن زاید طرح نخستین انتخابات در این كشور را اعلام كرد. به موجب این طرح نیمی از اعضای مجلس مشورتی از طریق انتخابات برگزیده خواهند شد ونیمی دیگر از سوی حكومت منصوب خواهند شد. در واقع نیم دیگر اعضای شورا از جانب خانواده های حاكم امارات تعیین می شوند.
این شورای ۴۰ نفره فقط جنبه مشورتی دارد و هیچ اختیاری برای قانونگذاری ندارد.محافل غربی در تحلیلهای خود ارتباط ویژه ای میان موقعیت اقتصادی امارات با اصلاحاتی كه شیخ محمد وعده داده قائل هستند. آنها پروسه انتخابات را بخشی از تصمیم رهبر جدید این كشور برای ادغام در فرایندهای سیاسی- اقتصادی غرب می دانند.
ازهمین روست كه این محافل از شیخ خلیفه، امیر ابوظبی،به عنوان طرفدار اصلاحات از نوع غربی یاد می كنند.شیخ محمد در نوامبر سال ۲۰۰۴ به جانشینی پدرش شیخ زاید بن سلطان به امارت ابوظبی رسید و با فاصله اندكی از جانب شیوخ امیرنشین ها به ریاست كشور امارات متحده عربی برگزیده شد.
●افق های آینده
به هر حال انتخاباتی كه در فضای این كشورها رخ نموده، هنوز حالت یك نسیم ملایم را داردكه به تلطیف فضای یكنواخت این مناطق پرداخته است.
اما پذیرش مقوله انتخابات به عنوان پدیده مدرن توسط حكومتهای سنتی اعراب هنوز با احتیاط هایی همراه است. ازهمین رواست كه انتخابات حاشیه عربی خلیج فارس نسخه ای متفاوت از همه كشورهاست.
چنان كه از مثال ها و مصادیق پیداست الگو و مدل انتخابات در این كشورها حالت محدود و محلی دارد. طراحان این مدل انتخاباتی در این مرحله هدف خود را فقط به ایجاد یك مجلس مشورتی منحصر كرده اند. ضمن آن كه در شماری از این كشورها نیمی از جمعیت یعنی زنان هنوز حق رأی پیدا نكرده اند.
بدون شك پدیده انتخابات اگر بخواهد با مفهوم فراگیر و مرسوم آن در این جوامع جاری شود به مقدمات و پیش نیاز های مبرم احتیاج دارد كه نخستین آن تغییر در قانون اساسی و بحث حساس تفكیك قوا است و پیش نیاز دوم آن رسمیت یافتن احزاب و گروه های سیاسی به عنوان ستون فقرات رقابت های انتخاباتی است. بنا براین لاجرم بسیاری از پرسش ها درباره چشم انداز انتخابات كنونی امیرنشین ها را باید به تصمیم های مهمی موكول كرد كه حاكمیت های عربی ممكن است در آینده اتخاذ كنند.
تصمیم هایی كه برای ما روشن خواهد كرد كه آیا این رشته انتخابات مقدمه ای از یك اصلاح و تغییر بزرگ است یا یك رفرم مقطعی و محدود.

منبع : روزنامه ایران