مکانی لیبرال در حاشیه اورال

در اعماق شرق یعنی همان جا که اروپا آغاز می‌شود، امپراتوری پوتین شکلی کاملا متفاوت از آن تصورات معمول دارد؛ در اینجا حاکمانی مستقل در تلاش برای برقراری یک جامعه مدنی اصیل بوده و دوران سیاه تاریخشان را به خاطر می‌سپارند.
مرکز این شهر در نگاه نخست بی‌شباهت به شهرهای شوروی سابق نیست. این به اصطلاح میدان مستطیل شکل را ساختمان‌های دومای محلی و ادارات ایالتی دربر گرفته و آن حوض‌ها و خانه موسیقی در شمال این میدان سبک فوتوریستیک دهه ۶۰ را حفظ کرده‌اند.
روی سقف پارلمان هنوز هم داس و چکش دوران شوروی به چشم می‌خورد. بی‌تردید این تابلو برنزی داس و چکش سال‌هاست که جلا داده نشده و در دیگر گوشه‌های این میدان هم نمادهای کمونیسم حالتی طنزگونه دارند؛ مثلا آن داس و چکش که بر سردر قمارخانه به عنوان تزئین نصب شده است! با این حال تاثیری که یک خارجی در اولین نگاه به شهر «پرم» می‌گیرد، چندان جذاب و دعوت‌کننده نیست.
ظاهرا رئیس دولت محلی یعنی «نیکلای بوخوالف» هم این مساله را می‌داند و شاید به همین خاطر است که به هنگام استقبال از میهمان آلمانی‌اش در یکی از سالن‌های راحت خانه موسیقی می‌گوید:«به اولین شهر میلیونی اروپا خوش آمدید» و سپس نگاه پرسشگر خود را به میهمان می‌اندازد. شهر پرم در کنار اورال قرار دارد؛ یعنی همان نقطه‌ای که اروپای جغرافیایی پایان می‌گیرد.
اما همه چیز در اینجا طور دیگری به نظر می‌آید. بوخوالف با آن ریش کوتاه و صدای نرم، تصور نگارنده را به این صورت تصحیح می‌کند:«بالاخره آفتاب از شرق طلوع می‌کند.»
«اروپا در پرم آغاز می‌شود» این پیامی است که در این شهر و حومه‌اش با ۸/۲ میلیون جمعیت بسیار اهمیت دارد زیرا آن تصویر پساشوروی پرم دقیقا بر پایه این پیام شکل گرفته است. پرم می‌خواهد غرب باشد و نه شرق، اول اروپا و سپس روسیه.
در نگاه اول شاید تا اندازه‌ای هم در این مورد موفق شده باشد. شرکت هواپیمایی لوفت‌هانزا هفته‌ای چهار پرواز به پرم دارد. شرکت‌های معروف شیمیایی آلمان یعنی «هنکل» و «دگوسا» هم در صنایع شیمیایی سنتی اما قدرتمند پرم سرمایه‌گذاری کرده‌اند. علاوه بر آن صنایع فولادسازی پرم نیز قطعات ساخته شده از تیتان را به شرکت هواپیماسازی آمریکایی بوئینگ صادر می‌کنند.
بوخوالف کارت ویزیتش را به من می‌دهد، کارتی که روی آن به انگلیسی نوشته شده است:«رئیس دولت» به احتمال زیاد دیدن این کارت برای تاجران و بازرگانانی که به طور مرتب به این شهر می‌آیند کمی‌ تعجب‌‌برانگیز است.
ملاقات با رئیس دولت؟! اما بوخوالف مساله را روشن می‌کند:«سرمایه‌گذار برای ما حکم گاو مقدس را دارد که باید همه کار برای او انجام دهیم.» به گفته وی، شهر پرم در حال رقابت با همسایگانش است، همسایه‌هایی که به مراتب از موادخام بیشتری برخوردارند.
این به اصطلاح رئیس‌دولت توضیح می‌دهد که قدرت واقعی حوزه اورال در سیستم اداری و دولتی آن نهفته است، سیستمی به اصطلاح لاغر، کارآمد و شفاف. بوخوالف می‌گوید:«ما در تلاش برای شفافیت حداکثری هستیم و این را همه از جمله سرمایه‌گذاران هم می‌دانند. وقتی اقتصاد لیبرال است بازتاب آن را در جامعه هم می‌توان مشاهده کرد.»
اما این صحبت‌ها با آنچه در سرزمین پوتین می‌گذرد تقریبا هیچ همخوانی ندارد زیرا دولت پوتین همواره در حال تکرار دولتی‌سازی به جای خصوصی‌سازی، تمرکزگرایی به جای فدرالیسم و تک‌صدایی به جای چندصدایی است. آیا امکان دارد که یکی از ۸۶ منطقه فدراسیون روسیه به همین راحتی برای خود ساز دیگری بزند؟
درک این مساله خیلی مشکل است. زیرا از یک طرف پوتین در پرم نیز دست به کار شده و در سال ۲۰۰۴ خودش فرماندار این منطقه را منصوب کرد؛ یعنی همان «اولگ چیرکف» از سوی دیگر این آقای چیرکف نه تنها به عنوان مامور کا.گ.ب خیلی موفق بود بلکه در امور اقتصادی هم موفق نشان داد و در حال حاضر یکی از ۷۲۰ میلیاردر ثبت شده روسیه به شمار می‌آید (هر یک میلیارد روبل روسیه برابر با ۳۰ میلیون یورو است). چیرکف در مصاحبه‌ها خود را «صدر هیات‌رئیسه» این حوزه معرفی می‌کند و از مردم هم به عنوان صاحبان اصلی یاد می‌کند.
البته هنوز هم این مساله در ورای این ظواهر پیداست که روسیه در همان حال و هوای دوران قدیم به سر می‌برد. برای یک ناظر خارجی همه این طرح‌ها تنها در ظاهر نمایان است و بس. اما در مرکز شهر به خانمی ۴۰ ساله برخورد می‌کنیم که «دیانا کولموگروا» نام دارد و به سبک کاملا غربی لباس پوشیده است.
او با انگلیسی روانی به ما می‌گوید:«در زمان شوروی همان سیستم اداری کفایت می‌کرد اما ما امروزه در تلاش برای مشارکت دادن مردم هستیم. گرچه به این صورت کمی ‌کارها مشکل‌تر می‌شود اما می‌توان از اشتباهات پرهیز کرد به جای آنکه مجبور باشیم بعدها جامعه را با تیغ جراحی درمان کنیم.» به گفته این خانم، پرم با منطقه خودمختار «کومیپرماژکان» متحد شده و قرارداد‌های محکمی هم منعقد شده است.
نیمی از قانون اساسی محلی هم در کمیسیونی مردمی تغییر کرده و به مراتب بهتر شده است. خانم کولموگروا که خود در خارج از روسیه هم زندگی کرده با افتخار از فرمول‌بندی حقوق اجتماعی و مدنی می‌گوید و از این فرمول‌بندی به عنوان یک سرمشق و نمونه یاد می‌کند.
خانم کولموگروا که ریاست کمیسیون ارتباطات سیاسی دومای پرم را نیز برعهده دارد، این مساله را که کارها آنطور که باید و شاید خوب پیش نمی‌رود، کتمان نمی‌کند:«سربازان سابق حاضر به هیچ فعالیتی نیستند و می‌گویند که ما در جنگ حضور داشته‌ایم و این دولت است که باید به وضعیت ما رسیدگی کند.»
از طرفی جوانان هم علاقه‌ای به سیاست نشان نمی‌دهند و در آخرین انتخابات دوما تنها یک‌سوم واجدین شرایط شرکت کردند. نهادهای غیردولتی هم گرچه از نظر عددی تعدادشان بالغ بر سه هزار می‌شود اما تنها یکصد نهاد از این دست کارایی لازم را دارند:«ما به جای توده‌های ناهمگون نیازمند جامعه‌ای مدنی هستیم.»
جالب اینجاست که این روزها در مسکو هم زمزمه‌هایی شنیده می‌شود مبنی بر اینکه کرملین هم خواهان توده‌های ناهمگون نیست و اقدامات منظم و گوناگونی را در نظر گرفته است که از جمله آنها می‌توان از طرح تاسیس جنبش جوانان موسوم به «ناشی» و «حزب عدالت روسیه» نام برد اما در پرم کسی خواهان اینگونه جامعه مدنی به اصطلاح از بالا نیست.
این حوزه بودجه مستقلی را برای گسترش ساختارهای جامعه مدنی در نظر گرفته و آن را میان نهادهای غیردولتی تقسیم می‌کند. با این حال نمی‌توان منکر شد که به هر صورت مناسبات موجود در پرم در مقایسه با دیگر مناطق روسیه از وضعیت بهتری برخوردار است.
گرچه حزب دولتی روسیه واحد در دومای پرم بزرگترین فراکسیون را دارد اما این حزب در آخرین انتخابات این دوما در دسامبر گذشته تنها ۳۴ درصد آرا را از آن خود کرد در مرتبه بعدی حزب اصلاح‌طلب و لیبرال اتحادیه نیروهای راست است که در آن انتخابات ۱۶ درصد آرا را به دست آورد و این بهترین نتیجه در سراسر روسیه برای حزبی است که از سال ۲۰۰۲ دیگر در دومای روسیه جایی ندارد.
دبیرکل این حزب سیاستمدار ۳۲ ساله‌ای به نام «نیکتا بلیخ» است که در سال ۲۰۰۴ مدت کوتاهی معاونت فرمانداری پرم را عهده‌دار بود و امروز نماینده دومای پرم است و برای ورود دوباره حزب متبوعش به دومای روسیه در انتخابات دسامبر آینده تلاش می‌کند و این البته پروژه امیدبخشی است.
در اتمسفر لیبرال پرم کارهای دیگری هم صورت گرفته است که حتی در مسکو هم امکان آن نیست یعنی برقراری گفتمانی انتقادی درباره دوران شوروی. از سال ۱۹۹۴ و در یکصد کیلومتری شمال‌شرقی شهر پرم تنها موزه گولاک در قلمرو شوروی سابق در معرض دید بازدیدکنندگان قرار دارد.
در قدم‌به‌قدم این موزه که توسط نهادی غیردولتی اداره می‌شود اردوگاه کار اجباری بازسازی شده است؛ همان اردوگاهی که حتی پس از مرگ استالین لرزه بر اندام‌ها می‌انداخت. تا قبل از تعطیلی این اردوگاه در سال ۱۹۸۷ بسیاری از فعالان جنبش‌های مستقل ملی و کوشندگان حقوق بشر از جمله برخی از اعضای امروزی «گروه هلسینکی» و «پرم ۳۶» در آن زندانی بودند.
خانم «تانیا کورسینا» مدیر موزه‌ها و یادبود‌های پرم می‌گوید:«پس از تحولات سیاسی روسیه برای مسوولان پرم پرداختن به آن صفحات سیاه تاریخ بسیار ناگوار بود. امروزه مردم درک کرده‌اند که همه تلاش ما در جهت ارائه تصویری لیبرال از این منطقه است.»
دولت محلی خیابان جدیدی را برای دسترسی به آن موزه وحشتناک احداث کرده و ۲۰ درصد از مخارج اداره موزه‌ها را نیز تامین می‌کند و بقیه هزینه‌ها از سوی بنیاد‌های خارجی و به خصوص آمریکایی تامین می‌شود. اما به عقیده «اولگ اوشپکف»، وزیر خندان و مستقل فرهنگ پرم:«هنوز هم هیچ مصونیتی در برابر توتالیتاریسم وجود ندارد.
این موزه البته برای وجهه ما خوب است؛ زیرا با چه وسیله‌ای مناسب‌تر از آن می‌توان روی میهمانان اروپایی و آمریکایی تاثیر گذاشت. این به اصطلاح هژمونی گذشته برای سرمایه‌گذاران جذابیت فوق‌العاده‌ای دارد!.»

توماس گوچكر
ترجمه:محمدعلی فیروزآبادی
منبع: مركور

منبع : روزنامه هم‌میهن