بیت المال در نهج البلاغه

مقدّمه این نوشتار، نگاهی اجمالی به موضوع «بیت المال» در نهج البلاغه دارد. قلمروِ مقاله، تنها، بخشی از سخنان امام علی(ع) در نهج البلاغه است، نه تمامی سخنان آن حضرت. هرچند، گاهی، فرازهای نقل شده از نهج البلاغه، برای چند عنوان مربوط به بحث، مفید است ولی برای طولانی نشدن نوشته، از تكرار، جز در یك یا دو مورد، خودداری شده است. اموال عمومی، به اقسام گوناگونی مانند مشتركات عمومی و مباحات اوّلیه و مجهول المالك و درآمدهای عمومی، تقسیم می شود، ولی مقصود از بیت المال، در این نوشته، اموالی است كه اختیار هزینه كردن آن، به دست امام است، مانند غنائم جنگی و خراج و جزیه و زكات و صدقات عامه و اوقاف عمومی و ...
الف) جایگاه ثروت در اسلام بی گمان، از نگاه اسلام، ثروت و مال، در حیات مادّی و معنوی انسانها، نقش اساسی دارد. تا آنجا كه در برخی روایات، از «تنگدستی» به «روسیاهی در دنیا و آخرت» و «مرگ سرخ» و «مرگ بزرگ» تعبیر شده است. در بعضی از روایات، فقر، موجب نقصان در دین و كاهش عقل و تحریك خشم معرفی شده است. از این رو، در دین مقدّس اسلام، به مقوله اقتصادی و معیشتی بشر، در ابعاد مختلف آن، توجّه فراوانی شده است. هرچند مطالب مربوط به اقتصاد، به گونه ای پراكنده و جدا از هم مطرح شده، ولكن بررسی و تحقیقی همه جانبه، نشانه این است كه مكتب اسلام، دارای نظام اقتصادی ویژه ای است كه از وحی الهی نشأت گرفته و در دامن عصمت، رشد و نمو كرده و از ویژگیهای بی شماری برخوردار است.
ب) جایگاه بیت المال آنچه قابل توجّه و دقّت است، این است كه بیت المال، در نظام اقتصادی اسلام، بیشترین مباحث را به خود اختصاص داده و از جایگاهی ویژه برخوردار است. هدف از بیت المال، تأمین اهدافی بلند در حركت تكاملی انسان به سوی سعادت و معنویّت و قرب الهی است. برخی از آن هدفها چنین است:
۱) هدایت مردم به سمت اخلاق كریمه و ارزشهای معنوی.
۲) استقرار عدالت اجتماعی و اقتصادی در جامعه.
۳) رشد استعدادها و شكوفایی ابتكار و خلاقیّت انسانها.
۴) ریشه كن كردن فقر از جامعه.
۵) رسیدگی به مصالح و منافع محرومان و مستضعفان و ... .
ج) ماهیّت بیت المال امام علی علیه السلام خطاب به عبدالله بن زمعه (از پیروان و یاران آن حضرت) آن هنگام كه از او، درخواست كمك می كند، ماهیّت بیت المال را برای او روشن می كند. او، بیت المال را نه مال شخصی امام می داند و نه مالِ فردی از مسلمانان، بلكه بیت المال، از آنِ مسلمانان است كه در اختیار امامِ مسلمانان گذاشته می شود تا به عدل، به مصرف مسلمانان برسد. حضرت می گوید: إنَّ هذا المال لیس لی و لا لك! و انَّما هو فی ءٌ لِلمسلمین و جَلْبُ أسیافهم. فإنْ شَرَكْتَهم فی حربهم كانَ لكَ مثلُ حظهم و إلّا فَجَناهُٔ أیدیهم لا تكون لغیر أفْواهِهمْ؛ این اموال، نه مال من و نه از آنِ توست، بلكه غنیمتی گِردآمده از مسلمانان است كه با شمشیرهای خود به دست آورده اند. اگر تو، در جهاد، همراهشان می بودی، سهمی چونان سهم آنان می داشتی و گرنه، دسترنج آنان، خوراك دیگران نخواهد بود.
د) آثار بیت المال علی علیه السلام به بخشی از آثار و نقش بیت المال در زندگی مسلمانان، اشاره كرده است. این آثار، چنین است:
۱) اصلاح امور و تَفَقَّدْ أمرَ الخراجِ بما یُصْلِحُ أهلَه! فإنَّ فی صلاحه و صلاحهم صلاحاً لِمَنْ سِواهم و لا صَلاحَ لِمَنْ سِواهم إلّا بهم؛ لأنَّ الناسَ كُلُّهم عِیالٌ علی الخراج و أهله؛ خراج (بیت المال) را به گونه ای كه وضع مالیّات دهندگان را سامان دهد، وارسی كن! زیرا، بهبودی وضع مالیّات و مالیّات دهندگان، سبب بهبودی امور دیگر اقشار جامعه است و تا امور مالیّات دهندگان اصلاح نشود، كار دیگران نیز سامان نخواهد گرفت؛ زیرا، همه مردم، نانْ خورِ مالیّات و مالیّات دهندگانند. امام علی علیه السلام در این فراز، برای بیت المال، نقش محوری قائل شده و اصلاح تمامی امور را، بسته به اصلاح وضع مالیات و مالیات دهندگان دانسته است و این، نشانه جایگاه بلند بیت المال از نظر اسلام است. اگر دقت شود، حقیقت مطلب، همین است كه امام علی علیه السلام گفته است. بنابراین، هرچند، اقتصاد، از نگاه امام علی علیه السلام آن گونه كه مكاتب مادی گرا می گویند، اصل نیست، اما تأثیر محوری و اساسی آن در اصلاح امور و رفع نابسامانیها مورد تأكید قرار گرفته است.
۲) رفع نیاز مردم به بیت المال كلّهم عَیالٌ علی الخراج و أهله؛ تمام مردم، نانْ خورِ مالیات و مالیات دهندگانند. روشن است كه هیچ انسانی، به تنهایی، نمی تواند نیازمندیهایش را برآورده كند، از این رو، نیاز به همیاری بیت المال وجود دارد.
۳) دوام حكومت و لمْ یستقم أمْرُهُ الاَّ قلیلاً؛ حكومت، با نابودی مالیات (بیت المال)، جز اندكی، دوام نمی آورد. این مطلب نیز، از بدیهات است كه اداره و دوام حكومت، نیازمند بودجه است و یكی از راه حلهای تأمین هزینه های دولت، گرفتن مالیات است. جای شگفتی از كسانی است كه در زمان حاضر، بحث از لزوم گرفتن مالیات برای اداره حكومت را مطرح می كنند، در صورتی كه امام علی علیه السلام حدود هزار و چهارصد سال پیش، بر ضرورت مالیات برای استمرار حكومت تأكید كرده است. یادآوری این نكته لازم است كه همان گونه كه گرفتن همه مالیات از عواملِ بقای حكومت است، به ناحق گرفتن آن و یا ظالمانه مصرف شدن اش، سبب سقوط حكومت خواهد شد.
۴) اصلاح و تقویتِ نیروهای مسلّح ثم لا قِوامَ للجنود إلاَّ بما یُخْرِجُ اللهُ لهم من الخَراجِ الذی یَقْوَوْنَ به علی جَهادِ عدوِّهم و یعتمدون علیه فیما یُصلحهم و یكونُ مِنْ وَراءِ حاجتهِم؛ سپس سپاهیان اسلام، جز به خراج و مالیّات رعیّت (بیت المال) كه با آن، برای جهادِ با دشمن، تقویت گردند و برای اصلاح امور خویش، به آن تكیه كنند و نیازمندیهای خود را بر طرف سازند، پا نمی گیرند. از جمله آثار بسیار مهم بیت المال، افزون بر استقلال اقتصادی، استقلال سیاسی است؛ زیرا، تا بودجه و سرمایه، در اختیار دولت نباشد، نمی تواند نیروهای مسلح را، جذب و تأمین و مجهز به سلاحهای پیشرفته كند و با نبود نیروی مسلَّحِ مجهز، استقلال سیاسی، تأمین نمی شود. آیت الله حسن زاده، در تفسیر این فراز، می نویسد: اگر بیت المال نباشد، نیروهای مسلَّح برای تأمین زندگی، باید در پی شغل و كار باشند، در نتیجه، آمادگی برای جهاد با دشمن، از بین می رود.
ه) راههای جلب مالیات یكی از مباحث مهم در دانش اقتصاد، مبحث مالیات است. در این مبحث، مطالب فراوانی مانند تعریف مالیات، ضرورت وجود مالیات، سیر تحول مالیات، و راههای جلب مالیات، ... مورد بحث و تحقیق قرار می گیرد. این مطالب، از چشم مولا علی علیه السلام در مدت كوتاه حكومت، مورد غفلت نبود. و در لابه لای خطبه ها و نامه ها و دیگر گفتارها، به آنها اشاره كرده است. از جمله، در نامه پنجاه و سه، راههای جلب بهتر مالیات را نشان داده و در آن، بر اصول اسلامی ـ انسانی، مانند «اصل عمران و آباد كردن زمینها» و «اصل رسیدگی به مشكلات و شكایات مالیات دهندگان» و «اصل رعایت و تخفیف مالیات»، تأكید ورزیده است. هر یك از این اصول، آثار و ثمرات فراوانی در مسایل اجتماعی و اقتصادی و سیاسی در پی دارد و رعایت آنها، نقش بسزایی در تحول و بهبودی سیستم مالیاتی دارد.۱) آباد كردن زمین و لیكُنْ نظرُكَ فی عِمارهِٔ الأرضِ أبْلَغَ من نظرِكَ فی استجلابِ الخَراج؛ لأنَّ ذالك لا یُدْرَكُ إلّا بالعِمارهٔ و مَنْ طلب الخَراجَ لغیر عمارهٍٔ أخْرَبَ البلادَ و أهْلكَ العبادَ و لمْ یستَقِمْ أمْرُه إلاّ قلیلاً. باید تلاش تو در آباد كردن زمین، بیشتر از جمع آوری خراج (مالیات) باشد؛ زیرا، خراج، جز با آبادانی، فراهم نمی شود و هر كسی، بخواهد خراج را بدون آبادانی زمین به دست آورد، شهرها را خراب، و بندگان خدا را نابود، و حكومتش جز اندك مدتی، دوام نخواهد آورد. آیت الله حسن زاده، در پی شرح این فراز از نهج البلاغه می نویسد: امام علی، در این بخش، اشاره كرده است كه كم درآمدی صاحبان زمین، ناشی از والیان بدی است كه تمام همّ و غمّ آنان، جمع آوری مالیات است، بدون رعایت حال رعیّت و كشاورزان.
۲) رسیدگی به شكایت مالیات دهندگان فإنْ شَكَوْا ثِقَلاً أوْ عِلّهًٔ أوْ انقطاعِ شِرْبٍ أوْ بالَّهٍٔ أوْ إحالَهَٔ الأرضِ اغْتَمَرها غَرَقٌ أوْ أجحفَ بها عطشٌ خَفَّفْتَ عنهم بما تَرْجوُ أنْ یَصْلُحَ به أمْرُهُم. پس اگر مردم، از سنگینی مالیات یا آفت زدگی یا خشك شدن آب چشمه ها یا كمی باران یا خراب شدن زمینی در سیلابها یا خشكسالی، شكایت كردند، در گرفتن مالیات، تا آن اندازه ای كه بفهمی امورشان سامان می یابد، تخفیف بده. دهقانان، از همه طبقات، زحمتكش تر و پرتلاش ترند و از سویی، زندگی آنان، اسیر عوامل طبیعی و پدیده های جهان طبیعت، همانند خشك سالی، سیل، سرما، گرما است. از این رو، آنان، نیاز بیشتری به توجه و همراهی حكومت دارند. این فراز از فرمان امام علی علیه السلام اشاره به این مطلب دارد. ابن ابی الحدید، در باره زیاد نگرفتن مالیات و آثار منفی آن می نویسد: استاندار اهواز، در حكومت انوشیروان، بیشتر از معمول، مالیات جمع آوری كرد و برای انوشیروان فرستاد. انوشیروان، فرمان داد كه آنها را به صاحبانش مسترد كنند. سپس گفت: زیاد كردن ثروت شاه از مالیات نابه حق رعیت، همانند بنا كردن سقفی است بر پایه های لرزان و سست.
۳) عفو از مالیات و لا یَثْقُلَنَّ علیك شی ءٌ خَفَّفْتَ عنهم به المؤونهٔ عنهم؛ فإنَّه ذُخْرٌ یَعودُونَ به علیك فی عِمارهِٔ بلادِكَ و تَزیینِ ولایتكَ مع اسْتِجْلابكَ حُسنَ ثَنائهم وَ تَبَجُّحِكَ باستفاضَهٔ العدل فیهم؛ هرگز، تخفیف دادن در مالیات، تو را نگران نسازد؛ زیرا، آن، اندوخته ای است كه در آبادانی شهرهای تو و آراستن ولایتهای تو، نقش دارد و رعیت، تو را می ستایند، و تو، از گسترش عدالت میان مردم، خشنود خواهی شد و به افزایش قوّت آنان، تكیه خواهی كرد. آیت الله حسن زاده، پس از شرح و تفسیر این بخش از فرمایش امام علی علیه السلام می نویسد: توجه به عمران و شكایات و تخفیف مالیات، برای حكومت، آثار مثبتی را به همراه دارد و والی، از این رهگذر، ضرر و زیان نمی كند؛ زیرا: اولاً، آبادی بلاد، منافع و سودش، به حكومت و والی نیز خواهد رسید. ثانیاً، آبادی و عمران سرزمین، زینت و افتخار حكومت به شمار می آید. ثالثاً، این كار، موجب مدح و ثنای مردم را نسبت به حكومت و نیز عدالت و اعتماد آنان را فراهم می كند. رابعاً، اگر شرایطی پیش بیاید كه دولت، محتاج قرض گرفتن از مردم شود و نیازمند فداكاری جانی و مالی آنان باشد، آنان، به راحتی، پاسخ می دهند. ابن ابی الحدید، در این بخش، پس از شرح و تفسیر می نویسد: در نامه شاپور، پسر اردشیر، به فرزندش، مطالبی همانند فرمایش امیر مؤمنان، یافته می شود. او، این نامه را چنین گزارش كرده است: از وضع خراج و درآمد املاك، بازرسی كن، به وجهی كه مایه بهبود خراج دهندگان باشد، زیرا، در بهبودی امر خراج و بهبود حال خراج دهندگان، بهبودی حال دیگران نهفته است و دیگران را، جز بدانها، بهبودی میسر نیست؛ زیرا همه مردم، نان خورِ خراج دهندگانند. و باید توجه تو به آبادی زمین، بیشتر باشد از توجه به جلب خراج، زیرا، خراج جز از زمین آباد، به دست نیاید ... .
و) منزلت ممیّزان مالیات امام علی علیه السلام در نامه پنجاه و یكم، در شأن و جایگاه ممیّزان مالیاتی، اوصافی را بیان كرده است كه افزون بر شأن، ارزش و شرافت كارگزاران بیت المال، نشانه جایگاه و منزلت بیت المال نیز هست؛ زیرا، تا بیت المال، اهمیت و منزلت نداشته باشد، كارگزارانش، ارزش پیدا نخواهند كرد. این اوصاف چنین است:
۱) خزینه داران مردم فإنَّكم خزّانٌ الرعیهٔ؛ پس همانا، شما (مأموران مالیات) خزینه داران مردم هستید.
۲) نماینده امت فإنَّكم ... وكلاءُ الأُمهٔ؛ پس همانا شما، نمایندگان امت مسلمان هستید.
۳) سفیران پیشوایان فإنَّكم ... سفراءُ الأئَمهٔ؛ پس همانا، شما، ... سفیران پیشوایان هستید
ز) صفات و وظایف ممیّزان مالیات یكی از اهداف اساسی دین مقدس اسلام، برقراری عدالت اجتماعی و قسط قرآنی در جامعه اسلامی است. بی گمان، تحقق چنین هدف و آرمان مقدسی، به عوامل فراوانی، بستگی دارد. از جمله مهمترین عوامل نقش آفرین، كارگزارانِ شایسته از نظر ایمان و اخلاق و رفتار است. از این رو، امام علی علیه السلام در موارد بسیاری، به كارگزاران خویش، تأكید و سفارش می كند كه بهترین افراد را به عنوان همكار گزینش كنند. این مطلب، در برخی از موارد، مانند گرفتن مالیات، از اهمیت دوچندانی برخوردار است؛ زیرا مأمور مالیاتی، می خواهد دسترنج و مایه حیات او را بگیرد و این، كارِ بسیار دشواری است. از این رو، چنین شخصی، از جهات عدیده، باید شایستگیهای لازم را داشته باشد. علی علیه السلام صفات و وظایف ممیّزان مالیاتی را، چنین برشمرده است:
۱) اصل انصاف فأنْصِفوا الناسَ من أنفسكم؛ در روابط با مردم (گرفتن مالیات) انصاف و مدارا را پیشه كنید. تأثیر رعایت عدل و انصاف در راحت گرفتن و راضی بودن مالیات دهنده، بر كسی پوشیده نیست. تاریخ نگارانی كه در باب فلسفه تاریخ، قلم فرسایی كرده اند، یكی از عوامل پیشرفت سریع اسلام را، رفتار صحیح و عادلانه و مشفقانه رسول خدا صلی الله علیه و آله به هنگام مالیات گرفتن، دانسته اند. در اینجا، شایسته است، مطالبی را كه منتسكیو نقل كرده، گزارش كنیم. وجود این باجهای گزاف (كه دولتهای كشورهای غیر اسلامی، در آن دورانها، به زور می گرفتند) بود كه سهولت عجیبی را به مسلمین، در فتوحات خود، اعطا نمود؛ زیرا، ملتهای تسخیر شده از طرف اعراب، می دیدند به جای یك سلسله تعدّیاتی كه در اثر لئامت امپراتوران، به آنها می شد، با یك مالیات ساده كه به سهولت می دهند و به سهولت گرفته می شود، مواجه و تابع شده اند. این بود كه فتوحات مسلمین، با كمال سهولت، پیش رفت و ملتها، خوشبخت بودند و ترجیح می دادند به یك ملت صحرانشین، مطیع بشوند تا به یك حكومت فاسد ... در مورد اخذ باجهای گزاف، افراطِ نزدیك به جنون را، در تاریخ مشاهده كنید: آناستاز، مالیاتی برای استنشاق هوا وضع كرده بود!
۲) نگرفتن لوازم ضروری و لا تبیعُنَّ للناس فی الخَراجِ كِسوَهٔ شتاءٍ و لا صَیفٍ و لا دابهٍٔ یَعْتَمِلوُنَ علیها و لا عبداً ؛ برای گرفتن مالیات، لباسهای تابستانی و زمستانی و مَركب سواری و برده های كاری كسی را، نفروشید.
۳) پرهیز از خشونت و لا تضربَنَّ أحداً سوطاً لمكانِ درهمٍ؛ برای گرفتن درهمی (مالیات) كسی را با شلاق (از باب مثال) نزنید. در این فراز، هر چند كلمه «درهم» و «سوط» آمده، ولی روشن است كه «شلاق»، خصوصیتی ندارد و فرمان علی علیه السلام پرهیز از هر گونه خشونت برای گرفتن هر گونه مالیاتی است.

محمد رحمانی

منبع : سازمان آموزش و پرورش استان خراسان