چرخش ترکیه به شرق

ایست بازرسی کوچکی که در کوهپایه های کوهستان قندیل، واقع در ۴۰ کیلومتری مرز عراق و ترکیه قرار دارد، سرحد نهایی مناطق تحت کنترل قوانین و مقررات کشور عراق را مشخص می کند. این ایست بازرسی در کنترل نیم دوجین جنگجوی کرد قرار دارد که لااقل در ظاهر، به دولت مرکزی بغداد وفادار هستند. اما هنگامی که این ایست بازرسی را پشت سر می گذاریم، وارد منطقه کوهستانی بی قانونی می شویم که در کنترل گروه های چریکی کرد قرار دارد. این گروه های چریکی از این کوهستان های صعب العبور برای انجام حملاتی به درون خاک ترکیه استفاده می کنند که تنها در سال جاری، موجب مرگ ۹۵ سرباز و مرزبان ترک شده است.
اما اگر ترکیه در راهی که به آن وارد شده ثابت قدم باشد، می توان گفت که کوهستان های قندیل آخرین روزهای بی قانونی خود را سپری می کنند. هرچند واشنگتن از زمان آغاز اشغال عراق در سال ۲۰۰۳ به متحد استراتژیکش قول داده بود کوهستان های قندیل را پاکسازی کند، اما تاکنون هیچ گام مثبتی در این راه برنداشته است. به همین خاطر آنکارا با اعزام ۱۰۰ هزار نیرو به مرز ترکیه و عراق، تصمیم گرفته به تنهایی مشکلاتش را حل کند. براساس اعلام منابع آگاه در ارتش ترکیه، اکنون ۱۱ گردان ارتش این کشور که در مناطق همجوار کوهستان قندیل موضع گیری کرده اند، حلقه محاصره تنگی را حول چریک های ساکن در این مناطق بی قانون به وجود آورده اند. ترکیه پیش از این و در جریان مذاکرات خود با دولت عراق اعلام کرده بود حملات بیشتری را از جانب حزب کارگران کردستان ترکیه، پ ک ک (که عمده نیروهای آن در کوهستان قندیل مستقر هستند) تحمل نخواهد کرد.
در واقع خواست ترکیه برچیده شدن پایگاه های پ ک ک در کوهستان های شمال عراق و تحویل رهبران این گروه است، اما طرح پیشنهادی دولت عراق که در جریان مذاکرات جمعه گذشته مطرح شد، این خواسته را برآورده نمی کند و تنها به پلمب دفاتر مرتبط با فعالیت های پ ک ک بسنده می کند.
مقام های ترکیه پیش از مذاکرات روز جمعه، آن را آخرین شانس برای متوقف ساختن حملات جدایی طلبان کرد مستقر در شمال عراق خوانده و گفته بودند اگر تلاش های دیپلماتیک برای بیرون راندن جنگجویان پ ک ک به نتیجه نرسد، آماده انجام عملیات نظامی علیه آنها هستد. پارلمان ترکیه هفته گذشته مجوز حمله به شمال عراق برای مقابله با جنگجویان پ ک ک را صادر کرد و تا ۱۰۰ هزار سرباز با پشتیبانی تانک ها، جت های جنگنده و هلی کوپترها در نزدیکی مرز مستقر شده اند.
در حال حاضر جنگنده های اف ـ ۱۶ ترکیه پروازهایی تا عمق ۵۰ کیلومتری خاک عراق انجام می دهند و نیروهای کماندویی ویژه ترک که برای نبرد در مناطق کوهستانی آموزش های ویژه دیده اند، خود را برای انجام عملیاتی در عمق ۱۰ کیلومتری خاک عراق آماده می کنند. به این ترتیب مشهود است که ترکیه قصد دارد به هر ترتیب ممکن، بار دیگر کنترل مرزهای شرقی کشورش را در دست گیرد.
اما برخلاف آنچه در نگاه اول به نظر می رسد، صف آرایی ارتش ترکیه در مرزهای شرقی این کشور، تنها به موضوع عراق برنمی گردد. ترکیه در حال ترمیم پیوندهای عمیق تری با همسایگانی چون سوریه و ایران است، پیوندهایی که قدمت شان به دوران امپراتوری عثمانی و زمانی برمی گردد که ترک ها یکی از قدرت های مهم منطقه یی در خاورمیانه محسوب می شدند. این امر به نوعی بازتاب رویدادهایی است که در جناح غربی ترکیه در شرف وقوع است. ترکیه که سال ها است در پی پیوستن به اتحادیه اروپا است، با روی کار آمدن رهبران منتقدی چون نیکلا سارکوزی و آنگلا مرکل در قدرتمندترین کشورهای این اتحادیه، امیدها و تلاش های چندین ساله خود را در بروکسل رنگ باخته می بیند؛ رهبرانی که حاضرند حداکثر در مورد نوعی عضویت «غیردائم» ترکیه در این اتحادیه به مذاکره با آنکارا بپردازند.
در همین حال امریکا، قدیمی ترین متحد ترکیه در پیمان ناتو، نه تنها با آغاز جنگی بی پایان منجر به بی ثباتی در یکی از مهم ترین همسایگان این کشور شده است، بلکه در عین حال با سر باز زدن از برخورد با چریک های جدایی طلب حزب کارگران کردستان ترکیه پ ک ک، دست یاری ترکیه برای پاکسازی دردسر بزرگی را که خود مسبب آن بوده است، پس می زند. فرمانده ارشد نیروهای امریکایی در عراق روز شنبه آشکارا اعلام کرد که برنامه یی برای مقابله با نیروهای کردی که به خاک ترکیه حمله می کنند، ندارد. ژنرال بنجامین میکسون می گوید اطلاعات موثقی از اینکه چریک های پ ک ک در کدام مناطق شمال عراق فعالیت می کنند در دست ندارد و دستوری جهت مقابله با آنها دریافت نکرده است. در مقابل، در حالی که سربازان ترک مستقر در مرز این کشور در عراق در جریان حملات متعدد چریک های پ ک ک جان خود را از دست می دادند، کنگره امریکا به جای آنکه به فکر کمک به یکی از وفادارترین و قدیمی ترین متحدان منطقه یی خود باشد، لایحه یی را در دستور کار خود قرار داد که کشتار ارامنه توسط امپراتوری عثمانی در اوایل قرن بیستم را «نسل کشی» می خواند. این لایحه که در زمان دولت کلینتون هم مطرح شد، ولی با وتوی آن از سوی رئیس جمهور وقت امریکا از ایجاد شکافی سیاسی میان دو متحد قدیمی جلوگیری شد، انگشت روی یکی از حساس ترین مسائل تاریخ معاصر ترکیه و نقاط ضعف بزرگ این کشور در صحنه بین المللی می گذارد؛ امری که از نظر رهبران آنکارا نابخشودنی و جبران ناپذیر است. احمد داود اوغلو، مشاور ارشد نخست وزیر ترکیه در مسائل خارجی، درباره این تحولات می گوید؛ «ترکیه هیچ گاه به انتخاب خود از غرب فاصله نخواهد گرفت، اما اگر کشورهای غربی همچنان بر تکرار اشتباهات مشابهی اصرار ورزند، آن گاه ترکیه به ناچار به سراغ آلترناتیوهای دیگری خواهد رفت.»
در واقع امریکا با بهانه اینکه کردستان عراق یکی از امن ترین نقاط عراق به شمار می رود و آغاز هر نوع درگیری در این منطقه این امنیت را برهم خواهد زد، مداخله نظامی ترکیه در شمال عراق را به صلاح نمی داند و حاضر به هیچ گونه حمایتی از آن نیست.
با توجه به روابط پرتنش ترکیه با غرب طی ماه های اخیر، بسیار منطقی است که آنکارا اکنون نگاه خود را متوجه شرق کند. ایران و سوریه هر چند ممکن است هر دو در لیست سیاه امریکا قرار داشته باشند، اما از نظر ترکیه بازیگران منطقه یی مهمی هستند که در عین حال به لحاظ تمدنی سابقه یی دیرینه در روابط فرهنگی و سیاسی با ترکیه (و امپراتوری عثمانی) دارند.
شواهد فاصله گرفتن ترکیه از غرب و نزدیکی به کشورهایی چون سوریه، بزرگ تر از آن هستند که از چشمان ناظران بین المللی مخفی بمانند. تنها ده سال پیش، ترکیه با حمایت تمام و کمال امریکا، شهرهای مرزی سوریه را به خاطر پناه دادن به سران حزب کارگران کردستان هدف تهدید قرار می داد. اما حالا ترک ها در عوض به ساخت یک استادیوم فوتبال و مرکز خریدی چند صد میلیون دلاری در سوریه مشغولند. بازار بورس دمشق که مطابق برنامه سال آینده افتتاح خواهد شد، با همکاری نزدیک ترکیه و بر مبنای الگوی بازار بورس استانبول پی ریزی شده است. مقامات آنکارا همچنین در تقابل سوریه و اسرائیل بر سر حملات هوایی ماه گذشته، در کنار سوریه ایستادند و از بازگرداندن بلندی های جولان به سوریه حمایت می کنند.
تقابل آنکارا و تل آویو را نیز می توان بازتاب دیگری از فعالیت های پ ک ک در شمال عراق دانست. اسرائیل با دولت اسلام گرای عدالت و توسعه مشکلاتی ریشه یی دارد. هر زمانی که حزب عدالت و توسعه به قدرت رسیده است میزان نفوذ اسرائیل در ترکیه کاهش یافته است و از سوی دیگر کردهای جدایی طلب پ ک ک و دیگر گروه های کرد جدایی طلب که می توانند به طور بالقوه به عنوان نیرویی برانداز در کشورهایی چون ایران و ترکیه عمل کنند، همواره به طور سنتی مورد حمایت اسرائیل قرار داشته اند.
به این ترتیب ترکیه که می بیند از نزدیکی با واشنگتن و تل آویو طی دو دهه گذشته چیزی جز ضرر نصیبش نشده است، اکنون تلاش می کند خود را به عنوان یک قدرت مستقل و تاثیرگذار منطقه یی مطرح کند. به این ترتیب آنکارا همان قدر که به جرج بوش روی خوش نشان می دهد، به بشار اسد نیز نزدیک می شود و با پذیرایی گرم از او، تلاش می کند خود را به عنوان قدرتی مستقل در منطقه معرفی کند.
برگزاری کنفرانس منطقه یی مهمی که هفته جاری با حضور کشورهای همسایه عراق در آنکارا برگزار می شود را نیز می توان جنبه دیگری از همین تلاش برای ایفای نقشی جدی و مستقل در تحولات منطقه یی دانست.
به این ترتیب بشار اسد هرگونه مداخله نظامی احتمالی ترکیه در شمال عراق را پیشاپیش «عملی دفاعی» می خواند و هوشیار زیباری، وزیر امور خارجه عراق، حمایت اسد از ترکیه در این مورد را بی اهمیت توصیف می کند و آن را ترفندی از سوی سران این کشور برای خروج از انزوای تحمیلی از سوی امریکا و متحدان منطقه یی اش توصیف می کند. اما چهره های کلیدی حزب عدالت و توسعه ایجاد پیوندهای جدید منطقه یی با کشورهایی چون ایران و سوریه را یکی از استراتژی های ملی ترکیه معرفی می کنند و می گویند از آن جایی که استراتژی امریکا برای ترویج دموکراسی با تکیه بر ابزار نظامی شکست خورده است، اکنون وقت آن است که الگوی ترکی ترویج دموکراسی آزمایش شود؛ تجارت و گفت و گوی آزاد و تلاش برای خنثی سازی تهدیدها از هر جانبی که باشد، سه رکن اصلی این الگو را تشکیل می دهند.
در همین جا است که ترکیه زمینه های مشترکی نیز برای همکاری با ایران می یابد. در حالی که ایران و ترکیه به زودی قراردادی ۵/۳ میلیارد دلاری برای خرید گاز از ایران را نهایی می کنند، احداث خط لوله ایران- ترکیه به رغم مخالفت های جدی امریکا آخرین مراحل خود را می گذراند. در عین حال ترکیه از اتخاذ موضعی خصمانه نسبت به برنامه هسته یی ایران خودداری کرده است و در عوض تلاش می کند از «روابط سازنده» خود با ایران برای ترغیب ایران برای همکاری با سازمان ملل متحد استفاده کند. ایران نیز در عوض با کمک های اطلاعاتی و لجستیکی خود به ترکیه، تلاش می کند این کشور را در نبرد با کردهای جدایی طلب پ ک ک و شاخه منشعب از آن، پژاک (PJAK)، یاری کند و در صورت لزوم از خمپاره باران مواضع این گروه ها در نزدیکی مرز ایران نیز ابایی ندارد.
درنهایت، می توان چرخش ترکیه به شرق را پیش از هر چیز ناشی از سرخوردگی این کشور از روابط خود با دوستان قدیمی اش در غرب دانست. طی پنج سال گذشته، نخبگان سیاسی ترکیه سرمایه گذاری سیاسی عظیمی برای انجام اصلاحات مورد نظر اتحادیه اروپا در این کشور کرده اند تا شاید روزی رویای عضویت دائم ترکیه در اتحادیه اروپا به حقیقت نزدیک شود. اما اکنون از نظر ترکیه، اروپا عهد و پیمان خود را زیر پا گذاشته است و تحت تاثیر رهبران ضدترکی چون سارکوزی و مرکل، می گوید هیچ دورنمای نزدیکی برای عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا وجود ندارد.
عامل دیگری که در چرخش ترکیه به شرق تاثیرگذار است، افکار عمومی و احساسات مردم کوچه و خیابان های ترکیه است که هر روز بیش از پیش هزینه های ورود ترکیه به اتحادیه اروپا را بیش از فایده های آن می دانند. بین سال های ۲۰۰۴ تا ۲۰۰۶، آمار آن دسته از مردم ترکیه که عضویت این کشور در اتحادیه اروپا را «یک اتفاق خوب» ارزیابی می کردند، از ۷۳ درصد به ۵۴ درصد کاهش یافت. احساسات ضدامریکایی در ترکیه نیز به همین ترتیب رو به افزایش است. بر اساس آخرین نظرسنجی ها، ۶۶ درصد مردم ترکیه اعتقاد دارند کشورهای غربی همان گونه که در گذشته موجبات شکست و نابودی امپراتوری عثمانی را فراهم کردند، قصد ایجاد تفرقه و نابودی ترکیه را دارند. ارزش ها و فرهنگ امریکایی هم طی سال های اخیر به شدت رنگ و جلای خود را برای مردم ترکیه از دست داده است، تا جایی که امروز ۸۰ درصد مردم ترکیه می گویند از «برداشت امریکا درباره دموکراسی» متنفر هستند و ۶۸ درصد مردم این کشور هم از «موسیقی، فیلم های سینمایی و برنامه های تلویزیونی امریکایی» ابراز تنفر و انزجار می کنند. این آمارهای تکان دهنده حتی رجب طیب اردوغان نخست وزیر ترکیه را نیز به شگفتی واداشته است. اردوغان می گوید؛ «تا همین چندی پیش، ترک هایی که از حکومت امریکا بدشان می آمد همچنان مردم و فرهنگ این کشور را تحسین می کردند. اما اکنون شاهد بیزاری و انزجار روزافزونی نسبت به امریکایی ها و سبک زندگی امریکایی هستیم.»
به این ترتیب واشنگتن در موضعی پارادوکسیکال و لاینحل قرار می گیرد. ترک ها و کردها دو گروه از نزدیک ترین متحدان منطقه یی امریکا هستند و حتی گروه هایی مانند پ ک ک هم به رغم اینکه اسماً مارکسیست هستند، اما سیاست ها و مواضع نزدیکی با دولت امریکا دارند. اما به اعتقاد مورتون آبراموویتز، سفیر سابق امریکا در ترکیه، این نهایت کوته بینی است که رهبران واشنگتن همکاری خود با رهبران کرد را باارزش تر از اتحاد استراتژیک خود با ترکیه ارزیابی کنند. آبراموویتز می گوید اکنون «لحظه یی تعیین کننده» در تاریخ روابط امریکا و ترکیه به وجود آمده است و اگر واشنگتن هر چه زودتر به فکر ترمیم پیوندهای خود با آنکارا نباشد، ممکن است این پیوندها به کلی از میان بروند. کاخ سفید فعلاً طرح لایحه نسل کشی ارامنه در کنگره را مسکوت گذاشته است و تلاش می کند با ارائه اطلاعاتی در مورد پایگاه های پ ک ک در شمال عراق، ترک ها را همچنان در کنار خود قرار دهد.
اما آشکار است که جهت گیری های ترکیه بیش از آنکه بر مبنایی ایدئولوژیک صورت گیرد، بر مبنای تامین منافع ملی صورت می گیرد و همین مساله است که در آینده نیز سیاست های آنکارا در قبال شرق و غرب را رقم خواهد زد. برای مثال حزب عدالت و توسعه به رغم ریشه های اسلامی اش، سخت برای عضویت در اتحادیه اروپا تلاش می کند و از طرف دیگر ارتش ترکیه که متحد سنتی امریکا محسوب می شود، به رغم مخالفت واشنگتن، اصرار دارد که برای حمله به شمال عراق و نابودی مواضع پ ک ک از مرز ترکیه و عراق گذر کند. بنابراین همان طور که قبلاً هم گفتیم، به نظر نمی رسد چرخش ترکیه به شرق بر مبنای علایق ایدئولوژیک صورت گرفته باشد و این تغییر جهت را باید بیشتر در راستای منافع ملی ترکیه و تامین حداکثری این منافع ارزیابی کرد. اما سوالی که تحلیلگران کاخ سفید و دیگر دول اروپایی باید از خود بپرسند این است که اگر غرب و امریکا نتوانند اتحاد تاریخی خود با ترکیه، دموکرات ترین و لیبرال ترین کشور مسلمان منطقه را حفظ کنند، آن گاه چگونه می خواهند در پی ایجاد ارتباط و تاثیرگذاری در دیگر کشورهای اسلامی منطقه باشند؟

نیما ملک محمدی

منبع : روزنامه اعتماد