برنامه چهارم توسعه، برنامه پنجم، پروژه‌های آب و فاضلاب و کشاورزی

این روزها علی‌رغم این‌که تا پایان برنامه چهارم توسعه مدت زمانی طولانی باقی مانده است، بحث از برنامه‌ریزی برای برنامه‌پنجم توسعه به میان آمده است. تفکر برنامه‌ریزی و چگونگی تدوین برنامه پنجم توسعه به نظر نگارنده گام مثبت و بسیار زیبائی است، قبل از این‌که برنامه چهارم به پایان برسد، برنامه پنجم آماده ارائه می‌باشد و روشن است بهترین حرکت بررسی برنامه چهارم و حتی فراتر، آن‌چه در برنامه‌های قبلی انجام یا انجام نشده است مورد ارزیابی و بررسی دقیق قرار گیرد هنمان‌طور که برخی از فعالیت‌های بخش آب در برنامه سوم نیمه تمام ماند و زمانی‌که برنامه چهارم شکل گرفت، محور آن بر اساس اولویت‌های تعیین شده به ”آب“ داده شد و آب را به‌عنوان محور زیربنائی توسعه در نظر گرفتند.
با مروری در ماده ۱۷ برنامه چهارم، ”دولت مکلف است، نظر به جایگاه محوری آب در توسعه کشور منابع آب کشور را با نگرش جامع و تواما عرضه و تقاضا در کل چرخه آب با رویکرد توسعه پایدار در واحدهای طبیعی حوزه‌های آبریز با لحاظ نمودن ارزش اقتصادی آب، آگاهی‌سازی عمومی و مشارکت مردم به گونه‌ای برنامه‌ریزی نماید که هدف‌های زیر تحقق یابد“
هدف‌های عنوان شده در برنامه چهارم متعدد است و در ماده ۱۸ نیز به بخش کشاورزی پرداخته است. در ماده ۷۵ دوره‌های آب و هوائی خشک در کشور و وظایف دولت را تبیین می‌کند. علاوه بر آن سایر سرفصل‌ها نیز به اهمیت و چگونگی استفاده از آب پرداخته است. در ارتباط با پروژه‌های این بخش چه اقداماتی کرده‌ایم و برای رسیدن به اهداف خود آیا موفق عمل کرده‌ایم؟
میزان آب تجدید شونده در بخش کشاورزی و شرب و صنعت به دلیل موقعیت آب در کشور نیمه‌ خشک ایران از اهمیت بسیار بالائی برخوردار است. در بخش کشاورزی نزدیک به ۷۰ درصد منابع آب از طریق چاه‌ها تأمین می‌شود و در اختیار کشاورزان است که هیچ‌گونه مدیریتی بر نحوه استفاده اصولی از آن نداریم. آیا کشاورزان ما به میزان آبی که برای محصولات خود استفاده می‌کنند اشراف دارند. چه میزان آب؟ برای چه محصولی؟ و با چه مقدار صرفه اقتصادی؟
موقعیت جغرافیائی هر منطقه و نحوه کاشت محصول و ... پرسش‌هائی است که به‌صورت مستمر در سرفصل برنامه‌ها قرار می‌گیرد و به دلیل عدم تفاهم و جامع‌نگری در بخش آب، این تصمیم‌‌گیری‌ها کمتر اجرائی شده و به بار نشسته است. امروز کشاورزان روش‌های سنتی خود را ادامه می‌دهند و دیگران هم برای خودشان همایش برگزار می‌کنند.
ما مقاله می‌نویسیم، برنامه توسعه می‌دهیم و راهکار ارائه می‌دهیم و آن را ادامه می‌دهیم ولی هنوز نمی‌دانیم با چه میزان و مقدار آب محصول گندم را برداشت کنیم. از نظر اقتصادی چه میزان آب برای برنج استفاده می‌کنیم که مقرون به صرفه باشد؟ سدهای متعددی را احداث کرده‌ایم و در طرح‌های اولیه میزان آبی را که کشاورزان باید استفاده کنند تعیین کرده‌ایم ولی هنوز شبکه‌های آن را اجرا نکرده‌ایم.
علی‌رغم افزایش توانمندی‌های جهانی در به‌دست آوردن فناوری‌های جدید به ویژه آبیاری تحت فشار از آن برای مزارع خود کمتر استفاده کرده‌ایم. بودجه‌های اختصاص یافته به بخش آب در چند ساله اخیر چگونه تخصیص یافته است و آیا برای جبران کمبود آب، استفاده مجدد از پساب فاضلاب را برای کشاورزی مورد توجه قرار داده‌ایم؟
یکی از مسائل مهمی که در سال‌های جاری بسیار جلب توجه می‌کند، افزایش و کاهش تعرفه‌های آب و تعیین تعرفه‌ و نرخ‌های جدید در بخش آب و فاضلاب شهری می‌باشد. مشترکین جدید بر اساس ”واحدبندی“ هزینه‌های اشتراک آب و فاضلاب را پرداخت می‌کنند. مشکلات محاسبه تعرفه‌ها همواره یکی از دغدغه‌های کارشناسان و مردم بوده و فرمول‌های پیچیده‌ای داشته است که تصمیم گرفته شد برای شفاف‌سازی نحوه محاسبه را که بر اساس عرصه و اعیان بود تغییر داده و آن را اصلاح کنیم که باز هم معضلی بر معضلات قبلی اضافه کردیم.
به‌عنوان نمونه با توجه به این‌که در سال ۸۵ حدود ۱۰درصد از فعالیت‌ پروژه فاضلاب تهران انجام شده و در سال ۸۶ تاکنون هیچ‌گونه بودجه‌ای به فاضلاب تهران اختصاص نیافته است و فصل باران و برف در پیش است و با عبور از تابستان که مهمترین فصل کار است احتمال اجرای کار امسال نیز امکان‌پذیر نیست، اگر همین موضوع را به کل کشور تعمیم دهیم، مشکل کاملاً روشن است.
شرکت فاضلاب تهران، سال گذشته از هر ساختمان بزرگی در شمال تهران هزینه‌ای را دریافت می‌کرد. امسال آن هزینه‌ها بر اساس واحدبندی به میزان قابل توجهی کاهش یافته و تفاوتی از نظر محاسبه آب‌ بها و انشعاب فاضلاب بین یک واحد کوچک ۴۰متری در جنوب تهران با یک واحد سیصد متر مربعی در شمال تهران نیست. مسئله به همین‌جا ختم نمی‌شود، قرار بود این شرکت امروز از وام‌های صندوق بین‌الملل پول برای ادامه اجرای پروژه‌ها استفاده کند که برای مراحل بعدی امکان آن هنوز فراهم نشده، قرار بود بانک توسعه اسلامی برای این پروژه وام بدهد که تا این لحظه پس از گذشت دو سال و شاید بیشتر فراهم نشده، قرار بود از بودجه‌های عمرانی ملی و استانی استفاده کنند که تاکنون اقدامی نشده است.
نتیجه آن‌که سال گذشته ۶۰۰ کیلومتر لوله‌گذاری شده و امسال هم که هیچ بودجه‌ای ندارد، آن چهل یا پنجاه کیلومتر نیز قطعاً کاهش یافته و خیابان‌ها و کوچه‌هائی که حفاری شده به‌صورت طولانی مدت و با هزینه‌های چندین برابر و با تأخیر اجرا می‌شود. همین موضوع را در منطقه اوشان و فشم که معضل فاضلاب آن برای همه روشن است مشاهده می‌کنیم تصفیه‌خانه فاضلاب شهرستان کرج که قرار بود سال ۸۳ افتتاح شود هنوز به نتیجه نرسیده و این موضوع در کلیه بخش‌های آب و فاضلاب در کل استان‌ها به نحوی قابل مشاهده است.
این پساب‌ها رگ حیاتی کشاورزی ما می‌باشد و به دلیل افزایش بی‌رویه مصرف آب شرب می‌تواند مسکنی هرچند کوچک برای بخش عمده استفاده آب در کشاورزی باشد. تأخیر در اجرای پروژه‌ها منجر به افزایش هزینه هر پروژه به چند برابر قیمت اولیه خواهد بود و پیمانکار در وضعیت بحرانی قرار می‌گیرد. مشاور دچار سردرگمی می‌شود. تولیدکنندگان امکان پیش‌بینی تولید ندارند و صنایع با مشکل روبه‌رو می‌شوند کشاورزی با نقصان روبه‌رو شده و محیط زیست هم‌چنان با آسیب جدی روبه‌رو است و این زنجیره وابستگی پیوسته دارد. در قانون برنامه چهارم مهمترین هدف و زیربنائی‌ترین هدف، بخش آب به‌عنوان محور توسعه قرار گرفت و با مروری کوتاه بر آن میزان دستاوردی را که داشته‌ایم باید بررسی کرده و آن‌چه که در هدف‌های برنامه تعیین کرده بودیم مجدداً بازنگری کنیم.
در برنامه چشم‌انداز بیست ساله نیز حرکتی قابل توجه در این بخش نداشته‌ایم.
چنان‌چه بخواهیم همین حرکت را ادامه دهیم پروژه‌هائی مانند فاضلاب تهران نه تنها تا سال ۱۴۰۰ به نتیجه نخواهد رسید بلکه تا پنجاه سال دیگر به دنبال آن دست و پنجه نرم می‌کنیم. پرو‌ژه‌هائی که می‌توانست با هزینه‌ای بسیار کمتر نتیجه بدهد و شاید امروز بیش از ۸۰ درصدآن به اتمام رسیده بود، امروز توسط مسئولین ذیربط عنوان می‌شود که ۵۰ درصد آن بیشتر پیشرفت نداشته است.
بار دیگر اشاره می‌کنیم که مهمترین و حیاتی‌ترین کالای بشر در دهه آینده ”آب“ است و باید به آن توجه بیشتر کرد اگر آب نباشد بخش کشاورزی با بحران مواجه می‌شود، صنعت با مشکل روبه‌رو شده و آب شرب از دسترس خارج می‌شود. برای جبران آن بهای سنگین‌تری را باید پرداخت کنیم.
به شکرانه خداوند متعال سدها ساخته شده ولی برای استفاده از آن باید تعجیل کرد مدیریت بر منابع آب به ویژه در بخش خصوصی از اهمیت بالائی برخوردار است و باید چگونگی استفاده از آب چاه‌ها را که اکثر آن توسط کشاورزان استفاده می‌شود را فراموش نکنیم. هر چاهی چه میزان آبدهی دارد. چه مقدار برداشت می‌کنند؟ برای چه محصولی استفاده می‌شود؟ و آیا استفاده اصولی می‌شود؟
هنوز در بخش آب چالش‌های عمده‌ای وجود دارد که از آن سخن بسیار گفته‌ایم ولی در حرکت چشم‌انداز مناسبی نداشته است. به امید آن‌که اجازه ندهیم پروژه‌های آب و فاضلاب در برنامه چهارم توسعه فراموش شود.

خسرو رفیعی

منبع : ماهنامه مهرآب