نگاهی به کتاب «لاکان ـ هیچکاک» با ویراستاری اسلاوی ژیژک

کتاب «لاکان ـ هیچکاک» مجموعه ای است مشتمل بر ۱۶ مقاله تقریباً نامتعارف و غافلگیرکننده از تحلیل ها و تفسیرهایی ناب و بدیع درباره هیچکاک، فیلمسازی که به نظر می رسد حرف تازه ای درباره او نمی توان زد. گروهی از متفکران و نظریه پردازان مکتب اسلوونی، به همراه منتقدان نسل سوم «کایه دو سینما» که گرایش لاکانی را در نقد فیلم دنبال می کنند. در این کتاب یکی از معتبرترین متون نظری در باب سینما را رقم می زنند. کتاب حاضر که برای نخستین بار در دهه ۱۹۸۰ در فرانسه چاپ شد، یکی از نخستین دستاوردهای مکتوب مکتب روانکاوی اسلوونی است.
مکتب روانکاوی اسلوونی که می توان به شکلی فشرده آراءشان را در این کتاب دید، واجد مختصاتی است که آن را از دیگر سنت های لاکانی مجزا می کند هنگام ظهور مکتب اسلوونی، دو قرائت از لاکان در فرانسه رایج بود: قرائت نخست از آن ژاک آلن میلر بود که بر مفهوم «امر واقعی» در واپسین مرحله فکری لاکان تأکید داشت و آن را به عنوان مفهومی می خواند که در برابر «امر نمادین» مقاومت می کند. قرائت دوم هم متعلق به لویی آلتوسر بود که تفسیری مارکسیستی از لاکان ارائه می کرد و معتقد بود که روانکاوی لاکان سوژه ای را طرح می ریزد که با ماتریالیسم تاریخی مارکس قابل قیاس است.
اما ویژگی مکتب اسلوونی سیاسی و فلسفی بودن آن است. یعنی حتی هنگامی که فیلم و ادبیات به عنوان موارد مطالعاتی برگزیده می شود، برخلاف سنت رایج در نقد روانکاوی که موضعی کلینیکی نسبت به شخصیت ها، موقعیت ها و جهان داستان اتخاذ می کند، این قرائت به بررسی زمینه های ایدئولوژیک و سیاسی متن می پردازد و البته این بررسی را از خلال مفاهیم روانکاوانه انجام می دهد.
اما اهمیت کتاب حاضر، صرفاً به قرائت متفاوتش از لاکان محدود نمی شود. نوشته های اسلاوی ژیژک، گردآورنده و ویراستار این اثر، در حوزه نظریه روانکاوی فیلم انقلابی عظیم به شمار می روند که این کتاب نیز از آنها مستثنی نیست. نظریه روانکاوی فیلم، نظریه مسلط در دهه ۱۹۷۰ است که پایگاه نظری آن مجله «اسکرین» و نویسندگانی همچون کالین مک کیب، لارا مالوی، استیفن هیث و ماری آن دوان هستند. این منتقدان جزو نخستین کسانی هستند که به شکلی پیگیر و هدفمند پای ژاک لاکان را به نظریه فیلم باز کردند و آراءشان را بخصوص بر مفاهیمی لاکانی همچون بخیه (suture) نگاه و همانندسازی (identification) متمرکز کردند.
نوشته های ژیژک درباره سینما، تلفیقی از شور نظری و شم و قریحه فنی و زیباشناختی است. در میان فیلمسازان تاریخ سینما او به ۳ کارگردان بیش از همه توجه نشان داده است؛ آلفرد هیچکاک، دیوید لینچ و کریستف کیسلوفسکی. علاوه بر کتاب حاضر، ژیژک در کتاب بسیار مهمش looking away که شرح و تفسیر لاکانی فرهنگ عامه است، نیز از منظری مختلف هیچکاک را مورد بررسی قرار داده است.
شاید بتوان نقطه اشتراک نوشته های او درباره این ۳ فیلمساز را در پرداخت به روش های مشابهی دانست که این ۳ فیلمساز به کار می برند تا رابطه میان «واقعیت» و «امر واقعی» را از طریق ابژه ها دست کاری کنند.
در خصوص هیچکاک، ژیژک معتقد است که فیلم های او به این دلیل غریب و نامتعارفند که تهدید را نه همچون عاملی بیرونی، بلکه همچون عنصر ذاتی و درونی زندگی روزمره به نمایش می گذارد. به همین دلیل اگرچه سطح ظاهری فیلم های هیچکاک، جهانی بی مسأله را به نمایش می گذارد، اما ژرفای آن با گناه، میل سرکوب شده و خطری غیرقابل بازگو پر شده است.
ژیژک می نویسد؛ در انبوه کوشش هایی که قصدشان تفسیر شکاف میان مدرنیسم و پست مدرنیسم است، معمولاً چیزی که نادیده انگاشته می شود، شیوه تأثیرگذاری این شکاف بر «خود موقعیت» و «شأن تفسیر» است. هم مدرنیسم و هم پست مدرنیسم، تفسیر را ذاتی ابژه آن قلمداد می کنند، بدون آن به اثر هنری دسترسی نخواهیم یافت ـ بهشت سنتی، یعنی آن جایی که همه صرف نظر از مهارت و توانایی شخصی شان در تفسیرسازی، می توانند از اثر هنری لذت ببرند، به نحو جبران ناپذیری از بین رفته است. بنابراین شکاف میان مدرنیسم و پست مدرنیسم باید درون این رابطه ذاتی میان متن و تفسیرش تعبیه شود.
ژیژک بر این باور است که فیلم های هیچکاک به منزله پدیده ای نظری که ما در چند دهه اخیر شاهد بوده ایم یک نمونه عالی پدیده پست مدرن است. البته به این نکته نیز تأکید می گذارد که در مورد جایگاه هیچکاک با ارجاع به مثلث «رئالیسم ـ مدرنیسم ـ پست مدرنیسم»، تا زمانی که هیچکاک به دلیل رویکرد دیالکتیکی خود بر لبه های این مثلث طبقه بندی شده حضور داشته باشد، هر کوششی در طبقه بندی، دیر یا زود نتیجه ای پارادوکسیکال به همراه خواهد داشت چرا که هیچکاک به نحوی همزمان هر سه آنهاست.
ژیژک برای پرهیز از رسیدن به این پارادوکس، براساس همین مثلث رئالیسم ـ مدرنیسم و پست مدرنیسم، ۵ دوره کاری هیچکاک را از هم متمایز و بازمی شناساند. که این طبقه بندی در مقاله ای به عنوان مقدمه که ژیژک بر این کتاب نگاشته با ترجمه پاکیزه و سلیس مازیار اسلامی آورده شده است.
ترجمه عنوان اصلی کتاب در زبان فارسی «هر آنچه می خواستید درباره لاکان بدانید اما جرأت پرسیدنش از هیچکاک را نداشتید» بود که گویا به دلیل بلند، نامأنوس و تا حدودی گمراه کننده، ویراستار فارسی کتاب و ناشر از آوردن آن بر عنوان کتاب صرف نظر کردند و عنوان کتاب را «لاکان ـ هیچکاک» برگزیدند.

لیدا فخری
گردآورنده و ویراستار انگلیسی: اسلاوی ژیژک
ویراستار فارسی: مازیار اسلامی
انتشارات ققنوس

منبع : روزنامه ایران