سینما ـ تاریخ

(امروز ما، همان فردایی است که دیروز در انتظارش بودیم.) ... دیروز، امروز و فردا... زمان همواره از اهمیت قابل‌توجهی نزد بشر برخوردار بوده است. انسان در تمامی زمان‌ها، مکان‌ها، از هر نژاد و قومی، امروز خود را ناآگاهانه فدای فکرکردن و پرداختن به گذشته و آینده می‌کند، گذشته‌ای که گذشته و خوب یا بد، به هر حال از دست رفته است و آینده‌ای که در هاله‌ای از ابهام در راه است. ما انسان‌ها همواره فراموش می‌کنیم که همین امروز، همان فردایی است که در گذشته به آن فکر می‌کرده‌ایم، پس قدر رسیدنش را باید دانست و در آن به زندگی بپردازیم. این حرف‌ها در نوشتن و کلام به سادگی قابل پرداخت است، ولی در عمل بسیار سخت و غیرقابل کنترل می‌باشد. هر آنچه که ناشناخته، مرموز و پر رمز و راز باشد، برای بشر جذابیت خاصی داشته و گذشته و آینده هر یک به نوعی این خصوصیات را دارا می‌باشند. در اینجا بحث بر سر گذشته است، آنچه که سپری شده است و تاریخ را بنا نهاده است. در لابه‌لای خطوط نوشته شده کتاب‌های کهن، اسراری نهفته است که همواره انسان را مشتاق پرداختن به خود ساخته است. این اشتیاق، می‌تواند دلایل گوناگون داشته باشد، به هر حال نمی‌توان منکر این حقیقت شد که امروز ما و آنچه در آن می‌گذرد بی‌تأثیر از رخدادهای گذشته نیست.
نتایج بسیاری از اتفاقات گذشته در زندگی کنونی ما، آشکارا دیده شده و ما را خواسته یا ناخواسته درگیر خود ساخته است. پس تاریخ در ابعاد گوناگون دارای اهمیت بوده و پرداختن به آن نیز همواره با حس و حال‌های گوناگون همراه بوده است؛ گاه توأم با حسرت و افسوس است، گاه افتخار، غرور و مباهات و در بعضی مواقع سبب نفرت و خشمی عمیق می‌شود. کشور ما ایران با تاریخ تمدن هزاران ساله، سرزمینی کهن به شمار می‌رود. با تاریخی پرفراز و نشیب و بسیار جذاب و این جذابیت همواره الهام‌بخش هنرمندان بسیاری برای هنرآفرینی بوده است. شعر، غزل، داستان و قصه‌های کوتاه و بلند، موسیقی و آواز، تئاتر و در نهایت هنر هفتم، سینما که بستری مناسب برای پرداختن به رویدادهای تاریخی بوده‌اند. صنعت سینما با بهره‌گیری از دیگر هنرها و ادغام و چیدن آنها در کنار یکدیگر، روایت‌گر بسیار تأثیرگذاری در این زمینه قلمداد می‌شود. دیدن شخصیت‌های تاریخی و افسانه‌ای، رخدادها، نیروها و حوادث سرنوشت‌ساز تاریخی، مکان‌های پرشکوه باستانی، همه و همه بر پرده نقره‌ای سینما از جذابیت پرشکوهی برخوردار است.
موزه سینما* در یکی از مکان‌های زیبای تهران، این تصاویر پرجاذبه را در زمانی معین و در چارچوبی مشخص باعنوان «سینما ـ تاریخ» برای علاقه‌مندان به سینما و تاریخ به نمایش گذاشته و محفل کوچک و دوستانه‌ای را برای تبادل اطلاعات در این زمینه‌ها مهیا ساخته است. این جلسات از بخش‌‌های گوناگونی برخوردار است؛ نمایش فیلم و سپس جلسه نقد و بررسی با حضور اساتید معتبر تاریخ، منتقدان سینمایی و گهگاه سازندگان فیلم به نمایش در آمده است. پرداختن به تاریخ، خواسته یا ناخواسته ما را به وادی دین و مذهب نیز هدایت خواهد کرد... و به همین جهت در جلسات نقد و بررسی به موازات پرداختن به اطلاعات تاریخی و سینمایی مسائل دینی و و مذهبی نیز مطرح می‌شوند. تبادل اطلاعات، اظهارنظرها... و بهره‌گیری از معلومات ارزشمند اساتید تاریخ، این جلسات را بسیار مفید و پرثمر کرده است. ایجاد چنین برنامه‌های فرهنگی و هدفمند از ارزش خاصی برخوردار بوده است و باید از بدعت‌گذاران چنین حرکاتی تقدیر به عمل آید. بنیاد سینمایی «فارابی» با همکاری موزه سینما پس از کانون فیلم معناگرا، برنامه‌ریز این برنامه جدید باعنوان سینما ـ تاریخ بوده است و در اینجا لازم است از مسئولان فرهیخته و تلاشگر این بنیاد در ایجاد چنین گردهمایی‌های ارزشمندی سپاسگزاری شود.
پیش از نمایش هر فیلم، بروشورهایی به تماشاگران ارائه می‌شود که شامل کارنامه فیلم، اطلاعات مربوط به ساخت فیلم و کارگردان آ‌ن و همچنین نقد و بررسی اجمالی است که توسط کارشناس فرهنگی بنیاد فارابی جناب رضامحمدی تهیه و تنظیم می‌شود. اکنون به فیلم‌های نمایش درآمده می‌پردازیم و هر آنچه در پیرامون نمایش آنها رخ داده است.
● ستارخان
نخستین فیلم به نمایش درآمده اثر استاد بزرگ زنده‌یاد علی حاتمی با نام «ستارخان» و محصول سال ۱۳۵۱ است و حاصل تلاش جمعی از بزرگان سینمای کشورمان ازجمله علی حاتمی (کارگردان)،‌ علی نصیریان، عزت‌الله انتظامی و پرویز صیاد (در مقام بازیگر). فیلم به بخشی از فعالیت‌های ستارخان و مبارزات او و روابط دوستانه‌اش با تعدادی دیگر از مبارزان می‌پردازد. علی حاتمی در این فیلم به یکی از مهم‌ترین وقایع تاریخ معاصر ایران، «انقلاب مشروطیت» و سرنوشت آن از دیدگاه شخصی خود می‌پردازد. فیلم درنهایت با پیوستن ستارخان به مشروطه‌خواهان و رهبری یکصد سوار انقلابی به پایان می‌رسد. مرحوم علی حاتمی با بهره‌گیری از استعداد چشمگیر هنری، اطلاعات غنی تاریخی و با پرداختن به بخش‌های دراماتیکی اتفاقات تاریخی، همواره در به تصویرکشیدن رخدادها و داستان‌های تاریخی، موفق و تأثیرگذار بوده است. استاد عزت‌الله انتظامی در جلسه بررسی با یادآوری این حقایق به تجلیل از علی حاتمی پرداخت و با سخنان و حضور دلنشین و ارزشمند خود حال و هوای خاص و زیبایی به اولین جلسه کانون بخشید. در کنار استاد، جلسه نقد و بررسی با حضور آقایان خسرو دهقان (منتقد) محمدحسن رجبی (تاریخدان) و عبدالله اسفندیاری (مجری و منتقد) تشکیل شد و بستری مناسب برای ارائه و تبادل اطلاعات تاریخی و سینمایی برای علاقه‌مندان و حاضران به‌وجود ‌آورد.
● پادشاهی بهشت
دومین فیلم تاریخی به نمایش درآمده «پادشاهی بهشت» اثر کارگردان مطرح امریکایی «ریدلی اسکات» است، فیلمی باشکوه و خوش ساخت،‌ تولید سال ۲۰۰۵. کارگردان با تجربه و موفق و سازنده فیلم مطرح گلادیاتور، این‌بار روایت‌گر داستانی جذاب است براساس جنگ‌های صلیبی، یکی از بزرگترین جنگ‌های تاریخ. داستان فیلم درباره فتح بیت‌المقدس و بازپس‌گیری آن توسط صلاح‌الدین ایوبی رهبر مسلمانان است. در فیلم پادشاهی بهشت، تصویر مثبتی از مسلمان‌ها ارائه شده است. در این اثر سینمایی، مسلمانان نه‌تنها خواستار خشونت نیستند، بلکه مشتاق صلح بوده و نماز را عامل اتحاد و یگانگی در برابر صلیبیون می‌دانند. پس از نمایش این فیلم زیبا نوبت به جلسه بحث و بررسی می‌رسد. با اجرای آقای رضا محمدی و شرکت دکترهادی عالم‌زاده (تاریخدان) و آقای حاجی مشهدی (منتقد سینمایی). در این جلسه اطلاعات ارزشمندی در رابطه با حقایق تاریخی مربوط به داستان فیلم مطرح می‌شود، ازجمله نقض پیمان صلح از سوی مسیحیان که سبب حمله مسلمان‌ها به رهبری صلاح‌الدین ایوبی شده و حمله و تصرف اورشلیم توسط لشکری دویست هزارنفری.
● در مسیر تندباد
جلسه سوم فیلم ـ تاریخ، متعلق به اثری ایرانی با نام «در مسیر تندباد» ساخته مسعود جعفری جوزانی است. کارگردان این فیلم، خود در جلسه نقد و بررسی شرکت کرده و در کنار آقایان بهرامیان (تاریخدان) و عبدالله اسفندیاری (مجری و منتقد) جوابگوی پرسش‌های حاضران می‌شود. فیلم در مسیر تندباد تولید سال ۱۳۶۷ است با شرکت هنرپیشگان مطرحی چون: عزت‌الله انتظامی، مجید مظفری، فردوس کاویانی، شهلا ریاحی و... داستان فیلم از این قرار است: در بحبوحه جنگ دوم جهانی و اشغال ایران توسط قوای متفقین، دکتر راستان برای مداوای شوهر خواهر خود به ایل قشقایی می‌رود. در آنجا امیرهوشنگ از بزرگان ایل و یاغی‌گری‌های قباد و دارودسته‌اش آشنا می‌شود. او سپس به شیراز برمی‌گردد. برادر کوچکش علی سرکرده اشرار شهر را از پا در آورده است. بخشی از داستان فیلم در شهر شیراز می‌گذرد و تصویرگر وضعیت اجتماعی ـ سیاسی این شهر در زمان جنگ جهانی دوم است و همچنین بیان‌گر شیوه مبارزه و تشکیل نیروهای وطن‌پرست است. یکی دیگر از خطوط اصلی فیلم در مسیر تندباد، بر شرایط اجتماعی منطقه اسکان ایل قشقایی در زمان وقوع داستان و اختلاف میان بزرگان منطقه و همزیستی مسالمت‌آمیز و تاکتیکی خان بزرگ ایل قشقایی با آلمان‌ها اشاره دارد. در مسیر تندباد سومین اثر جوزانی بوده و پس از جاده‌های سرد (۱۳۶۴) و شیرسنگی (۱۳۶۵) ساخته شده است. این فیلم از نظر مضمون و پیام نهفته در آن، شیوه بیان روایتی و وفاداری به یک سینمای قصه‌پرداز مورد توجه عده‌ای و انتقاد عده‌ای دیگر قرار گرفت. فیلم از نظر پرداخت شخصیت‌ها و فضاسازی، شباهتی آشکار با شیرسنگی دارد، ولی به لحاظ ساختار با شیر سنگی، بسیار متفاوت است. با وجود اظهارنظرها و برخوردهای متفاوت با این اثر، فیلم یادشده به خاطر حضور عوامل متعدد، از جذابیت خوبی برخوردار بوده است، زیرا در زمان اکران، توانست رده ششم فروش را از آن خود کند.پس از این فیلم ایرانی نوبت به فیلمی مطرح و جدید تولید سال ۲۰۰۶ می‌رسد.
● آخرین پادشاه اسکاتلند
چهارمین نشست با اثری خوش‌ساخت به‌نام «آخرین پادشاه اسکاتلند» به کارگردانی کوین مک‌دونالد که با فیلم مستند تکان‌دهنده و موفق خود به جهانیان معرفی شد و به حق اسکار بهترین فیلم مستند را نصیب خود کرد. این بار این کارگردان به سراغ عیدی امین دادا دیکتاتور اوگاندایی می‌رود. داستان فیلم در اوایل دهه ۱۹۷۰ می‌گذرد، دکتر نیکلاس گریگان اسکاتلندی به کشور اوگاندا سفر می‌کند و در دهکده‌ای به کار طبابت مشغول می‌شود تا این‌که ژنرال عیدی امین رئیس‌‌جمهور اوگاندا به دهکده سفر می‌کند و در راه بازگشت دچار تصادف می‌شود. دکتر گریگان او را درمان می‌کند. امین که تحت‌تأثیر پزشک جوان قرار گرفته است وی را به‌عنوان پزشک شخصی و همچنین مشاور خود انتخاب می‌کند. در کنار رابطه این دو شخص، کاراکتر عیدی امین به تصویر کشیده می‌شود و به‌موازات آن وقایع تاریخی که ریشه در واقعیت دارند و کشمکش‌های دراماتیک موجود در آن نیز ارائه می‌شود. در این فیلم نه‌تنها جنایت‌های امین، بلکه سیاست‌های بریتانیا در اوگاندا نیز به نمایش درمی‌آید. از نقاط‌قوت و بسیار تأثیرگذار فیلم، نقش‌آفرینی فارست ویتاکر، بازیگر مطرح امریکایی در نقش عیدی امین است. ویتاکر به‌طور فوق‌العاده‌ای نقش این شخصیت را روی پرده ایفا می‌کند، طوری که بیان احساسات و حتی خوی وحشیانه او نیز در چهره‌‌اش مدام تغییر می‌کند. نکته جالب در رابطه با بازی ویتاکر این است که از حدود ۳۰ جایزه که به فیلم تعلق گرفته، ۲۳ جایزه متعلق به فارست ویتاکر است. این نقش برای بازیگر موفق امریکایی یک اسکار نیز به ارمغان آورده است. در این نشست تخصصی نقد و بررسی کانون فیلم ـ تاریخ با حضور آقایان مهرزاد دانش (منتقد)، رضا محمدی (مجری) و دکتر سعید انصاری‌(تاریخدان) شکل می‌گیرد و واقعیات تاریخی جالب توجهی در رابطه با این دیکتاتور معاصر و موقعیت سیاسی منطقه و نقش بریتانیا در سیاست کشور مورد نظر مطرح می‌شود. پس از این فیلم مطرح، موفق و تازه ساخت، نوبت به فیلمی قدیمی و بسیار معروف می‌رسد.
● ال سید
پنجمین جلسه کانون فیلم ـ تاریخ اختصاص به اثر کارگردان بزرگ امریکایی «آنتونی مان» دارد. «ال سید» فیلم تاریخی بسیار خوش ساخت و زیبایی است با حضور ستارگانی محبوب که در شاه نقش‌های خود به خوبی جا افتاده و تماشاگر را مجذوب خود می‌سازند. چارلتون هوستون در نقش ال سید به هنرآفرینی می‌پردازد و سوفیالورن ستاره ایتالیایی در کنار وی نقش معشوق و همسر ال‌سید را ایفا می‌کند. ال‌سید، اسطوره حماسی و تاریخی مسیحیان بخشی از اروپاست. فیلم باوجود گذشت حدود نیم قرن همچنان از مخاطبان زیادی برخوردار است که مدیون ساخت خوب آن است.
جلسه نقد و بررسی پیرامون این فیلم با حضور آقایان حسین قرچان‌لو (تاریخدان) سعید قطبی‌زاده (منتقد) و خسرو باباپور (مجری) شکل گرفت. آنچه بیش از همه مورد بررسی قرار گرفت تحریف تاریخ به‌منظور جذاب‌ترکردن داستان است. فیلمساز به‌منظور اسطوره‌سازی و قهرمان‌آفرینی از شخصیت واقعی کاراکتر فیلم دور شده و به خلق شخصیتی غیرواقعی پرداخته است. به هر حال این موضوع، وجه غیرقابل اجتنابی است که در مورد فیلم‌های تاریخی رخ می‌‌نماید. تحریف و تغییر با جانبداری همراه شده و داستان را از واقع‌گرایی دورساخته است. اما با تمام این تفاسیر، ساختار قوی و چشمگیر فیلم قابل تحسین و دلنشین است.
● کمیته مجازات
«کمیته مجازات» اثر زنده‌یاد علی حاتمی در جلسه ششم به نمایش در‌ آمد. با حضور آقایان عبدالله اسفندیاری (مجری و منتقد)، محمد مهدی دادگر (تهیه‌کننده فیلم) و محمدحسن رجبی (تاریخدان). «کمیته مجازات» بخشی از سریال هزاردستان است با حضور بازیگرانی به‌نام، همچون عزت‌‌الله انتظامی، جمشید مشایخی، علی نصیریان و محمدعلی کشاورز. داستان فیلم در تهران و به هنگام سلطنت احمدشاه قاجار رخ می‌دهد، ابوالفتح میرزای صحاف که به اتفاق همسر و فرزندش از تبریز به تهران آمده عضو انجمن مجازات است. او با جذب رضا تفنگچی معیرالدوله، نقشه ترور شخصیت‌هایی را که از نظر انجمن، خائن به وطن هستند طراحی می‌کنند. ازجمله کسانی‌که مجازات و محکوم به مرگ می‌شوند، اسماعیل خان، رئیس سازمان غله است که غله را به انگلیس صادر کرده و موجب کمبود غله و نان در کشور شده است. علی حاتمی، فیلمساز مؤلف و صاحب سبکی است، که سبک‌اش خاص خود است. نکته‌سنجی و پرداختن به ظرایف بصری از ویژگی‌های بارز آثار مرحوم حاتمی است. دیالوگ‌های تأثیرگذار و فریبا به همراه شخصیت‌پردازی‌های قوی به فیلم‌های این فیلمساز ارزش خاص و منحصر به فردی بخشیده است. به همین جهت، اگر علی حاتمی خود بر تدوین این اثر نظارت می‌داشت فیلمی بسیار تأثیرگذارتر و زیباتر ساخته و پرداخته می‌شد. او نه‌تنها فیلمسازی ماهر و توانمند، بلکه تاریخدانی آگاه و مطلع بود. علی حاتمی خاص بود و هیچ‌گاه جایگزینی برای وی یافت نخواهد شد. نمایش آثار این فیلمساز ارجمند در کانون فیلم ـ تاریخ به نوعی بزرگداشت وی نیز به شمار می‌رود.
● بن‌هور
در نهایت آخرین فیلم به نمایش در آمده در فصل تابستان، یک اثر بسیار معروف و جهانی است؛ «بن‌هور» به کارگردانی فیلمساز مشهور ویلیام وایلر. این فیلم با زمانی نسبتاً طولانی، روایت‌گر داستانی جذاب و پرفراز و نشیب است. داستانی آمیخته به دوستی، خیانت، عشق، نفرت، انتقام و... . بن‌هور با ویژگی‌‌های خاص و ارزشمند خود نه‌تنها از نظر ساختار، بلکه از نظر شخصیت‌پردازی بسیار تأثیرگذار و جذاب است. بازیگر ماهر امریکایی چارلتون هوستون شخصیت بن‌هور را به زیبایی هر چه تمام‌تر به تماشاگر معرفی می‌کند. نقش‌آفرینی یکدست و باورپذیر وی، حس هم‌ذات‌پنداری و هم‌دردی را در مخاطب به‌وجود می‌آورد. جدا از بازی درخشان بازیگر نقش اول فیلم از نظر فیلمبرداری، کارگردانی و تدوین و همچنین طراحی صحنه بسیار موفق و حرفه‌ای بوده است و به همین جهت یازده جایزه اسکار را از آن خود کرده است. بن‌هور نخستین فیلمی است که به یازده اسکار دست یافته است. داستان این فیلم در زمان امپراتوری رم می‌گذرد. دو نجیب‌زاده بن‌هور و مسالا که دوستان زمان کودکی هستند، بر اثر اتفاقاتی به دشمنان آشتی‌ناپذیر یکدیگر تبدیل می‌شوند. فیلم در زمان حکومت آنتونیو نماینده رم در اورشلیم اتفاق می‌افتد. سپاهیان تازه نفس رومی وارد سرزمین فلسطین می‌شوند و پس از عبور از ناصریه به اورشلیم وارد می‌شوند. مسالا در دیدار با بن‌هور خبر از حرکت والیر کراتوس به اورشلیم در آینده نزدیک می‌دهد و از او می‌خواهد با استفاده از نفوذ خود مردم را به همکاری با حکومت روم فراخواند، ولی بن‌هور قدرتمندانه با درخواست او مخالفت کرده و فراخوانی را همکاری با حکومت روم و خیانت به مردم می‌داند. این مخالفت سبب نابودی خانواده و اسارت وی و مادر و خواهرش می‌شود. اما در میان فرازونشیب‌های داستان سرانجام شانس به بن‌هور روی ‌آورده و او را در مقامی قرار می‌دهد تا بتواند انتقام خود را از مسالا گرفته و مادر و خواهرش را بیابد. در این میان در زمان‌ها و مکان‌هایی گوناگون و تصادفی او با عیسی ناصری برخورد می‌کند و در انتهای داستان به شناخت و باور مسیح می‌انجامد. معجزه‌ای از سوی پیامبر، مادر و خواهر او را از بیماری مهلک نجات می‌دهد. در انتها پس از طی راه‌های سخت و توانفرسا سرانجام بن‌هور در کنار خانواده‌اش به آرامشی که جویای آن بود می‌رسد. بررسی و نقد این فیلم معروف و موفق در جلسه هفتم به عهده آقایان عبدالله اسفندیاری (منتقد)، رضا محمدی (مجری)، دکتر علی بیگدلی (تاریخدان) و ابوالحسن علوی طباطبایی (نویسنده و محقق) بوده است. اطلاعات تاریخی به همراه تجزیه و تحلیل فیلم از نظر ساختار به مخاطبان ارائه و مورد بحث و گفت‌وگو قرار گرفت.
امید است فیلمسازان سرزمین‌مان با در دست داشتن و بهره‌گیری از امکانات کافی، موفق به ساختن آثاری تاریخی و چشمگیر براساس داستان‌ها و افسانه‌های کهن پارسی شوند. ایران ما با تاریخ و تمدنی کهن، گنجینه‌ای از زیباترین و جذاب‌ترین روایت‌ها و قصه‌هاست. داستان‌هایی انباشته از ماجراهای منحصر به فرد و قهرمانانی اسطوره‌‌ای که به تصویر کشیدن آنها بر پرده نقره‌ای و جادویی سینما بسیار خارق‌ا‌لعاده و بی‌نظیر خواهد بود. به امید آن روز و توفیق تمامی آنهایی‌که در پیشرفت سینمای سرزمین‌مان تلاش می‌کنند. در پایان از کارشناس بخش فرهنگی بنیاد فارابی آقای رضا محمدی کمال تشکر را دارم.
تهران ـ خیابان ولی‌عصر، بعد از سه راه زعفرانیه، خیابان باغ فردوس، موزه سینما
تلفن:۴ـ ۲۲۷۱۹۱۰۰۱

فتانه یعقوبی

منبع : ماهنامه چشم انداز ایران