مکتب تضاد (دیالکتیک)

● از پیدایش تا مارکس
مقدمه – مکتب تضاد (دیالکتیک)چه می‌گوید؟
مکتب تضاد در جامعه شناسی که بر اساس دیالکتیک پایه نهاده شده است یکی از مکاتبی است که بحث‌های عمده ای را در جامعه شناسی به خود اختصاص داده است اساسی شکل‌گیری این مکتب در دوران معاصر در تقابل و نقد بر مکتب فونکسیونالیسم یا کارکردگرایی شکل گرفته است. اصحاب این مکتب که محوری‌ترین آنان مارکس می‌باشد ، وارثان فکری فیلسوفان یونان باستان و هگل هستند. بر‌خلاف جامعه شناسان فونکسیونال که اساس جامعه را بر تعادل و همزیستی و وفاق اجزای جامعه می‌دانند، این جامعه شناسان گستره جامعه را میدان تضادها و مبارزات طبقاتی می‌پندارند و از مفاهیمی چون تحلیل تاریخی پدیده‌ها، بی‌عدالتی در توزیع امکانات و ایجاد تغییرات اساسی هم‌چون انقلاب سخن می‌رانند. این جامعه شناسان نظام جامعه و ارزش‌های حاکم بر آن را نه ارزش‌هایی عادلانه بلکه ارزش‌های طبقه حاکم برای دستیابی به اهداف خود می‌دانند و تعارضات و تضادهای جامعه را در اصل آشتی ناپذیر و آنتاگونیستی معرفی می‌کرده و تنها راه حل تضادها را تغییرات بنیادی و رادیکال می‌دانند.
روش جامعه شناسان این مکتب دیالکتیکی است و در چارچوب این روش به ارائه مفاهیمی چون تز، آنتی تز و ستنز می‌پردازند.
در مکتب تضاد (دیالکتیک) فرد جزء ذاتی جامعه محسوب می‌شود و جامعه محصول شرایط اجتماعی و اقتصادی افراد است. این مکتب با اتکا به تحلیلی تاریخی از جوامع و مجزا و منفرد و مجرد ندیدن وقایع اجتماعی- تاریخی جهان را کل پیوسته‌ای می‌پندارد که همه‌ی اجزاء آن در ارتباط دائمی با یکدیگر به سر م‌ برند.
از مفاهیم اساسی در ایران مکتب مفهوم ‹‹طبقه›› و ‹‹«تضاد طبقاتی›› است که بر‌خلاف مکاتب پیشین خود قایل به اجماع و یگانگی میان طبقات اجتماعی نیستند بلکه اصل هر جامعه‌ای را«تضاد» می‌دانند و تضاد را عامل حرکت تاریخ معرفی می‌کنند.
برخی‹‹ابن خلدون›› را اولین اندیشمندی معرفی می‌کنند که تضاد را به جامعه‌شناسی معرفی کرد اما با مطالعه بیش‌تر تاریخ این مکتب به اسامی دیگر چون افلاطون و دیگر فلاسفه یونان و دیگر ادیان بر می‌خوریم که شاید دید وسیع‌تری از گذشته این مکتب به ما دهد.
از این رو در ابتدا به ریشه‌های تاریخی مکتب تضاد (دیالکتیک) خواهیم پرداخت و سپس به دیالکتیک در نزد هگل می‌پردازیم. وی از اولین فلاسفه‌ای بود که تضاد (دیالکتیک) را به گونه‌ای منسجم و علمی معرفی کرد. پس از آن نیز مارکس که میراث فکری هگل است با نقدی که از او دارد و طرد افکار ایده‌آلیستی او جنبه‌ای مادی و عینی به مکتب تضاد می‌دهد که به معرفی افکار دیالکتیکی وی خواهیم پرداخت.
● ریشه‌های تاریخی دیالکتیک
برخی تاریخ دیالکتیک را با آموزش‌های تائوئیسم (دائوئیسم) در چین باستانی آغاز می‌کنند که در کتاب دائودتسین آمده است: ناتمام و ناکامل، کامل می‌شود. کج، راست می‌گردد و کهنه، نو می شود یعنی متقابلان به هم مبدل می‌گردند.
بوداگری، جهان را در حال شدن و تغییر دائم می‌انگارد بدین ترتیب دو اصل دیالکتیک (تبدیل متقابلان به هم و تغییر دائمی در این ادیان کهن (تائوئیسم و بوداگری) سابقه دارد. در مکاتب مذهبی و فلسفی دیگر خاورزمین (از جمله ایران) می‌توان نظایر فراوان از این شیوه دیالکتیکی ذکر نمود. ولی دیالکتیک به معنای اخص از آموزش هراکلیت (هر قلیطوسی)، اهل افس از شهرهای یونانی آسیای صغیر (ترکیه امروزی)، متولد۵۴۰-۵۴۴ ق. م آغاز می شود.
در ‹‹فقرات›› و جملات پراکنده (فراگمنت) هراکلیت از قانون (لوگوس) سخن می‌گوید.‹‹لوکوس›› هراکلیت بعدها در سوفسطائیان، به‌ویژه در زنون، و در سقراط و افلاطون و ارسطو تاثیر داشت. تاثیر اندیشه های دیالکتیکی هراکلیت در نظریات نو افلاطوئیان (به‌ویژه فلوطین) و اندیشه‌وران قرون وسطی در اروپا (مانند پیر آبلار و دانس اسکوتوس) مشهور است.
هراکلیت در یکی از فقرات درباره این لوگوس می‌نویسد: «این نظام جهان، همان است که برای همه موجودات وجود دارد. آن را نه ارباب النوع ها و نه افسانه‌ها ایجاد نکرده‌اند. بلکه همیشه بوده است و پیوسته خواهد بود. یک آتش زنده است که موافق موازین شعله می‌زند و طبق موازین خاموش می‌شود. پلور تارخ، نویسنده از قول هراکلیت جمله زیر را نقل می کند:
«در ما، زنده یا مرده، بیدار یا خواب ، جوان یا پیر هر یک چیز وجود دارد این چیز وقتی تغییر می کند، همان است که بود و بر عکس آن چیزی که تغییر می یابد، باز هم همانست»
مقصود هراکلیت از این قول، وجود تحول در افراد و اشیاء است که پس از وجود تحول و تغییر، همان می‌مانند که بودند و ثبات آن‌ها نافی تغییر آن‌ها نیست. هراکلیت می گوید:‹‹همه چیز در جریان است چیزی در جهان دوام و ثبات ندارد. در پس پدیده‌های متغیر و سپری وحدت مبدأیی و آغازی وجود دارد. تضاد ظاهر آن اساس نیست، زیرا فراز و نشیب آن همه یکی است››. بدین ترتیب هراکلیت هم‌چنان که متذکر شدیم، معتقد به وحدت ماده اصلی و تمدن دائمی و گوناگون و تنوع آن است. او در یکی از فراگمنت‌ها می‌گوید: «عالم محدود و جهان واحد است. در نزد خدا همه یکسان است ولی نزد افراد انسانی مختلف است، نزد بیداران، جهان یگانه و همگانی است.»
«دیالکتیک» از واژه یونانی «دیاله گومائی» به معنای گفتگو کردن و فن مذاکره و مناقشه، است.
به نظر گزنفون در نزد سقراط دیالکتیک هنر کشف حقیقت از راه تصادم عقاید متقابل و شیوه گفتگوهای عالمانه برای استخراج تعاریف حقیقی مفاهیم است .
از نظر افلاطون، دیالکتیک اسلوبی است که به یاری آن بر اساس تجزیه و ترکیب مفاهیم معرفت، مفاهیم وجود به دست می‌آید.
ارسطو ‹‹زنو›› را پایه‌گذار دیالکتیک می‌داند. از نام‌های دیگری چون افلاطون در تاریخ دیالکتیک یاد شده است .
مارتیندل و باتومور معتقدند ابن خلدون در حقیقت پیش‌رو راستین مکتب تضاد می‌باشد. ابن خلدون معتقد است جامعه پدیده‌ای است پویا و پیوسته در معرض دگرگونی است و تحول جامعه‌ها و تمدن‌ها ایستا نبوده و در اثر تصادمات میان گروه‌ها یا ساخت‌های اجتماعی گوناگون پیوسته در حال ظهور و سقوط هستند .
ابن خلدون نخستین بار به تنظیم انواع متعالی از ساخت‌های اجتماعی پرداخته و مدعی است که میان ساخت جامعه بدوی و جامعه شهری تضادی دائمی و اساسی وجود دارد.(تضاد عمده از نظر ابن خلدون).
● دیالکتیک هگل:
دیالکتیک زمانی که به آن از منظری وسیع بنگریم، وجهی از استدلال و هم‌چنین روشی برای تحلیل است با چنین سرشتی، دیالکتیک اگر چه به قدمت تمدن انسانی عمر دارد، مع الوصف با هگل و فلسفه‌ی اوست که صلابت منطقی و روشی خود را باز می‌یابد و از آن طریق به مثابه‌ی سنگ بنای فلسفه مارکسیسی به خدمت گرفته می شود.
مفهوم دیالکتیکی هگل فقط در حد ایده ها و افکار مطرح است و به همین دلیل دیالکتیک او جنبه‌ی ایده‌آلیستی داشته و شرایط عینی حیات اجتماعی انسان را در بر نمی‌گیرد.
وجه استدلال دیالکتیک هگلی نقطه‌ی عزیمت خود را از این فرض متافیزیکی آغاز می‌کند که هر چیزی در جهان در تغییر مستمر است و در نتیجه هر چیزی در عین حال هم ‹‹خود›› و هم ‹‹غیرخود›› است. بنابراین زمانی که هر کسی پدیده ای را به منظور احراز دانش کامل نسبت به آن مورد رسیدگی قرار می‌دهد ملزم است تا آن پدیده را در تمامیتش ، یعنی به عنوان جزیی از کل و در روند گشادگی‌اش از وضعی به وضع جز خود مورد مطالعه قرار دهد. به این اعتبار دیالکتیک گرای هگلی بر این باور است که مناقشه و تضاد ذاتی جهان است و تغییر در یک پدیده نتیجه‌ی مناقشه و ستیز بین اجزا جداگانه آن پدیده است.
اصطلاح «تغییر» برای چنین دیالکتیک‌گرایی هم نام و هم معنی با رشد و تحول و اصطلاح مناقشه [تضاد] هم معنی با برخورد یک پدیده با غیرخود تلقی می‌شود.
دیالکتیک در نظام فکری هگل به طور خلاصه چنین است :
هگل می گفت که کل هستی نتیجه گسترده شدن و گشاده شدن خود به خود ‹‹عقل›› است. در حرکت به سوی ‹‹شناخت مطلق›› یعنی به سوی آزادی کامل، فرمانروایی انسان بر خود، قلمروی که در آن، بشر سخنگوی خود است و ‹‹تبیین›› خود این گشاده شدن طبق منطق پویای دیالکتیک صورت می گیرد که در آن، روح پیوسته [خود] بیرون می رود و به خود باز می گردد، از هم تفکیک می شود و باز به هم می پیوندد، تناقض می‌آفریند و سپس در سطحی بالاتر تناقض‌ها را با هم آشتی می دهد (وحدت اضداد.)
به عبارت ساده و تعمیم یافته، هر چیزی، هر امری در سیر خود ضد خود را ایجاد می‌کند اولی را ‹‹تز›› می نامیم و دومی را ‹‹آنتی تز››. از برخورد و ترکیب این دو« سنتز» به وجود می آید که در عین حال هم در بردارنده‌ی آن دو است، و هم فرا رفته و بر گذشته از آن‌ها .
این «تز» خود «آنتی تز» جدیدی می شود تا آخر...
این سه مرحله را هگل، به ترتیب، ‹‹اثبات›› ،‹‹نفی›› و ‹‹نفی در نفی›› می نامد. به عبارت ساده‌تر آشتی متناض‌ها در اشیا و ذهن، چیزی است که هگل آن را دیالکتیک می‌نامد.
هگل پیشرو سنت ایده آلیسم آلمانی است. او با فلسفه خود سنت ایده‌آلیسم را که با کانت شروع شده بود به مرحله تعالی رساند.
هگل بر این باور بود که جوهر وجود چیزی بیش از صرف هستی و بودن است و همین جوهر است که ذهن و تصورات آن و معرفت هستی نسبت به خود، یعنی آگاهی را می سازد. هگل تاکید می کند که واقعیت برای ذهن ‹‹خود›› است و نه چیزی بیرون از آن. از این رو هگل به سوژه (Subject) یا فاعل اندیشمند بیش از ابژه (object) یا شرایط عینی که کاربر روی آن انجام می‌شود، اهمیت می دهد.
وی دیالکتیک خود را در زمینه واقعیت اجتماعی و حقوق و دولت به کار برده است این دیالکتیک در فلسفه حقوق (۱۸۲۱) (که آماج انتقادهای مارکس در «نقد فلسفه حق هگل» قرار گرفته است) و ‹‹فلسفه تاریخ عمومی›› (۴ جلد، انتشار پس از مرگ) هگل ارائه شده است.
هگل در «دایره المعارف علوم فلسفی »(۱۸۱۷) معتقد است که:
منطق (که به ایده مطلق یا امکان روح می رسد) ‹‹تز ›› است.
و فلسفه طبیعت (ریاضی و فیزیک و فیزیولوژی)،‹‹آنتی تز›› است.
و فلسفه روح‹‹سنتز›› می باشد.
روح نیز از سه مرحله می گذرد:
۱) «تز» که روح ذهنی باشد (یعنی جان- وجدان – روح)
۲) «آنتی تز»، که روح عینی باشد (یعنی حقوق- اخلاق ذهنی- اخلاق عینی که نقطه اوجش ‹‹تاریخ›› است.)
۳) «سنتز» که روح مطلق است (یعنی مذهبی که وابسته به هنر است و مذهبی که مبتنی به روحی است که با فلسفه هگل ساخته می شود.)
فلسفه هگل مدعای این دارد که عقل جوهر جهان است و تمامی واقعیت با آن دو در آن هستی و ذات خود را دارد. بر اساس چنین قولی فلسفه‌ی تاریخ هگل را این گونه می توان جمع بندی کرد:
تنها اندیشه‌ای که فلسفه با خود، برای تعمق و تامل تاریخ می آورد، مفهوم ساده‌ی عقل است و این که عقل حاکم بر جهان است و این که تاریخ, جهان را با روندی عقلی مواجه می‌سازد. این ایده یا عقل، حق ابدی قدرت و مطلق است و این، نه هیچ چیز دیگر، خود را در جهان ظاهر می سازد.
هگل با این همانی امر ‹‹واقعی›› و‹‹معقول›› معتقد است، امر ‹‹واقعی››، معقول است و چیزی که معقول است، واقعی است .
هگل علت اصلی تکامل تاریخ را روح جهانی می دانست و معتقد بود که تکامل فکر بر طبق قوانین دیالکتیک تعیین کننده چگونگی تکامل دنیای واقعی است. نظری که بعدها مارکس انتقاداتی جدی به آن وارد کرده و تراوش فکر را محصول برخورد ‹‹سوژه›› با ‹‹ابژه›› (دنیای واقعی) می داند .
هگل معتقد بود که جهان نتیجه آفرینش توسط نوعی شعور عینی است که خارج از انسان وجود دارد در نظرهگل این شعورعینی ‹‹ایده مطلق›› نام داد. به روایت از خود هگل هر چیز بالفعل تا آن‌جا که حقیقی است ایده است و واقعیت وجود خود را از ایده دارد.
به اعتقاد هگل ایده نخست در بطن خود تکامل می یابد و سپس در مرحله معینی از تکامل خود در طبیعت تجلی می‌گردد و در این مرحله همه تنوعات موجود در اشیاء عالم را به مرحله وجود می آورد.
پس از این مرحله است که ایده موجد پیدایش جامعه انسانی می گردد. به عقیده هگل تاریخ چیزی نیست مگر یک روند و جریان درک این ایده مطلق .
هگل قوانین اساسی دیالکتیک را که حاکم بر تکامل ایده و فکر است را تنظیم کرد. وی نشان داد که تکامل در یک دایره بسته ای انجام نمی‌گیرد، بلکه سیر تکاملی اشیا به طرز پیشروانه‌ای عبارت است از سیر از اشکال پایین به مرحله عالی. در چنین سیر تکاملی است که تناقضات باطنی، هسته و اساس تکامل تلقی می گردند.
هگل مفاهیم اصلی دیالکتیک را تعریف کرد و نمایانید که این مفاهیم با مقولات دارای روابط پیوسته‌ای هستند و به طور متقابل بر یکدیگر موثر واقع می‌شوند.
● نواقص دیالکتیک هگل
اگر چه دیالکتیک هگل گام بزرگی در تکامل اندیشه فلسفی بود مع الوصف دارای نواقص جدی نیز بود. مهم ترین نقص دیالکتیک هگل ایده آلیستی بودن آن است، که قوانین دیالکتیکی هگل مبنایی برای تکامل پدیده های عینی جهان مادی به شمار نمی‌آید . بلکه تنها اهمیت آن در این بود که اصلی برای تکامل ذهن و ایده به شمار می رفت.
هگل معتقد بود که جامعه تنها در گذشته تکامل یافته و سلطنت مطلقه پروس زمان خود را به عنوان حد تام تکامل و پیشرفت جامعه انسانی تلقی می‌کرد. تناقضات موجود در جامعه انسانی به عقیده هگل ضمن مبارزه از میان نمی رود، بلکه با هم آشتی می‌کنند و بین آنان سازش به وجود می‌آید.
به نظر هگل دولت پروس تصویر واقعی هماهنگی کامل تمایلات طبقاتی به شمار می رفت. از این استدلال، هگل نتایج ارتجاعی به دست می‌آورد. نتایج حاصل از چنین استدلالی قبول عقیده میهن پرستی افراطی و شوونیسم مذموم بود که بعدها دستاویزی برای ایدئولوژلیست‌های نظام سرمایه داری و بورژوازی گردید.
مارکس به نحو اصولی تناقض فکری و استدلال هگل را در مورد نظام ایده آلیستی او، که حاکی از قبول جامعه و طبیعت به عنوان اشکالی از وجود ایده مطلق بود ، و روش دیالکتیکی ذهنی‌اش را آشکار کردند.
مارکس در دوران جوانی و به ویژه در‹‹دست‌نوشته‌ی کرو زناخ›› که نقد فلسفه سیاسی هگل اختصاص یافته دیالکتیک هگل را غیر انتقادی و راز ورزی منطقی نامید. به گمان وی هگل با معقول دانستن واقعی در مقام توجیه وضع موجود برآمده و در پس پشت ظاهر نقادانه دیالکتیک وی احیای فلسفی نظم مستمر (سلطنت پروس) نهفته است مارکس هم‌چنین هگل را ملامت می‌کند که‹‹تقابل‌های واقعی›› را چون ‹‹قطب‌های واقعی›› نمی‌شناسند و از آن‌جا که قطب‌های متضاد واقعی را زیانبار می داند می کوشد تناقض‌ها را به برکت میانجی و نفی نفی دفع کند. به گمان مارکس، خطای بنیادی هگل این است که تناقض‌ها را آشتی پذیر می‌داند. حال آن که واقعیت، تناقض‌های آشتی ناپذیری (antagonistique) را به ما تحمیل می کند که به یاری ترفند های همگانی نمی توان «از شرشان خلاص شد».
«انگلس» مدعی است که او و مارکس یگانه افرادی بودند که رهاندن دیالکتیک آگاهانه را از شیوه‌ی مخرب ایده‌آلیسم هگلی وظیفه خود قرار دادند و کوشیدند تا استنباط مادی از دیالکتیک را تعیین کنند، و سپس آن را بر طبیعت منتقل نمایند، زیرا طبیعت سنگ محک و مظهر تایید دیالکتیک است .
«تاریخ تمام جوامع تا کنون موجود، تاریخ مبارزات طبقاتی بوده است که آزاده و برده، پاترسین و پلیبن، ارباب و سرف، استاد کارگاه و پیشه ور و روزمزد، در یک کلام، ستمگر و ستم دیده با یکدیگر ستیزی دائمی داشته و به پیکاری بی وقفه، گاه نهان و گاه آشکار ، دست یازیده اند، پیکاری که هر بار به نوسازی انقلابی کل جامعه یا به نابودی توامان طبقات در حال پیکار انجامیده است.››
این جملات مارکس در ابتدای ‹‹مانیفست کمونیست›› را شاید بتوان تجلی مکتب تضاد (دیالکتیک) در اندیشه مارکس دانست.
● دیالکتیک مارکس: مارکس و مکتب تضاد
به نظر مارکس، جامعه از توازن متغیر نیروهای متضاد ساخته می شود و بر اثر تنش ها و کشمکش های این نیروها، دگرگونی اجتماعی پدید می آید. بینش مارکس مبتنی بر یک موضع تکاملی بود. به نظر او، نه رشد آرام، بلکه نبرد، موتور پیشرفت است.
‹‹ستیزه›› مولد همه چیزها است و کشمکش اجتماعی جان کلام فراگرد تاریخی را تشکیل می دهد.
درست برخلاف هگل که به اولویت و تقدم ‹‹شعور›› نسبت به‹‹وجود›› قایل بود، مارکس واقعیت را وارونه می دید و بنا بر قول او فکر از ماده ، ذهن از وجود و آگاهی از هستی ماخوذ است.
مارکس بر این باور بود که‹‹ماده››جوهر جهان است و اندیشه ذهن و آگاهی تنها بازتاب جهان وجود در ذهن انسانی است. مارکس به نحو مستدلی بر سر بیان این نکته کوشید که روح و ذهن واحد حیات فی نفسه ای نیست و از راه تماس با جهان عینی و جهان جسمانی حیات می یابد، و به این اعتبار، حیات آن باز تابانیدن جهان تجربی است.
به ظاهر چنین می نماید که در این باره که ذهن قادر به شناخت و درک چیزی بر آن چه در درون تجربه ی خود او قرار دارد نیست بین هگل و مارکس توافق نظری وجود دارد اما ورای این توافق ظاهری، بین آن دو بر سر همین مقوله ی واحد، تفاوت رای جدی وجود دارد، غاز لحاظ هگل، تجربی و مستقل از ذهن وجود دارد. به این ترتیب تجربه واسطه ای تلقی می شود که از طریق آن ذهن از وجود ]ماده[ آگاه می شود و جهان جسمانی را می شناسد.
مارکس روش دیالکتیک را از هگل به عاریت گرفت، اما عناصر و اصول ایده آلیستی آن را نفی کرد و گسست خود را وجه تعبیر هگل این گونه تصریح کرد:
‹‹روش دیالکتیک من نه فقط با روش هگل تفاوت دارد، بلکه درست نقطه مقابل آن است از دید هگل فرایند تفکر که وی آن را تحت نام مثال (ایده) به شخصی خود سامان تبدیل کرده، آفریننده واقعیت است و در واقع، خود تجلی خارجی آن به شمار می آید. به نظر من، بر عکس، امر ذهنی چیزی نیست جز انتقال و بازتاب واقعیت مادی در مغز انسان (...) دیالکتیک زیر دستان هگل اسیر رازورزی شده است اما این نافی این واقعیت نیست که هگل برای نخستین بار به نحوی جامع و آگاه شکلهای عمومی جنبش دیالکتیک را بیان نموده است. دیالکتیک نزد وی روی سرایستاده است، برای آن که هسته عقلانی آن از پوسته پر رمز و رازش به در آید باید آن را واژگونه کرد. دیالکتیک قلب شده هگل در آلمان مد شد زیرا تصور می شد که قادر به قلب واقعیت است.
به نظر بورژوازی و سخنگویان آموزه پرداز آن دیالکتیک در شکل عقلانی خود چیزی رسوا و نفرت انگیز است. زیرا متضمن درک نفی و انهدام ضروری آن نیز هست (...) دیالکتیک هیچ سیادتی را بر خود نمی پذیرد و در ذات خود منتقد و انقلابی است.»
(پیگفتاربر چاپ دوم آلمانی سرمایه )
همچنین معتقد است که :‹‹شیوه تولید زندگی مادی، خصلت عام فراگردهای اجتماعی، سیاسی و روانی را تعیین می کند. این آگاهی انسانها نیست که هستی آنها را تعیین می کند بلکه برعکس، این هستی اجتماعی آن ها است که آگاهی شان را تعیین می نماید.››
نکته بنیادی در این نظریه های مارکس این است که انسانها در جامعه زاده می شوند و جامعه روابط مالکیت را پیش از زاده شدن آنها تعیین می کند این روابط مالکیت به نوبه خود به پیدایش طبقات گوناگون اجتماعی می انجامند. همین که یک انسان به واسطه تولدش به طبقه ویژه ای وابسته می شود و به محض این که او یک ارباب، فئودال یا سرف، یک کارگر صنعتی یا سرمایه دار می گردد، شیوه رفتار ویژه ای نیز به خود اختصاص داده می شود. افراد معین که به شیوه معین فعالیت تولید می کنند وارد روابط اجتماعی و سیاسی معینی نیز می شوند. همین نقش طبقاتی هیات انسان را به گونه موثری مشخص می سازد مارکس در پیشگفتار سرمایه نوشته بود که در اینجا با افراد تنها به عنوان تشخیص مقوله های اقتصادی و تجسم روابط و روابط ویژه طبقاتی سروکار پیدا می کنیم.
مارکس در این اظهار نظرها عملکرد متغیرهای دیگر را انکار نمی کند، بلکه بر نقش طبقاتی به عنوان نقش تعیین کننده تاکید می کند. منافع گوناگون طبقاتی افراد از آگاهی طبقاتی یا فقدان آن در میان افراد بر نمی خیزد، بلکه از جایگاههای عینی شان در فراگرد تولید مایه می گیرد. در بیان اصول (یا موازین یا قوانین) دیالکتیک مارکسیستی در بین مارکسیستها اختلافاتی وجود دارد. برخی از فلاسفه مارکسیست اصولاً واژه «قانون » را دراین مورد نادرست می دانند و واژه ‹‹احکام›› یا ‹‹اصول›› را به کار می برند.
‹‹انگس›› در ‹‹دیالکتیک طبیعت›› می گوید قوانین دیالکتیک در سه قانون اصلی خلاصه می شوند:
۱) قانون تغییر کمی به کیفی و بر عکس
۲) قانون وحدت ضدین
۳) قانون نفی در نفی
با خواندن ‹‹دیالکتیک طبیعت›› و ‹‹آنتی دورینگ››» به این نتیجه می رسیم که انگلس این سه قانون را قوانین اصلی دیالکتیک می داند، در صورتی که لنین در «یادداشتهای فلسفی» قانون وحدت ضدین را جوهر دیالکتیک نامید. مائو نیز وحدت ضدین را قانون اصلی دیالکتیک دانست.
انگلس سه قانون از دیالکتیک را مطرح کرد که هگل گفته بود، ولی لنین به یکی از آنها تکیه کرد، و مائو فقط یکی از آنها را پذیرفت.
صرف نظر این اختلافات موازین دیالکتیکی به قرار زیرین است:
▪ اول: وحدت و نبرد متضادها (تز و آنتی تز)، که موتور و محرک حرکت و تغییر و بالش و رشد اشیاء و پدیده هاست و بدین جهت حرکت به ذاته و خود به خودی است.
▪ دوم: در این روند حرکت، تعینات کمی به کیفی مبدل می شوند. بعدها این حکم اضافه شد که: ‹‹و بر عکس تعینات کیفی نیز به تعنیات کمی تبدیل می گردند››.
آموزه ی تغییر ‹‹کمیت›› به ‹‹کیفیت›› در ‹‹مانفیست›› به نحوی صریحی برجسته است، چندان دشوار به نظر نمی رسد که ببینم ‹‹مانیفست ›› به دفعات موضعی را که ضمن آن بورژوازی به قصد سود بیشتر از وسایل تولید پیوسته متحول، برای ایجاد تغییرات کوچک و بی اهمیت و روابط تولید سود می جوید مورد اشاره قرار می دهد. مع الوصف طبقه بهره کش با انجام چنین کاری، در عمل بذرهای انقراض خود را می کارد، زیرا چنین تغییرات کیفی را به بار می آورد که تغییر شکل انقلابی جامعه بورژوازی به یک جامعه سوسیالیستی از آن جمله است.
▪ سوم: در این جریان، حالت کهنه، بتدریج یا به ناگاه عوض می شود و حالت تازه ای به جای آن مستقر می گردد، یعنی نفی کهنه به معنای تمام وقایع نیست، بلکه روند نفی کردن، دیالکتیکی است. بر مراحل گذشته استیلا و تفوق انجام می گیرد، ولی جهات مثبت و قابل رشد در آن، محفوظ می ماند. در نتیجه «نفی در نفی» گذشته ، به کلی نفی نمی شود بلکه تا حدودی در متن آینده می ماند.
● تضاد طبقاتی در اندیشه مارکس
با اشاره به جملات ابتدایی در مانیفست که در ابتدای این بخش آورده شد و هم‌چنین اصل اول دیالکتیک (وحدت و نبرد متضادها) خصوصیت تاریخ بشری نبرد گروه‌های بشری است که ما آن‌ها را طبقات اجتماعی می‌نامیم:
از یک سو تخاصم ستمگران و ستمدیدگان و از سوی دیگر گرایش به سمت ایجاد تنها دو جبهه در دو قطب متضاد.
مارکس هم‌چنین در ‹‹مانفیست›› به بیان تضادهای جامعه سرمایه داری می‌پردازد و صورتی از تناقضات مشخص کننده جامعه سرمایه داری در ‹‹«مانیفست›› به چشم می خورند.
صورت نخست، صورت تناقض نیروهای تولیدی با روابط تولیدی است. بورژوازی دائماً وسایل تولید قوی‌تری ایجاد می کند. اما روابط تولیدی یعنی ظاهراً هم روابط مالکیت و هم نحوه توزیع درآمدها، به همان آ‌هنگ نیروهای تولیدی دگرگون نمی‌شوند. (تضاد نیروهای تولیدی با روابط تولیدی) نظام سرمایه داری قادر است که بیش از پیش بر میزان تولید بیفزاید. لکن به رغم این افزایش ثروت‌ها، فقر هم‌چنان نصیب بخش اعظم جامعه است.
پس دومین صورت تناقض، یعنی افزایش ثروت‌ها، و ازدیاد فقر بخش اعظم جامعه در این‌جا آشکار می‌شود. این تناقض است که سرانجام روزی به بحرانی انقلابی کشیده خواهد شد.
مزد بگیران (پرولتاریا proletarial) که اکثریت عظیم جمعیت را تشکیل می‌دهند و خواهند داد ، تبدیل به طبقه خواهد شد .آری، انقلاب طبقه کارگر طبیعت‌اش چنان است که با همه انقلاب‌های گذشته تفاوت خواهد داشت. همه انقلاب های گذشته را اقلیت‌هایی به نفع اقلیت‌ها انجام می‌داده اند. انقلاب طبقه کارگر را اکثریت عظیم به نفع همگان انجام خواهد داد. پس انقلاب طبقه کارگر پایان طبقات خواهد بود و با این انقلاب خصلت متخاصم جامعه سرمایه داری از بین خواهد رفت.
اعتقاد به وجود طبقات و تضاد طبقاتی از کشفیات مارکس نیست بلکه بسیاری از متفکرین قدیم و جدید به این پدیده اشاره کرده اند. به ویژه آدام اسمیت و ریکاردو پایه های علمی تضاد میان سرمایه داران و کارگران را روشن کرده بودند مارکس اما برخلاف این متفکرین و اقتصاد دانان، این تضاد را نه پدیده ازلی و ابدی یا نتیجه ‹‹طبیعت بشر›› بلکه عاملی تاریخی و گذرا می‌بینید که در واقع نیروی محرکه‌ی تاریخی بوده است.
مارکس، در ‹‹ایدئولوژی آلمانی›› و ‹‹فقر فلسفه›› این تضاد طبقاتی را ریشه یابی کرده و نشان داده بود که رشد نیروهای مولد، موجب تقسیم کار می‌شود که این به نوبه‌ی خود مالکیت خصوصی را به وجود می‌آورد. سازمان یابی اجتماعی در هر دوران، کم وبیش و در مجموع با رشد نیروهای مولد آن دوران مطابقت دارد. با ادامه رشد نیروهای مولد- که بخشی از فرایند رشد و تعالی انسان مولد هنگام دست و پنجه نرم کردن با طبیعت در جهت رفع نیازهای زندگی است- به جایی می‌رسیم که سازمان یابی اجتماعی موجود سازگاری خود را با ادامه رشد نیروهای مولد از دست می دهد و جامعه دچار دورانی از تلاطم انقلابی می شود (تضاد میان نیروی‌های مولد و شیوه تولید).
خصلت متناقص سرمایه داری از اینجا پیداست که افزایش وسایل تولید به جای آن که سطح زندگانی کارگران را بالا ببرد دو فرایند دیگر را موجب می‌شود تکثیر روز افزون شماره کارگران و تشدید فقر (انباشت فقر).
‹‹عصر ما›› یعنی عصر بورژوازی، این ویژگی مشخص را دارد که تضاد طبقاتی را ساده کرده است. جامعه، در مجموع ، به طور روز افزونی به دو اردوگاه متخاصم، دو طبقه‌ی بزرگ، که رو در روی یکدیگر ایستاده اند تقسیم می‌شود :‹‹بورژوازی و پرولتاریا››.
مارکس منکر آن نیست که امروز میان دو طبقه سرمایه دار و کارگر، گروه‌های واسط متعددی مانند پیشه وران، خرده بورژواها، تجار و دهقانان وجود دارند، اما او از دو چیز سخن می گوید، از یک سو به تدریج که نظام سرمایه داری تحول می یابد، روابط اجتماعی به سمتی می گراید که سرانجام به صورت دو گروه، و فقط دو گروه متبلور گردند که در یک سوی آن‌ها سرمایه داران و در سوی دیگر کارگران (پرولتاریا) قرار دارند. از سوی دیگر، دو طبقه، و فقط دو طبقه، نمودار امکانی از نظام سیاسی و تصوری از نظام اجتماعی اند. طبقات واسطه نه ابتکار عمل دارند و نه قدرت تحرک تاریخی. فقط دو طبقه اند که می توانند نشان خود را بر جامعه حک کنند. یکی طبقه سرمایه‌دار است و دیگر طبقه کارگر. آن‌گاه که نبرد قاطع میان این دو طبقه در می‌گیرد، هر کس مجبور خواهد شد که یا به سرمایه داران یا به کارگران بپیوندد.
‹‹لایه های زیرین طبقه متوسط، صاحب کارگاه کوچک، کاسبکار، پیشه ور و دهقان، تمام آن‌ها به این علت بر ضد بورژوازی می جنگند که می خواهد هستی خود را به عنوان بخشی از طبقه متوسط از فنا شدن برهانند. بنابراین آن‌ها انقلابی نیستند بلکه محافظه کار هستند. از آن بدتر، آن‌ها مرتجع هستند، زیرا می کوشند چرخ تاریخ را به عقب برگردانند اگر بر حسب تصادف انقلابی می شوند، فقط از آن جهت است که در آستانه رانده شدن به صفوف پرولتاریا قرار دارند، بدین سان، آن‌ها نه از منافع کنونی که از منافع آینده خود دفاع می کنند. دیدگاه خود را کنار می گذارند تا دیدگاه پرولتاریا را بپذیرند.
‹‹طبقه خطرناک››، اراذل و اوباش، که بابی اعتنایی ،توده را فاسد می کنند و از سوی پایین ترین قشرهای جامعه کهنه دور انداخته می شوند، ممکن است تک و توک با انقلاب پرولتری به درون جنبش کشیده شوند، با وجود این، اوضاع و احوال زندگی این طبقه آن‌ها را هر چه بیشتر مستعد آن می کند که بازیچه دسیسه های ارتجاعی شوند.›› ‹‹مانسیفت کمونیست››
این طبقه خطرناک همان طبقه‌ای است که مارکس آن‌ها را «لمپن پرولتار» یا ‹‹تفاله اجتماعی›› خوانده است.
درباره بورژوازی مارکس معتقد است نقش خیلی انقلابی در تاریخ بازی کرده است و در جریان مبارزاتش هرجا دست دراز کرده به سلطه فئودال‌ها و روابط خانواده پدر شاهی پایان بخشیده است. بورژوازی روابط فئودالی را بر هم ریخت و رابطه بین انسان‌ها را به رابطه پولی و سود جویی تبدیل کرد بدین گونه همه احساسات و عواطف دینی و مردانگی را در محاسبات خود خواهانه پولی خلاصه کرد. ارزش انسانی افراد به ارزش مبادله ای تقلیل یافت و به جای آزادی های پیشین فقط یک آزادی جایگزین شد :‹‹آزادی تجارت›› .در یک کلمه به جای استثماری که در زیر پوشش‌های دینی و سیاسی قرار داشت استثمار مستقیم و عریان و وحشیانه قرار گرفت. بورژوازی در خانه خود هر شغلی را که زمانی به نظر شرافتمندانه و محترم می آمد، نابود کرد و از این طریق پزشک، وکیل مدافع، کشیش،‌ شاعر و عالم را به مواجب بگیران و حقوق بگیرانش تبدیل کرد. بورژوازی از طریق استثمار بازار جهانی به تولید و مصرف در هر کشور، خصلت جهانی داده است. یک کارگر دیگر طولی نمی‌کشد که پول فروش نیروی کارش را به صورت نقدی دریافت کند، زیرا به محض رهایی ، با استثمارگر دیگری مثل صاحب‌خانه و صاحب فروشگاه وغیره مواجه می‌شود.
مارکس معتقد است که از همه طبقاتی که امروزه رو در روی بورژوازی ایستاده‌اند، پرولتاریا به تنهایی طبقه حقیقتاً انقلابی است. طبقات دیگر زوال می‌پذیرند و در جریان صنعت جدید از بین می روند، در حالی‌که پرولتاریا محصول ویژه و ضروری صنعت جدید است. همه جنبش‌های تاریخی پیشین جنبش‌های خود اقلیت‌ها یا برای تامین منافع اقلیت ها بوده است .در حالی که جنبش پرولتاریا، جنبش مستقل و خود آگاه اکثریت وسیع جامعه است پرولتاریا به عنوان پایین ترین قشر جامعه حاضر نمی تواند صعود کند مگر آن که همه قشرهای تکیه گاه رسمی جامعه را ویران کند.
تاکنون همان‌طور که دیده ایم هر شکلی از جامعه متکی بوده است به خصومت و تضاد بین طبقات ستمگر و ستم دیده. ولی برای این که طبقه زیر ستم قرار بگیرد، شرایط معینی باید فراهم شود که تحت آن‌ها حداقل آن طبقه بتواند زندگی رقت انگیز خود را ادامه دهد.
‹‹سرف››‌ها در دورهٔ فئودالی خود را به عضو جامعه تعالی دادند به همان گونه که خرده بورژوازی تحت ستم فئودالیسم توانست به درون طبقه بورژوا توسعه پیدا کند. برعکس، کارگر جدید به جای این که با پیشرفت‌های صنعت همراه باشد در شرایط وجودی طبقه خودش، مرتباً پایین‌تر می‌رود. از همین جا آشکار می‌شود که بورژوازی دیگر برای طبقه حاکم جامعه مناسب نخواهد بود. ولی این طبقه از طریق قوانین، شرایط زندگی خودش را بر جامعه تحمیل می‌کند. بدین گونه چون بورژوازی با جامعه همساز نیست برای حکومت هم مناسب نمی‌باشد.
از سوی دیگر بورژوازی در دورن خود گورکنانش را ایجاد می کند. بدین گونه زوال بورژوازی و پیروزی پرولتاریا، موضوعی غیر قابل اجتناب می‌باشد.
مارکس با ترسیم سیمای فلاکت بار نظام سرمایه، از طرح این پیام رهایی بخش در نمی‌گذرد که چنان چه پرولتاریا، به بهره کشی از بهره کش نایل آید، شرایط عینی تولید را اجتماعی کند و شرایط کار ارزش آفرین را برای همیشه براندازد و هم‌چنین بر شرایط باز تولید خود و تولید دیگر کالاها توان نظارت بیابد. در این صورت زندگی را برای بشریت، انسانی و انسانی تر خواهد ساخت.

خسرو صادقی بروجنی
دانشجوی کارشناسی ارشد جامعه شناسی
www.koukh.blogfa.com
سرچشمه ها :
۱) لوییس کورز، زندگی و اندیشه بزرگان جامعه شناسی، برگردان محسن ثلاثی، انتشارات علمی، ۱۳۸۳ چاپ یازدهم.
۲) جورج ریتزر، نظریه های جامعه شناسی در دوران معاصر، برگردان محسن ثلاثی ، انتشارات علمی ۱۳۸۲.چاپ نهم .
۳) دکتر حسین ادیبی، دکتر عبدالمعبود انصاری، نظریه های جامعه شناسی، نشر دانژه، ۱۳۸۳، چاپ دوم .
۴) ریمون آرون، مراحل اساسی سیر اندیشه در جامعه شناسی، برگردان باقر برهام، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۲، چاپ ششم .
۵) تقی آزاد برمکی، نظریه های جامعه شناسی ، ، انتشارات سروش ۱۳۸۲ ، چاپ دوم
۶) احسان طبری، شناخت و سنجش مارکسیسم، موسسه انتشارات امیر کبیر، ۱۳۶۸
۷) ژرژگورویچ، دیالکتیک و سیر جدالی در جامعه شناسی، برگردان حسن حبیبی، شرکت سهامی انتشار، ۱۳۵۱.
۸) حمید حمید، انسان و اندیشه .
۹) نادر انتخابی، جدال علم و فلسفه در اندیشه مارکس، نشر هرمس، ۱۳۸۳، چاپ اول .
۱۰)دکتر مرتضی محیط، کارل مارکس، زندگی و دیدگاههای او، نشر اختران، ۱۳۸۳، چاپ دوم .
۱۱) هوشنگ ماهرویان، آیا مارکس فیلسوف هم بود؟، نشر آتیه۱۳۷۹.
۱۲) لئوپانچ، کالین لیز، مانیفست؛ پس از ۱۵۰ سال، برگردان حسن مرتضوی، نشر آگه، ۱۳۸۰، چاپ دوم ۱۳-حمید حمید، اصول دیالکتیک و نقد روابط مالکیت، ماهنامه چیستا، شماره ۲۲۵-۲۲۴، دی و بهمن ۱۳۸۴.

منبع : پایگاه اطلاع‌رسانی فرهنگ توسعه