اکوتوریسم و فرصت‌هایی برای گردشگری

● پیشگفتار
منابع طبیعی بخشی از میراث جهانی است كه در برگیرنده جلوه‌های ویژه‌ای از زیبایی‌هاست و اكوتوریسم پدیده‌ای است در جهت شناخت این مواریث ماندگار
در دهه‌های اخیر به دنبال توسعه فرهنگی احیا و حفاظت از منابع طبیعی از اهمیت دو چندان برخوردار شده است. در این زمینه كوشش‌های قانونی و فنی توسط دولت‌ها به عمل آمده است.
این مقاله، منعكس كننده مباحثی چون كلام نخست: بیان مسئله و اهمیت آن، منابع طبیعی و ایران زمین.
▪ اكوتوریسم:
رجعت به طبیعت و منابع طبیعی، اكوتوریسم در ارتباط با برنامه‌ریزی و نتیجه‌گیری می‌باشد.
● كلام نخست: بیان مسئله و اهمیت آن
در یك دور نمای كلی، مواریث جهانی در دو دسته طبیعی و بشری تقسیم می‌شود میراث طبیعی با عنوان (سازندهای فیزیكی و زیست شناسی)، سازندهای زمین شناختی و فیزیوگرافیك و محلهای طبیعی تعریف شده است. به عبارت دیگر در برگیرنده تمامی فضای زیست كره زمین با موجودات زنده بر روی آن می‌باشد.
از سوی دیگر میراث بشری كه گاه با عنوان میراث فرهنگی ذكر می‌شود، در برگیرنده تمامی اندوخته‌ها و دستاوردهای بشری می‌باشد از زمانی كه او پای در طبیعت زیست كره زمین نهاد تاكنون این مواریث بیانگر- اندیشه‌ها و باورهای او در طی دوران‌های تكاملی گوناگون در مسیر پیشرفت ذهنی و درك برتر از خود و طبیعت است. آدمی زاییده و پرورش یافته آغوش طبیعت است و از همان ابتدا برای بر طرف نمودن- نیازهای اولیه خود از طبیعت و منابع طبیعی كمك گرفته در سده‌های اخیر به دنبال تحولات صنعتی میزان بهره برداری از طبیعت، به طور غیر عاقلانه شدت گرفت. به گونه‌ای كه بسیاری از گنجینه‌های طبیعی و فرهنگی در چرخه‌های فولادین توسعه ناصحیح نابود و یا در معرض انقراض قرار گرفت. همین امر موجب تنظیم و تدوین كنوانسیون‌های متعددی بین دولت‌ها در جهت ضرورت حفاظت از مواریث طبیعی و فرهنگی جهان شد. یكی از راهكردهای اجرایی تدوین قوانین و تامین مالی حراست و حفاظت از این منابع (اكوتوریسم) یا به عبارت دیگر طبیعت‌گردی، در كنار سایر جنبه‌های جهانگردی مطرح شده است.
● منابع طبیعی ایران زمین
شاید از لحاظ ظاهری منابع طبیعی را بتوان در دو دسته خشكی و آبها طبقه‌بندی كرد اما از منظر سازندهای زمین شناختی با چهار دسته از فضاهای طبیعی روبرو هستیم.
▪ بلندیها: نظیر، كوهها، تپه‌ها، و رمل‌ها
▪ زمینهای هموار: شامل دشتها و بیابانهای هموار و هم سطح با زمین
▪ گودیها : شامل دره‌ها و گودالهای طبیعی
▪آبها: شامل رودخانه‌ها، دریاچه‌ها، دریاها و سایر منابع آبی
در مقوله جغرافیای انسانی، همچنین به یك معیار دیگر برخورد می‌كنیم و آن تقسیم‌بندی منابع طبیعی وحشی و منابع طبیعی مصنوعی می‌باشد.
▪ منابع طبیعی وحشی:
شامل فضای طبیعی كه در ایجاد آن انسان دخیل نیست نظیر بسیاری از فضاهای طبیعی زیست كره‌زمین.
▪ منابع طبیعی مصنوعی:
شامل فضای طبیعی كه در ایجاد آن انسان دخالت داشته است. مانند بسیاری از پاركهای شهری و فضاهای آزمایشگاهی كه با طرح و برنامه‌ریزی و صرف هزینه‌ها و بكارگیری امكانات پرسنلی و تجهیزات فنی در ابعاد محدودی ایجاد می‌شود.
ایران سرزمینی است كه به لحاظ دارا بودن فضاهای طبیعی متنوع با آب و هوای گوناگون در تمامی فصول سال از شرایط ممتازی در بهره گیری از اكوتوریسم برخوردار است.
در نگاهی به نقشه جهانی، ایران از طریق آبهای گرم خلیج‌فارس در جنوب محصور شده است و جزایر متعدد آن به مثابه قارچ‌هایی سر از آب بیرون آورده‌اند و از طریق تنگاب هرمز با آبهای آزاد جهانی در ارتباط است. در بخش خشكی در این منطقه یك اقلیم خشك و بیابانی حاكم است كه تنها استان خوزستان به لحاظ رودخانه دائمی كارون از فضای سبز طبیعی برخوردار است. بلندیهای عمده‌ای در این قسمت مشاهده نمی‌شود.
امتداد نوار بیابانی را در شرق و در مركز ایران می توان مشاهده كرد. دشت هول انگیز لوت و كویر نمك، بخش وسیعی از صفحه ایران زمین را در بر گرفته است كه از شاهكارهای طبیعی آن به شمار می‌روند. سكونت راز آمیز و جلوه‌های رویایی در تماشای حركت آرام آرام رمل‌های شنی، شترهای بیابانی با كوهانهای برآمده، درختان گز وحشی و گرمای وحشتناك روز و بادهای سرد شبانه تنها گوشه‌هایی از زیبایهای طبیعی آن به شمار می‌رود.
دو رشته كوه زاگرس و البرز به مثابه دو دیوار سنگی از شمال غرب به سمت جنوب شرقی و دیگری از شمال غرب به سمت شمال شرق كشیده شده‌اند. فضاهای طبیعی و جلوه‌های دل انگیزی را می‌توان بین آنها یافت. قله‌های آتشفشانی خاموش، یخچالها و برفهای دائمی قلل، دره‌های خوفناک، آبشارها و تندابهایی که در پیچاپیچ مسیر خود دشتها را سیراب می‌كنند و گاه به رودخانه‌های دائمی و فصلی می‌پیوندند، غارها و اشكفتهای زیبا، دریاچه‌های متعدد نظیر دریاچه ارومیه و زریوار، درختان بلوط كه در شیب كوه‌ها از جنوب ارومیه تا سرزمین بختیاری، فضای بهشت گونه‌ای را ایجاد كرده است.
شمال ایران زمین را یك نوار باریك سبز طبیعی و فضای پهناور آبی دریای خزر در بر گرفته است. زندگی گیاهی و جانوری این محل به نحو استثنایی غنی و متنوع است. آب و هوای گرم و مرطوب فضای سبز طبیعی متراكمی را به وجود آورده است.
● اكوتوریسم: رجعت به طبیعت
در دهه‌های اخیر مقوله جهانگردی در راستای توسعه فرهنگی و گسترش ارتباطات تا حد دهكده جهانی و ارتقای سطح همكاری‌های فرهنگی اقتصادی همراه با تاكید بر بازیافت و احیای فضاهای طبیعی مورد توجه قرار گرفته است بر این اساس پدیده اكوتوریسم در جهت برخورداری آدمیان از مواهب و ذخایر طبیعی با اهداف دقیقی تبین و تدوین شده است.
بسیاری از دوستداران طبیعت و افراد ماجرا جو در فصول مختلف سال به تناسب و فراخور امكانات و تمكن مالی گشت و گذار در طبیعت را انتخاب و تجربه می‌كنند آنها به صورت انفرادی یا دسته‌جمعی پس از مطالعات اولیه در زمینه نقاط طبیعی، محلهای مورد نظرشان را در نظر می‌گیرند آنها از دیدنیهای با شكوه و چشمگیر مناظر طبیعی دیدن می‌كنند. ماجراجویان گاه برای همه چیز برنامه‌ریزی نمی‌كنند و به هر جا كه هوس كردند می‌روند. آنها در دیدار از جاهای جدید به فكر جمع آوری یادگاری‌ها (نظیر بسیاری از مجموعه‌داران طالب جلوه های استثنایی) نیستند. بلكه به دنبال فرصتی برای نشاط می‌باشند.
پدیده اكوتوریسم به طور كلی در دو طیف برخورداری از زیباییها و آشنایی با منابع بیكران طبیعی نظیر سیر و سیاحت در دل جنگل های وحشی و متراكم، پاركهای ملی و حفاظت شده جزایر و آبهای دریایی حركت در زیستگاههای جانوری و گیاهی، عبور از كویرهای خشك و لم یزرع و سرزمین‌های یخبندان تا سیر در فضاهای بی‌نهایت كیهان ناشناخته و بكر و از سوی دیگر در جهت آشنایی و شناخت مورایث فرهنگی و یادمانهای بشری می‌باشد، كه به قول فدریكوایور مكمل یكدیگر و جدا نشدنی از هم هستند.
● منابع طبیعی و اكوتوریسم در ارتباط با برنامه‌ریزی
چنین به نظر می‌رسد كه بشر كنونی از ارزش منابع طبیعی آگاه شده است و می‌داند از بین رفتن آنها فقدان غیر قابل جبرانی، برای همه خواهد بود. همچنین كارایی پدیده اكوتوریسم در كشورهایی كه با برنامه‌ریزی مدرن و تنظیم شده با اهداف متعددی دنبال می‌شود بر همگان روشن شده است.
اجرای گنجینه‌های طبیعی و حراست و حفاظت مستمر منابع طبیعی در كنار برخورداری آدمیان از مواهب طبیعی در چهارچوب پدیده اكوتوریسم نیازمند برنامه‌ریزی می‌باشد كه در ذیل مراحل آن آورده می‌شود.
▪ اولین گام :
اولین گامی كه در این زمینه بایستی برداشته شود، مرحله مطالعاتی و پژوهش می‌باشد.
جمع‌آوری اطلاعات و داده‌های مورد نیاز در جهت تكمیل و تنظیم پدیده‌های ناشناخته طبیعی به صورت منطقه‌ای و ملی و بررسی چگونگی كاربری این فضاهای طبیعی در ارتباط با اكوتوریسم می‌باشد. از سوی دیگر مطالعات و پژوهش‌های بنیادی قوانین، آیین‌نامه‌ها، دستورالعمل‌های حقوقی، عرفی و اجتماعی در اختصاص دادن میزان و چگونگی دخل و تصرف در استفاده از فضاها و منابع طبیعی، حتی در نظر گرفتن مدت حضور و یا ممنوعیت جمعیت متحرك در مناطق طبیعی به عبارتی تاثیر احتمالی پدیده اكوتوریسم بر محیط زیست بررسی می‌شود.
▪ دومین گام:
اقدامات اجرایی در فراهم آوردن امكانات پرسنلی و تجهیزات مورد نیاز در جهت احیا و باز زنده‌سازی و اصلاح و بهسازی فضاهای طبیعی و تاسیسات رفاهی و خدماتی در ارتباط با اكوتوریسم می‌باشد و از سوی دیگر حراست و حفاظت مستمر آنچه از فضاها و منابع طبیعی در دسترس است.
▪ سومین گام:
مربوط به مدیریت و سیستم نظارت پروژه می‌باشد كه دارای وظایف خاصی در ایجاد هماهنگی در سازگاری بین حفظ كیفیت محیط زیست و پدیده اكوتوریسم و بررسی و اندازه‌گیری درجه این تغییرات و تاثیرات می‌باشد. ارگانها و سازمانهای این زیرمجموعه دارای كمیته‌های فرعی، اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی می‌باشد كه با وظایف خاص و جداگانه به عنوان ابزارهای اجرایی و كارآمد سیستم مدیریت را یاری می‌كنند.
این سه حلقه زنجیره‌ای بایستی از حالت ذهنی و نظریه‌پردازی خارج شود و پایه و اساس اقدامات اجرایی باشد كه به طور مستمر ارزشیابی می‌شود و تاثیرات منفی و مثبت آنها مورد سنجش قرار گیرد.
● نتیجه گیری:
بشر در بستر طبیعت تولد یافته و در آن رشد و پرورش و ادامه حیات داده است. جلوه‌های دل‌انگیز طبیعی در برهه‌هایی از زمان دستخوش دگرگونی و در سده‌های اخیر در آستانه انقراض و نابودی قرار گرفته است. بشر تا قعر جنگل‌های آمازون به دنبال نا شناخته‌ها و كنجكاوی‌ها و در پیچ و تاب تندآبهای وحشی به دنبال هوسهای نشاط‌انگیز و تا سرزمینهای یخبندان قطب وجب به وجب آن را در زیر گامهای خویش پشت سر گذارده و امتداد رویاها و آرزوهای طلایی خود را از زیست كره زمین به پهنای كرات دیگر گسترش داده است.
در دهه‌های اخیر به دنبال توسعه فرهنگی، مقوله و پدیده اكوتوریسم زمینه‌هایی برای آشنایی جنبه‌های معنوی و زیبا شناختی زندگی انسان با طبیعت را فراهم می‌آورد. اكوتوریسم منعكس كننده ارتباط متقابل انسان و طبیعت به شمار می‌رود.
احیای گنجینه‌های طبیعی و حفاظت مستمر از منابع طبیعی و رشد و توسعه اكوتوریسم نیازمند یك برنامه‌ریزی مدون و هدفمند كه در برگیرنده پژوهش و مطالعه، اقدامات اجرایی و یك سیستم مدیریت كارآمد می‌باشد.

اسماعیل ایوكی كارشناس ارشد باستان‌شناسی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری همدان
پا نوشت:
انگیزه اصلی نگارش از این مقاله علمی گردآوری و عرضه تجربه‌های عملی نگارنده در زمینه‌های مختلف همكاری با بعضی از آژانس‌های توریستی داخلی و سفرهای متناوب به نقاط مختلف ایران زمین بوده است:
۱- میشل پران، اندیشه‌ای در عمل مجله پیام یونسكو سال بیستم شماره ۲۱۹، ۱۳۶۷ ص ۳۴.
۲- فدریكو ماریو زاراگوزا (دبیر كل یونسكو) میراثی برای همه، مجله پیام یونسكو همان ص ۴.

منبع : مسافران