نفت

● مقدمه و اصطلاحات مربوط به میادین نفتی نفت خام
حجم نفت موجود در مخزن میدان: ساختمان زمین شناسی که دارای یک یا چند سازند نفتی، گاز و یا هر دو باشد.
▪ ســـــازند: کلمه سازند مترادف کلمه Formation به معنی یک یا مجموعه چند لایه رسوبی که دارای سن و رخساره سنگی مشخص می باشد و در صورت وجود هیدروکربن، مخزن نامیده می شود.
▪ مخازن تولیدی: مخازن توسعه یافته و یا در حال توسعه که فعالیت تولیدی داشته یا دارند و یا آماده بهره برداری می باشند.
▪ مخازن توسعه نیافته: مخازن کشف شده که تاکنون فعالیت تولیدی نداشته اند.
▪ تولید انباشتی: کل تولید انباشتی از آغاز بهره برداری از مخزن تا پایان سال مورد نظر.
▪ بازیافت اولیه: مقدار نفتی که از طریق تخلیه طبیعی مخازن نفتی قابل برداشت خواهد بود، بازیافت (ذخیره) اولیه نامیده می شود.
▪ بازیافت ثانویه: مقدار نفتی که اضافه بر بازیافت اولیه به کمک تزریق سیال (گاز و آب) قابل تولید خواهد بود بازیافت (ذخیره) ثانویه گفته می شود. مقدار نفتی که از بازدهی ثانویه بدست خواهد آمد بستگی به مکانیسم تولید اولیه، طبیعت سنگ مخزن، گستردگی شکافها، زمان تزریق و نوع سیالات قابل تزریق دارد.
▪ ضریب بازیافت: میزان بازیافت هر میدان نسبت به نفت خام در جای اولیه می باشد. ضریب بازیافت میدانهای نفتی به شرایط فیزیکی سنگ مخزن، نوع سیال، فشار، درجه حرارت، مکانیسم طبیعی تولید و نحوه بهره برداری در طول زمان بستگی دارد.
به طور کلی ضریب بازیافت اولیه میادین نفتی بین ۵ تا ۲۵ درصد ذخیره در جای اولیه آنها می باشد ولی با بکار گیری روشهای جدید در بیشتر موارد میزان بازیافت میادین به بیش از ۵۰ درصد افزایش یافته است. در حال حاضر میانگین بازیافت مخازن ایران بین ۱۷ تا ۲۵ درصد گزارش شده است.
▪ تزریق سیال: به منظور افزایش ضریب بازیافت نهائی هر میدان و همچنین جلوگیری از افت فشار و افزایش فشار، تزریق سیال در مخازن نفتی صورت می پذیرد. در گذشته به دلیل عدم بهره برداری صحیح از میادین نفتی کشور، فشار مخازن کاهش یافته که این امر باعث هرز روی نفت خام و در نتیجه کاهش میزان بازدهی نفت خام گردیده است.
● منابع نفتی ایران ذخایر دریایی :
▪ دریای خزر خلیج فارس و دریای عمان ذخایر خشکی :
حوزه های شمالی حوزه های مرکزی حوزه های جنوبی نفت مملکتی که نفت دارد ن، امپراتوری را دارا خواهد بود : امپراتوری دریاها به وسیله ی موارد سنگین نفت (مازوت و گازوئیل )، امپراتوری آسمان ها به وسیله مواد سبک نفتی (بنزین هواپیما ها و ...) ، امپراتوری خشکی به واسطه ی بنزین و نفت و امپراتوری دنیا به وسیله ی قدرت مالی که بستگی به ماده ای حیاتی دارد که قیمتی تر و مهم تر از طلا بر روی زمین است . نفت ، زندگی افراد و اقتصاد کشورها را دگرگون کرده است .
ـ کشف نفت ایجاد ثروت می کند : در مناطقی که زمانی فقط بیابان بود شهرهای پیشرفته صنعتی یکی پس از دیگری احداث می شود و در مراکز عمده بیکاری، مشاغل تازه ایجاد می گردد. چنانکه بحران های نفتی دهه ۷۰ در دو مورد نشان داد ، امروز نفت یکی از مسائل اساس سیاست دنیاست . مسائلی از قبیل عرضه و تقاضای نفت ، بهای نفت ، مواد جایگزین نفت ، و بالاخره نحو ه بهره برداری صرفه جویانه از "نیرو)،همواره مورد بحث و بررسی است . دولتها بخشی از درآمد های خود را با مالیات های دریافتی از تولید نفت خام و فروش فر آورده های نفتی تامین می کنند. بندرت اتفاق مسی افتد که موضوع در صدر اخبار نباشد. ما در این جزوه شرح خواهیم داد که نفت از کجا بدست می آید ، چگونه تولید می شود و تبدیل به هزاران فرآورده ی سودمند می گردد و یا کدام وسائل برای استفاده میلیونها مصرف کننده به اطراف جهان حمل می شود .
همچنین اقداماتی را که به منظور احتراز از صدمه زدن به محیط زیست در اثر عملیات نفتی به عمل آ مده است شرح خواهیم داد و سرانجام به دو نکته دیگر که اهمیت آنها کم نیست خواهیم پرداخت . چرا نفت نقش چنین قاطعی را در اقتصاد جهان بخود تخصیص داده .
ـ دور نمای نفت به عنوان یک منبع نیرو در آینده چه خواهد بود نفت چیست : نفت مخلوطی است از ئیدروکربن های جامد . مایع و گاز که از تجزیه شدن پیکر مرده ی جانداران تک سلولی . که میلیونها سال پیش می زیسته اند ، بوجود آمده است . در جستجوی نفت نفت ، آمیخته ای است از مواد شیمیایی آلی ، عمدتا از بقایای گیاهان و جانوران خرد و ریزی که میلیونها سال پیش در دریا می زیسته اند . شرایط و حالات ویژه و زمانهای بسیار دراز لازم بوده است تا این بقایا در معرض تغییر و تبدیل های پیچیده شیمیایی قرار گیرند و نتیجتا نفت و گاز ایجاد شود .
گاه این توده مواد به نحوی در یک نقطه متمرکز می شود که انسان بتواند جای آن را کشف و از آن بهره برداری کند. اکتشاف نفت حدود یکصد سال پیش آغاز شد . بدین ترتیب که در نزدیک نقاطی که تراوش نفت در سطح زمین نشانه وجود نفت در زیرزمین بود افراد اقدام به حفاری کردند.
امروزه روشهای بسیار پیشرفته ترین – از قبیل "لرزه اندازی " و شکل برداری با اقمار مصنوعی- برای ردیابی نفت بکار برده می شود کامپیوتر های قوی زمین شناسان را در عملیات اکتشاف یاری میدهد ولی البته در آخرین مرحله همان سر مته حفاری است که وجود یا عدم وجود نفت را در زیرزمین نشان می دهد .
میلیونها سال پیش گیاهان و جانوران خرد و ریزی به نام Phytoplankton و Zooplankton در دریاهای عهد باستان در سطح آب شناور بودند . بقایای اجساد این موجودات بسیار ریز در کف دریا ته نشست می شود و طی میلیونها سال در اختلاط با گل و لجن یک لایه رسوبی آلی تشکیل می داد . ایجاد و تراکم مداوم لایه های بعدی ، لایه قبلی را در اعماق چند هزار متری مدفون می کرد و آن ها را تبدیل به جسم سخت تخته سنگ مانندی می نمود که بعدها منبع گشت . هر چه عمق این "تدفین " بیشتر می شد حرارت افزایش می یافت .
در چنین حال و وضعی در طول مدت های بسیار دراز ماده آلی اصلی تغییر می کرد و تبدیل به عنصر ساده تری میشد به نام "هیدروکربن " _یعنی ترکیب هیدروژن و کربن . نتیجه نهایی این عملیات ، نفت بود که عبارت است از آمیخته پیچیده ای از هیدروکربن های مختلف . نفت به طور طبیعی رو به بالا جریان دارد و فشار آن بتدریج کاسته می شود . هرجا امکان داشته باشد ، به سطح زمین نزدیک می شود و به روی زمین تراوش میکند .
از بخت خوش دنیای عصر ما، قسمتی از این ماده در سر راه به "دام "افتاده تبدیل به مخزن زیرزمینی نفت می شود. مخزن نفت بر خلاف تصور عامه یک دریاچه وسیع زیرزمینی نیست ، بلکه غالبا شبیه یک تخته سنگ است که اگر از نزدیک بنگریم یک رشته خلا یا منفذ بسیار ریز در آن خواهیم دید .نفت با حرکت از یک خلا به خلا دیگر، و گاه با جاری شدن در لا به لای ترک خوردگی ها ، آهسته رو به بالا حرکت می کند و در مسیر این حرکات سر بالا ، همین که به یک لایه بی درز و نفوذ ناپذیر رسید به ناچار متوقف میشود و به سوی منافذ تخته سنگ مخزن دار میرود .
و بدین ترتیب یک نقطه تراکم نفت شکل می گیرد. از صدها سال پیش نفت حاصله از تراورشها به شکل "قیر "برای سوخت ، درز گیری کشتیهای چوبی و حتی داروسازی بکار می رفته است ، ولی اقدام جدی برای حفاری نفت فقط در نیمه قرن نوزدهم صورت گرفت .
در پنسیلوانیا (ایالات متحده آمریکا) در عمق ۲۱ متری زمین به نفت رسید . بعدها دیگران این کار را دنبال کردند . نخست در ایالات متحده آمریکا ، سپس در آمریکایی جنوبی ، روسیه ، خاور دور و سر انجام خاورمیانه .
شرکتهای متعدد برای تولید ، حمل و فروش این ماده جدید تشکیل شد . امروز در همه قاره ها بجز قطب جنوب ، معدن نفت کشف شده است . در آغاز ، جستجوی برای نفت غالبا تابع اتفاق تصادف بود . صرف نظر از نقاطی که نفت به سطح زمین تراوش میکرد ، در بسیاری از نقاط بدون وجود نشانه یا قرینه معتبری چاه زده می شد که غالبا به نتیجه مثبت نمی رسید . در عصر ما عملیات اکتشاف نفت شکل کاملا علمی بخود گرفته ولی حتی با تکنولوژی مدرن و آزمودگی و کاردانی متخصصین منابع زیرزمینی و زمین شناسان ، عملیات نفت جویی کماکان دستخوش شک و تردید است .
در عملیات کشف نفت با زمینی درگیر هستیم که تاریخ پیچیده ای داشته است . دانشمندان میدانند که قسمتهایی از پوسته کره زمین ، که گاه شامل قاره های کامل و اقیانوسها می شود ، در حال جابجایی هستند . وقتی که قاره ها از هم دور شدند ، مناطقی که قبلا خشکی بودند به زیر دریا فرو رفتند و در همین مناطق بود که تخته سنگ های حاوی نفت تشکیل شد . سپس در اثر تصادفهای متعدد ، نیرو ها و فشارهای عظیم باعث ایجاد سلسله جبال شدند ، تخته سنگها را در هم غلطاندند و ساختارهای ییچیده ای تشکیل دادند ، که بعضی از این ساختارها ، مناسب نفت شدند .
یکی از معمول ترین اشکال این ساختارها ، معروف به "چین طاقی " است ، که تخته سنگهای آن به شکل گنبد یا طاق در می آید .گاه در مخزن زیر یک "چنین طاقی "، و رای یک لایه بی درز نفوذ ناپذیر ،نفت "حبس "می شود ، و اگر چاهی زده شود که مته آن از این لایه بگذرد و به مخزن برسد ، می توان نفت را به سطح زمین کشاند.
هدف اصل و اساس از اکتشاف نفت عبارتست از یافتن نقاطی که احتمال میرود نفت در ساختار های زیرین آن "حبس شده باشد " نخستین وظیفه گروه برسی اینست که با کسب کلیه اطلاعات جغرافیایی و زمین شناسی منطقه مورد بررسی ، نقشه های تفصیلی لازم را تهیه کند این امر غالبا – بویژه در مناطق دور افتاده ای که قبل از آن بندرت عملیات اکتشاف و نقشه برداری انجام گرفته باشد – همراه با عکس برداری های هوایی خواهد بود .
امروزه استفاده از "شکل یابی " با ماهواره روز بروز بیشتر می شود . این "شکل یابی " ها با اینکه از فاصله چندین صد کیلومتری آن هم در فضا انجام می گیرد ، می تواند جزییات و مشخصاتی را نشان دهد که از چند متر بزرگتر نیستند .
ای "شکل یابی" ها علاوه بر ساختارهای سطح زمین ، اطلاعاتی (که از چشم انسانی پنهان است ) به دست میدهند که با تکمیل و تنظیم آنها می توان تحولات و تغییرات نوع خاک ، مقدار رطوبت ، و سطح گسترش معدنی و گیاهی در زمین را دقیقا تعیین کرد ، و به کمک این ها است که زمین شناسان خواهند توانست خصوصیات زیرزمینی هر منطقه را مشخص نمایند.
در مرحله بعد برخی از مناطق برای بررسی دقیقتری انتخاب میشوند .زمین شناسان به مطالعه برون روئی های سنگها می پردازند ، نمونه های سنگها و فسیل های احتمالی درون آنها را تجربه میکنند تا قرینه هایی برای تعیین حاصل و نیز میزان قدمت آنها بدست آورند. سپس به کمک مطالعات ژئوفیزیکی اطلاعات بیشتری بدست می آورند که وضع و حالت تخته سنگهای زیرزمینی را نشان خواهد داد.
این بررسی ها از جمله شامل اندازه میدان های جاذبه و مغناطیسی زمین نیز خواهد بود ، زیرا که این اندازه ها با نوع تخته سنگها و سطح گسترش تخته سنگها در پوسته زمین ارتباط دارد . ولی بهر حال امروزه از همه مهمتر همانا بررسی های روش لرزه اندازی است .
در این نوع بررسی ، امواج صوتی به درون زمین فرستاده می شود و عکس العمل آنها انواع تخته سنگ موجود در زیرزمین را نشان می دهد . مقدار وقتی که این امواج برای بازگشت به سطح زمین می گیرند اندازه گیری می شود ، و این خود عمق ، محل لایه های تخته سنگی را که در بازگشت صدا موثر بوده اند نشان میدهد . هر چه فاصله بین صداها طولانی تر باشد، عمق تخته سنگ بیشتر است .
این بررسی ها ضمنا می تواند جنس تخته سنگهای موجود در زیر سطح زمین را نشان دهد زیرا که تخته سنگهای مختلف ، صداها را باسرعت های متفاوتی پس می فرستند. در مناطق دور افتاده و متروک ، امواج صوتی را میتوان با انفجار دینامیت در چند متری زیرزمین ایجاد کرد. در مناطق پر جمعیت یا مناطقی که از لحاظ حفاظت محیط زیست ایجاد انفجار عملی نباشد ، از کامیون های " لرزان گر" استفاده میشود .
روش بررسی لرزه اندازی تنها راه کسب اطلاعات تفصیلی درباره مناطق واقع در زیر آب ، پیش از حفاری است . درگذشته برای لرزه اندازی در دریا دینامیت بکار می رفت ولی امروزه از تفنگ بادی استفاده می شود. این تفنگ ها از طریق پخش حبابهای بزرگ هوای فشرده در زیر سطح آب ، امواج صوتی ایجاد می کنند .
ماهرانه ترین و پیچیده ترین نوع بررسیهای لرزه اندازی معروف به سه بعدی است ، بدین ترتیب که لوله های لرزه اندازی بصورت یک شبکه بسیار پیچیده و در هم و بر هم و متراکم ، دقیقا براساس تازه ترین فنون دریانوردی قرار داده می شود ، سپس اطلاعات مربوطه به کامپیوتر های پیشرفته داده می شود که پس از محاسبات لازم ، یک تصویر بسیار دقیق سه بعدی از اشکال و ساختار های زیر سطح مورد بررسی ، بدست خواهد داد .
هزینه این عملیات بسیار زیاد است : یک بررسی سه بعدی در حوزه دریایی گاه تا کیلومتر مربعی ۱۵۰۰۰ دلار هزینه در بر خواهد داشت ولی البته بسته به محل و اوضاع و احوال آن خواهد بود . ولی از طرف دیگر حفاری چاه ممکن است میلیونها پوند هزینه داشته باشد و از اینرو زمان و پولی که برای بررسی دقیق صرف گردد سرمایه گذاری عاقلانه ای است که با نشان دادن محل دقیق چاه نفت خطر هدر رفتن سرمایه در راه چاههای بی ثمر را کاهش خواهد داد. حفاری و تولید حفاری برای نفت عمل مهرت آمیزی است که غالبا در زمین های دور افتاده و نامساعد انجام می گیرد .
سپس اگر مقدار کشف شده امید بخش و شرایط تجارتی مساعد باشد ، حوزه نفتی تشکیل و تولید محصول آغاز می گردد. در طول مرحله تولید ، اداره و کنترل صحیح مخزن امکان می دهد که نفت موجود به بهترین روش بهره دهی تولید گردد .
در سالهای اخیر یافتن و تولید نفت در دریا بیشتر مورد توجه قرار گرفته است زیرا که به برکت پیشرفتهای فنی و مهندسی انجام عملیات حفاری در آبهای عمیق تر و نامساعد تر آسانتر شده است .
حفر چاه بوسیله ابزار حفاری نوع چرخنده که بر طبق اصول مته های مخروطی (مته های شتر گلویی )درود گران کار می کند ، انجام می گیرد . وسیله برش ، عبارتست از سر مته ای که دندانه های فلزی و گاه الماسی بسیار سر سخت و مقاوم دارد و قادر است سخت ترین تخته سنگها را سوراخ کند .
سر مته را به یک رشته لوله های مخصوص (به شکل گرد نبندی که مهره های آن قطعات لوله باشد ) آویزان می کنند که هر چه پایین تر می رود قطعات جدید لوله به آن اضافه می شود . چرخش سر مته یا بوسیله یک لوح چرخنده در روی سطح مورد حفر انجام می گیرد و یا با روش تازه تری که بتدریج می شود یعنی بوسیله یک موتور عمودی . سر مته بتدریج ساییده می شود و باید تعویض شود . در این باید کلیه "گر دن بند " لوله های حفاری را که گاه یکصد تن وزن دارد ، به سطح بالا کشاند . همچنان که بیرون می آید قطعات لوله را یک به یک پیاده نمود سپس سر مته تازه نصب می گردد و بتدریج همزمان با سوار کردن قطعات لوله ، آهسته به پایین فرستاده می شود .
این عمل که سفر دو طرفه نامیده می شود، گاه در یک چاه عمیق نزدیک به همه وقت یک نوبت کار ۱۲ ساعته را می گیرد . تا این اواخر ، جابجایی این لوله غالبا بوسیله کارکنان گروه حفاری بطور دستی انجام می گرفت . امروزه به منظور ایمنی بیشتر و هزینه کمتر ، استفاده از دکل های حفاری اتوماتیک مجهز به حرکت میکا نیکی لوله ها ،و کنترل کامپیوتر ی، بتدریج متداول می شود.
یکی از احتیاجات اساسی در حفاری گل و یا مایع حفاری است . این مخلوط ویژه به عبارتست از خاک رس ، مواد شیمیایی مختلف و آب ، که بطور مستمر از طریق لوله حفاری به پایین فرستاده می شود و از طریق سر لوله های واقع در سر مته حفاری خارج می گردد . این جوی گل از فاصله بین لوله های حفاری و سوراخ ایجاد شده بوسیله سر مته بالا می آید و در این سفر خرده ریزهای تخته سنگی را که به وسیله سر مته سوراخ شده همراه خود می آورد . گل بازگشته در بالا غربال میشود و سپس دوباره بوسیله تلمبه به جریان می افتد.
خرده ریزه های سنگ که از گل غربال شده باقی می ماند جنس تخته سنگی را که سر مته به آن رسیده است نشان می دهد و احتمالا با نزدیک شدن سر مته به ساختار حاوی نفت ، علائم وجود نفت در این خرده ریزها دیده می شود . گل حفاری سر مته را خنک نگه می دارد و هنگام که سر مته به حوزه نفت وارد می شود از فرا نفت یا گاز جلوگیری می کند. دکل حفاری از وسائل اساسی است ، و گاهی ضرورت دارد که پیش از آغاز حفاری در مناطق دور افتاده از وسط جنگل و در طول بیابان جاده هایی برای رفتن به محل حفاری ساخته شود .
امروزه برای تقلیل هزینه حمل و نقل می توان حفره چاههای تحقیقی اولیه را در مناطق دور افتاده به وسیله دکل های بسیار کوچکتر و باریکتر انجام داد. سرعت حفاری بستگی به سختی تخته سنگ دارد . گاهی سر مته می تواند تا ۶۰ متر را در ساعت سوراخ کند، ولی هر گاه تخته سنگ بسیار سخت باشد مته به زحمت ساعتی ۳۰ سانتیمتر پیش خواهد رفت .
عمق اکثر چاههای نفت بین ۹۰۰ تا ۵۰۰۰ متر است ، ولی گاه چاههای حفر می شود که تا ۷ و بلکه ۸ کیلومتر عمق دارد. چاهها حتی المکان به صورت عمودی حفر می شود ولی گاهی – بویژه در دریا – ناچارند چاههای را با انحراف از مسیر عمودی حفر کنند تا بتوانند از یک سکوی واحد مته را به هدفهای گسترده ای برسانند . این روش را "حفاری انحرافی " می نامند .
پیشرفت های اخیر امکان می دهد که تا حد ۹۰ درجه از مسیر عمودی انحراف جویند . این روش که به "حفاری افقی " معروف شده است در بعضی موارد می تواند بهره دهی چاه را افزایش دهد.. در هنگام حفاری همین که سر مته به ساختار حاوی نفت و گاز نزدیک می شود مراقبت ویژه ضروری است . این احتمال هست که در اثر فشار زیاد محیط مخزن نفت ، همزمان با نفوذ سر مته در تخته سنگ سخت ، نفت و گاز با جوششی عظیم به سوی سطح بالا فوران کند .
در نخستین دوران اکتشاف نفت این نوع فوران و "سر کشی " عمومیت داشت ولی امروزه حفار گران با آموزش هایی که دارند قادر به جلوگیری از آنها هستند زیرا که این فوران ها بهم به محیط زیست صدمه می زنند ، هم ایجاد خطر آتش سوزی میکنند و هم سر انجام باعث هدر رفتن هیدروکربن ها می شوند ، سر پرست گروه حفاری از دو راه می تواند وقوع خطر چنین فوران هایی را پیش بینی کند: مشاهده علائم وجود نفت در خرده ریزهای ته چاه ، و یا مشاهده بالا رفتن فشار محیط چاه در سوییچ های نمودار واقع در روی کف برج چاه .
او می تواند برای متوقف کردن فوران نفت مقدار دیگری گل حفاری سنگین تر به پایین تلمبه کند و یا شیرهای ویژه ای را که معروف به ((شیر های جلو گیری از فوران ))هستند، در طول دوران عملیات حفاری اطلاعات ارزشمندی درباره وضع حوزه نفتی در عمق های مختلف گردآوری و یادداشت می شود که مجموع این یادداشتها را ((گزارش روزانه )) می نامند .
خرده ریز های ناشی از مته زنی که به سطح بالا بازگردانده می شود از لحاظ وجود مواد هیدروکربنی و نیز از لحاظ محتوای فسیلی آنها بررسی می گذرد . آزمایشهای ویژه دیگری خصوصیات و مقادیر برق ؛صوتی و رادیو اکتیوی تخته سنگ را نشان می دهد که اینها به نوبه خود سر نخ هایی از نوع تخته سنگ؛ شکل تخلیل و نیز مقدار محتوای مایع آن را به دست می دهد .
گاهی قطعات خاصی از تخته سنگ که ((نمونه های اصلی و مغزی )) نامیده می شود جهت بررسی به آزمایشگاه فرستاده می شود. نخستین چاهی که در هر منطقه حفاری می شود ((چاه شناسایی)) نام می گیرد. اگر این چاه به نفت رسید ‚چاه های دیگری به منظور تعیین حدود حوزه نفتی حفر می گردد.اینها را (( چاه های ارزشیابی ))می نامند اگر عملیات در این حوزه ادامه یابد ‚برخی از این چاه ها ی ارزشیابی برای تولید نفت مورد بهره برداری قرار می گیرد. ولی البته پیش از انتخاب یک حوزه نفتی برای تولید و بهره برداری عوامل بسیاری را باید در نظر گرفت . مقادیر نفت موجود در یک مخزن چیست ‚و هزینه استخراج آن چه خواهد بود؟(( میزان هزینه علاوه بر عوامل دیگر بستگی به عمق چاه و سهولت رسیدن به سطح نفت خواهد داشت .)) فاصله حوزه نفتی با بازارهای بالقوه نفت چقدر است ؟ چند چاه مورد نیاز خواهد بود و در کدام نقاط باید زده شود ؟چه عملیات و مواد خاصی برای آماده کردن آن ضروری است ؟ وقتی که چاههای اصلی حفر می شود به منظور کنترل و هدایت جریان نفت از چاه انبوهی لوله و شیر در بالای هر کله چاه نصب می گردد که اصطلاحا (درخت نوئل )نامیده می شود.
در شرایط خاصی نفت با فشار طبیعی مخزن به جریان می یابد ولی گاهی لازم است برای بالا بردن مثنویی مایع (تلمبه های شاهینی ) معروف به( کله اسبی بالا پائین رو) و یا وسائل دیگر نصب گردد .نفت از کله چاه بوسیله یک خط لوله به (ایستگاه تجمع) که معمولا محل گر داوری نفت چندین چاه است منتقل میشود. دستگاه های موجود در ایستگاه گاز را از نفت جدامی کند و آب آن را ی کشد . همین که حوزه ای به مرحله بهره برداری رسید اداره و کنترل صحیح مخزن نفت برای هر چه بیشتر نفت ضروری است .
گاهی ساده ترین راه افزایش محصول حفر چاه های فرعی اضافی است در موارد دیگر باید برای حفظ فشار محیط مخزن مقادیر آب یا گاز فشرده از طریق چاههای تزریق بویژه به مخزن وارد نمود. تولید نفت در دریا چنانکه تخمین زده میشود قریب یک سوم نفت جهان محصول چاههای دریایی است و بویژه دریای شمال و خلیج فارس و خلیج مکزیک .یکی از نخستین سکو های نفتی دریای در سال ۱۹۴۷ در این محل ساخته شد آن هم در عمق فقط هفت متری آب .از برکت پیشرفت های فن مهندسی امروز می توان سکوهایی بلند تر از بلند ترین آسمان خراشها ی دنیا ساخت و در عمق بیش از ۴۰۰ متری کف دریا نصب نمود . این سکوها هزاران تن تجهیزات و دستگاهها صدها نفر متخصص را در خود جای می دهد و این افراد با کار شبانه روزی نوبتی امر تولید و انبار کردن نفت و تلمبه کردن آن را به خشکی تضمین می کنند.
گاهی در حوزه های کوچک نصب چنین دستگاه های عظیمی بطور دائم از لحاظ اقتصادی قابل توجیه نیست .از این رو مندسین راههای نبوغ آسای دیگری یافته اند .از این قبیل سیستم های شناور برای تولید نفت. این سیستم عبارتست از کشتی های مخصوص یا نفتکش های نیمه زیر آب که قادرند نفتی را که از طریق کانال های رابط بین آنها و چاه های کف دریا بالا میاید نگهداری و انبار کنند. این روش های تولید زیر دریا وابسته به یک سکوی اختصاصی نیستند .در غوض نفت از چاهها ولوله های چند شاخه واقع در کف دریا به سکوی یکی از حوزه های نفتی مجاور تلمبه می شود .
احتمال دارد در آینده بسیاری از حوزه های نفتی کوچک در مناطقی مانند دریای شمال با استفاده از این روش به صورت افکاری یا انگلی مورد بهره برداری فرار گیرند. خطوط لوله و کشتی های نفتکش نفت خام به وسیله خط لوله یا نفتکش به پالایشگاه حمل می شود تا در آنجا فرآورده های مختلف از آن تهیه کنند و برای مراکز توزیع یا مصرف کننده گان ارسال دارند. در خشکی و همچنین در فواصل کوتاه دریای نفت خام را می توان به وسیله لوله انتقال داد .تهیه خط لوله مستلزم سرمایه گذاری های ولی پس از اینکه ساخته شد هزینه های انتقال و نگهداری آن نسبتا نازل است .
در مقابل در کشتی های نفتکش سر مایه گذاری اولیه کمتر ولی هزینه عملکرد حقوق کارکنان هزینه سوخت و نگهداری و تعمیرات بسیار زیادتر است .برای حمل و نقل دریایی به نقاط دور دست کشتی های نفتکشی های امروز چنان ساخته می شود که در نهایت انعطاف و کارایی عمل کنند و از بالا ترین استاندارد های فنی و ایمنی برخوردار باشند. حمل و نقل نفت و فراورده های نفتی به اطراف امری است عظیم نفت قریب نیمی از محصولات دریایی جهان را تشکیل می دهد .کاروان نفتکش ها ی جهان بیش از ۲۵۰۰۰۰ میلیون تن ظرفیت بارگیری دارد و یک سوم نفتکش ها متعلق به شرکتهای عمده نفتی است . شبکه خطوط لوله نفتی در بیشتر قاره ها در همه سو گسترده است . تنها در اروپا۲۰۰ خط به طول بیش از ۱۷۰۰۰ کیلومتر وجود دارد.
در اوائل ایجاد صنعت نفت ؛نفت خام عموما در نزدیکی محل تولید آن تصفیه می شد. به تدریج که تقاضا از فراورده افزایش یافت راه عملی تر این بود که نفت خام به پالایشگاه های کشورهای مصرف کننده حمل شود . ابتدا نفت در بشکه های چوبی بوسیله کشتی های باری معمولی حمل می شد و این علت انتخاب بشکه به عنوان واحد اندازه گیری (هر بشکه معادل با ۳۵ گالن بزرگ یا ۱۵۹ لیتر)می باشد . بعد ها مارکوس ساموئل موسس سازمان ((حمل و فروش شل)) به فکر ساختن کشتی هایی افتاد که در واقع نوعی مخزن شناور بودند و این مقدمه ساخت کشتی های نفتکش بود .
مشخصه اصلی طرح نفتکش اینست که فضای انبار های آن به مخزن های مجزا تقسیم می شود که هر کدام ویژه یک نوع نفت یا فراورده ی نفتی است و ضمنا از جابجایی زائد محصولات در ضمن سفر کشتی جلوگیری می کند . موتورها اتاقک ها ی محل زندگی کارکنان و تاسیسات هدایت کشتی عموما در قسمت عقب کشتی است بدین ترتیب بخش مسکونی و ماشین آلات کشتی از محموله اشتعال پذیر کشتی فاصله خواهد داشت . نفتکش های مدرن از جنبه های مختلف قابل استفاده هستند : می توان برای حمل انواع نفت خام و فراورده های مختلف نفتی از قبیل گازوئیل – مازوت- سوخت هواپیما و بلا خره روغنهای گوناگون از آنها استفاده کرد .
حمل نفت خام در مقادیر زیاد و مسافت های طولانی غالبا توسط نفتکش های بزرگ صورت میگیرد بزرگترین آنها قادر است ۴۰۰۰۰۰۰ تن نفت بارگیری کند . ولی فراورده های نفتی عموما بوسیله نفتکش های کوچکتر حدود ۳۰۰۰۰ تنی به مقصد های نزدیکتر حمل میشود . این نفتکش ها ی کوچک مخزن های متعدد بیشتر و سیستم لوله کشی و تلمبه زنی پیچیده تری دارند که امکان میدهد محصولات مختلف مجزا از یکدیگر باشند .بعضی از کشتی ها قادرند هم محصولات سیاه را حمل کنند و هم محصولات سفید را – اینها حدود ۸۰۰۰۰ تن ظرفیت دارند و برای صدور محصولات پالایشگاه های جدید خاور میانه مورد استفاده قرار می گیرند .
ده سال پیش یک نفتکش ۲۵۰۰۰۰ تنی با سرعت کامل بطور متوسط روزانه ۱۹۰ تن سوخت مصرف می کرد . امروز نفتکش های جدید کمتر از یک سوم این مقدار سوخت مصرف می کنند و با کاهش سرعت آنها می توان مصرف سوخت را از این نیزکمتر نمود . از آنجایی که مصرف سوخت یک سوم هزینه عملیاتی نفتکش را تشکیل می دهد این نوع صرفه جویی ها اهمیت بسزا دارد . هزینه کارکنان به دقت مورد بررسی است کما اینکه امروز تعداد کارکنان هر نفتکش بطور متوسط به ۲۰ نفر محدود می شود ، ولی البته بدون به خطر انداختن جنبه ایمنی و نیز بدون خدشه به استاندارد فنی عملیات. مناسب ترین راه حمل نفت در خشکی همانا انتقال آن بوسیله لوله است .
لوله های نفت خام معمولا دارای قطر زیاد هستند ( گاهی بیش از یک متر ) و با ساخت ایستگاه های تلمبه زنی در فواصل معین و منظم در طول خط لوله ، انتقال نفت با سرعت حدود ۵ کیلومتر در ساعت تامین می شود . احداث خط لوله که گاه با ید از که ورود خانه ها و بیابان ها بگذرد ، پروژه مهندسی بسیار عظیمی است که معمولا توسط چندین شرکت انجام می گیرد به نحوی که بتوانند سرمایه گذاری پروژه را مشترکا تامین نمایند.
با توسعه تولید نفت از دریا هر روز خط لوله های زیر آبی جدیدی ساخته می شود . برای این منظور ، از دوبه های ویژه لوله گذاری استفاده می کنند بدین ترتیب که قطعات لوله های فولادی در توی دوبه به یکدیگر جوش داده شده و سپس در کف دریا گذاشته می شوند . اگر لوله ها کم قطر باشند ، می توان آنها را قرقره های عظیم باز کرد و مستقیما در کف دریا قرار داد بدون اینکه نیازی به جوشکاری آن ها در دریا باشد . لوله هایی که برای انتقال نفت سنگین بکار می روند باید عایق پوشی شوند تا جریان آزاد نفت ممکن گردد . برای مصونیت لوله های کوچکتر از تصادم با وسائل ماهیگیری معمولا آنها را توی یک "شیار " جاگذاری می کنند.
تصفیه نفت نفت آمیخته ای است از انواع مایعات و گازهای حل شده در یکدیگر ، که بصورت خام مصرف چندانی ندارد. در پالایشگاه نفت .خام با رشته عملیاتت فیزیکی و شیمیایی به چندین گروه فراورده های سودمند تبدیل می گردد . هم اکنون بیش از ۹۰۰ پالایشگاه دایر در جهان هست که بیش از چهارم آنها در ایالات متحده آمریکا قرار دارد. بسیاری از اینها دارای تاسیسات و وسائل پیشرفته تبدیل هستند که به آنها امکان میدهد انواع مختلف نفت خام را مورد تجزیه قرار داده و گروههای مختلف فراورده های مورد نیاز را تولید نمایند. نخستین مرحله عملیات تصفیه نفت عبارتست از تقطیر نفت خام به منظور تجزیه مواد متشکله آن .این عملیات در یک برج بلند فولادی انجام می گیرد که برج تقطیر و تجزیه نامیده می شود. قسمت زیرین این ستون بسیار داغ است ولی در قسمت های بالاتر بتدریج حرارت کمتر می شود . جدار اصلی ستون بوسیله سینی های افقی واقع در فواصل مختلف ، از یکدیگر جدا می شود . این سینی ها هم ممکن است سوراخ دار باشند و هم پویایی .
سینی های سوپاپی قادر است انواع متنوع تری از مواد را در مقایسه با سینی های سوراخ دار در خود جای دهد : همزمان با افزایش بار بخار در ستون ، تعداد سوپاپهایی که در هر سینی باز می شود بیشتر می گردد. هر یک از سینی ها خنک تر از سینی زیری است ، و بدین ترتیب یک شیب حرارتی ایجاد می گردد که گازهای مختلف را تقطیر و به مایع تبدیل می کند . نفت خام ابتدا در یک کوره داغ می شود و سپس به قسمت پایین ستون منتقل می گردد. از آنجایی که بیشتر مواد متشکله نفت حالا دیگر در حال جوشیدن هستند ، تبدیل به بخار می شوند و از طریق سینی های سوپاپی از ستون بالا می روند . هر یک از مواد همین که به سینی ای می رسد که حرارتش اندکی کمتر از نقطه جوشش آنست تقطیر می شود و دوباره تبدیل به مایع می گردد . این مواد همین که در روی سینی های جداگانه خود تقطیر و به مایع .تبدیل می شوند جذب لوله ها میگردد.
عمل تقطیر بطور مداوم انجام می شود ، بدین معنی که مستمر نفت خام داغ وارد قسمت پایین ستون می شود و مواد مختلف هر کدام در سطح مناسب خود به خارج جریان می یابد . موادی که به بالاترین قسمت ستون می رسند مواد سبک و آنهای که در سینی های پایین تقطیر می گردند مواد سنگین نامیده می شوند . سبک ترین ماده گاز پالایشگاهی نام دارد و بصورت بخار می ماند و برای سوخت در پالایشگاه بکار می رود . مواد سبک دیگر عبارتند از: گاز نفت مدای(LPG) ،گازولین ( بنزین) و نفت که یکی از مواد مهم مورد مصرف در صنایع شیمیایی است. از مواد سنگینتری که کروسین (سوخت هواپیما) رامی توان نام برد و دیگری گازوئیل که برای تامین گرما و به عنوان سوخت موتورهای دیزلی بکار می رود.
سنگین ترین این مواد در قسمت زیرین ستون بدست می آیند و به عنوان مازوت ( نفت کوره ) بکار می روند و یا بصورت رسوب در می آیند. پس از تقطیر ، بسیاری از فرآورده های تفکیک شده برای پالایش در معرض عملیات دیگری قرار می گیرند . رسوبهای سنگین تحت جریان خلا, و مکش از نو تقطیر می شوند و از آن ها مواد خام روغن موتور ، قیر و بعضی مواد خام دیگر بدست می آید که به نوبه خود در معرض عملیات تازه ای قرار می گیرند. ولی به هر حال عملیات تقطیر ندرتا قادر است فرآورده ها را به مقدار مورد نیاز بازار تهیه نماید . مثلا اغلب بین یک سوم تا نصف محصول حاصله از تقطیر مازوت است در صورتی که قسمت عمده تقاضای خریداران را مواد سبکتر تشکیل می دهد . از این رو پالایشگاههای مدرن برای تبدیل این مواد به فراورده های بازار پسند روشهای شیمیایی بکار می برند . از جمله مهمترین این روشها ‚عملیات تجزیه و ترقیق است که ذرات بزرگ مواد سنگین را به ذرات کوچکتر و ارزشمند تر تبدیل میکند . ذرات را با یکی از روشهای تجزیه و ترقیق حرارتی (مانند روش ((شکستن چسبانی و غلظت)) ) تجزیه و تفکیک می شوند .
اعمال روش ((شکستن چسبانی و غلظت ))مقدار غلظت مواد رسوبی را کاهش می دهد و در نتیجه مازوت حاصله نیاز کمتری به مخلوط شدن با مواد گرانبهاتر خواهد داشت . با روشهای ((ترکاندن شیمیایی )) مواد سنگین با استفاده از یک عنصر شیمیایی تجزیه می شوند که می تواند یک فعل و انفعال شیمیایی به وجود بیاورد بدون اینکه خودش دچار تغییر شود. روشهای تبدیل را در مورد مواد سبکتر نیز می توان به کار برد نفت را می توان با استفاده از یک عنصر حاوی طلای سفید با روشی که (اصلاح) نامیده می شود به مواد گازوئیلی (بنزینی)بسیار مرغوب تبدیل نمود : ماشین ویژه این عملیات ((سکویی))نام دارد . این عمل هیدروژن نیز تولید می کند که برای سایر عملیات پالایشگاهی سودمند خواهد بود . اخیرا همه کوششها روی این نکته متمرکز بوده است که رسوبات پالایشی را به فراورده های قابل استفاده تبدیل کنند.
در عملیات معروف به (تبدیل هیدروژن ) (Hyson)هیدروژنی که از گاز طبیعی یا در نتیجه (عملیات سکویی) به دست می آید به دست می آید به رسوبات اضافه می شود . عملیات دیگری که با رسوبات م توان انجام داد عبارتست از جدا کردن آنها ‚که خود اصل بسیاری از فنون تبدیل کربن به ذغال سنگ بی چربی قابل استفاده به عنوان سوخت بشمار می رود . فنونی که در هر پالایشگاه بکار می رود بستگی به نوع نفت خام و احتیاجات بازار مربوطه دارد. بیش از یک صد نوع نفت خام در جهان به بازار می آید و گاهی یک پالایشگاه مدرن ناچار است در ظرف سال روی بیش از۲۰ نوع مختلف نفت فعل و انفعال انجام دهد. بازارها ی مختلف ‚ فراورده های گوناگون احتیاج دارند. در ایالات متحده آمریکا قریب یک پنجم خانواده ها سه یا بیشتر اتومبیل دارند . بنابر این پالایشگاهی که برای امریکا محصول تهیه می کند باید قسمت عمده تولید خود را به بنزین اتومبیل اختصاص دهد .
ضمنا احتیاجات بازار همواره در حال تغییر است زیرا که افراد سعی دارند در مصرف نیرو صرفه جویی کنند یا به مواد سوختی دیگری روی آورند . در سالهای اخیر بسیاری از پالایشگاه ها اقدام به سر مایه گذاری ها ی عظیم در وسائل تبدیل و کامپیوترهای ویژه عملیات پالایشی کرده و بر نامه ها ی اداره و کنترل ((انرژی))تنظیم کرده اند تا بتوانند انعطاف پذیری خود را افزایش داده و با نتیجه در تامین احتیاجات بازار موفق گردند. صنایع پتروشیمی علم شیمی و صنعت پتروشیمی در پرتو فعالیت ها و بالندگی مغزهای متفکری که عامل همه ی پیشرفت ها و دستاوردهای جوامع بشری است ، با تولید هزاران فرآورده ی شیمیایی و پتروشیمایی به حدی در زندگی روزمره انسان ها نفوذ کرده و آن را تحت تاثیر قرار داده که تصور زندگی بدون این مواد غیر ممکن است . بیش از چند دهه از پیدایش صنعت پتروشیمی در جهان نمی گذرد ، لیکن به دلیل تقاضا و نیاز روز افزون جوامع بشری بر محصولات متنوع آن پیشرفت چشمگیری در این صنعت صورت گرفته است.
در کشور ما نیز با توجه به وجود منابع سرشار هیدروکربن ( نفت و گاز) برخی زمینه های مساعد دیگر ، تاسیس مجتمع های پتروشیمی جزو برنامه های اصلی دولت قرار گرفته تا بتوانیم با تولید انواع فرآورده های پتروشیمی ، با ارزش چندین برابر مواد اولیه ی آن، در آدمهای کشور را افزایش داده و کشورمان را در صحنه جهانی به جایگاهی که سزاوار آن است ارتقا دهیم . در این زمینه تلاش های زیادی صورت پذیرفته و موفقیت های بزرگی نیز حاصل شده است ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی که در سال ۱۳۶۸ با ۳/۵ میلیون تن در سال بو ده ، در حال حاضر به حدود ۵/۱۳ میلیون تن رسیده وبا اجرای یک برنامه عظیم تحت عنوان برنامه راهبردی صنایع پتروشیمی این ظرفیت طی زمان کمتر از بیست سال به حدود ۵۰ میلیون تن در سال خواهد رسید.
صنایع پتروشیمی چیست؟ واژه‌ی پتروشیمی از دو کلمه "پترول " و "شیمی " ترکیب شده و معنی لغوی آن مواد شیمیایی حاصله از نفت است . این واژه برای اولین بار در ۱۹۴۲ ، توسط عده ای از سازندگان مواد شیمیایی ، برای تبلیغات به کار برده شد . به طور کلی مواد پتروشیمی ، آن گروه از محصولات شیمیایی هستند که از طریق تغییر شکل یافتن یا فعل و انفعالات قسمتی از هیدروکربور های نفت یا گاز طبیعی با سایر مواد تهیه می شوند . محصولات پتروشیمی دارای موارد استعمال عمومی و صنعتی متعدد از قبیل پارچه ( نایلون ، دارکرون ، پشم و پنبه مصنوعی ) لوازم الکتریکی ، کودهای شیمیایی ، حلال ها ، مواد پاک کننده و غیره است. محصولات پتروشیمی صنایع پتروشیمی را می توان به سه دسته مشخص تقسیم کرد:
۱) محصولات اصلی مانند اتیلن ، پروپیلن ، گوگرد ، بنزین ، آمونیاک و غیره . این محصولات پایه و اساس محصولات متعدد دیگر پتروشیمی را تشکیل می دهد.
۲) محصولات میانی که از محصولات اصلی تولید شده و مواد اولیه کارخانه های تولید کننده محصولات نهایی را تشکیل می دهند . مانند پلی کلروروینیل (پی وی سی )، ملامین و...
۳) محصولات نهایی که برای ساختن لوازم و ابزار مورد مصرف صنایع و عموم مردم به کار می روند، مانند الیاف مصنوعی، اشیای پلاستیکی، لاستیک،کود های شیمیایی و غیره .
موارد استعمال و اهمیت جهانی محصولات پتروشیمی امروزه زندگی بدون محصولات پتروشیمی بسیار مشکل است .
در این قسمت موارد استعمال برخی محصولات پتروشیمی را به طور خلاصه بیان خواهیم کرد.
کودهای شیمیایی عامل بسیاری موثری در ازدیاد محصولات کشاورزی جهان می باشند و بدون مصرف آنها به یقین می توان گفت که جمعیت جهانی دچار مضیقه ی شدید غذایی می شود در بعضی کشو رها در اثر کشت و زرع عرض سال های زیاد ، مواد غذایی زمین تحلیل رفته و اگر زمین با کودهای مناسب تغذیه نشود . برداشت محصول بسیار کم است . امروزه پایه و اساس کود شیمیایی را " ازته و آمونئیاک " تشکیل می دهند. پلاستیک ها در بیشتر احتیاجات عمومی و صنعتی سهم مهمی دارند و رکن اصلی زندگی امروزی را ز تشکیل می دهند هر یک از پلاستیک ها دارای مشخصاتی است که ممکن است با مشخصات پلاستیک دیگر کاملا فرق داشته باشد .
امروزه قسمت اعظم یک قایق را پلی استرهای مسطح تشکیل می دهد. در هر اتومبیل بیش از ۱۴ کیلوگرم و در هواپیما های مافوق صوت ، بیش از ۲/۵ تن پلیمر های مصنوعی مصرف می شود . پلاستیک ها در تسخیر فضا نیز سهم موثری داشته اند . بدون پلاستیک ، تهیه لباس فضائی تقریبا غیر ممکن بود. پلاستیک ها هم چنین در تهیه لوازم ساختمانی ، کف پوش ، کیسه و بسته بندی ، قطعات الکتریکی و عایق بندی ،بطری، لوازم طبی ، جراحی و غیره به کار می روند.
ـ لاستیک : یکی دیگر از محصولات پتروشیمی ، لاستیک است که به مقدار زیادی در تهیه تایر وسایل نقلیه به کار می رود ولی موارد استعمال زیاد دیگری نیز از قبیل استفاده در تهیه لوله ،پوشش کابل ، تسمه نقاله و غیره دارد .
ـ الیاف های مصنوعی نیز به علت دارا بودن خواص فیزیکی و شیمیایی مختلف ، موارد استعمال گوناگون دارند .برای مثال نایلون سالنها در تهیه جوراب به کار می رفت و بعد در جهت تهیه پوشاک ، پرده ، پارچه های گوناگون و غیره ، مورد استفاده قرار گرفت . الیاف پلی استر که به نام های داکرون و تریلن نامیده می شوند حتی از الیاف طبیعی و مصنوعی دیگر نیز قدرت بیشتری دارند مصرف این نوع الیاف به علت داشتن خواص گوناگون مانند چروک نشدن به سرعت زیاد شده است. الیاف پلی استر به مقدار زیادی در تهیه پارچه ، پرده ، قالی ، تسمه های نقاله ، طناب و غیره مورد استفاده قرار می گیرد . مواد پاک کننده نیز به مقدار زیادی چه در صنعت و چه در مصارف خانگی جایگزین صابون شده است .این مواد نه تنها جهت شست و شو به کار می روند ، بلکه خاصیت میکروب کشی نیز هستند. علاوه بر آن چه گفته شد ، مواد پتروشیمی موارد استعمال متعدد دیگری نیز دارند. مواد سمی مانند حشره کش ها ، حلال ها، منفجره ، مواد ضد انفجار ، مواد رنگی ، چسب های نواری ، چسب مایع ، بر چسب های کاغذی و صنعتی ، انواع رنگهای ساختمانی . اسیدهای گوناگون برای آب کاری فلزات ، آب کاری پلاستیک ها ، چربی زدایی ، پاک کننده ها و اسیدهای مورد استفاده در آزمایشگاه ها ، گاز کلر برای تصفیه ی آب آشامیدنی ، گاز کربنیک برای نوشابه سازی و آتش نشانی ، گوگرد و دوده های صنعتی برای لاستیک سازی ، انواع تینر ، استن و مواد سوختن و بسیاری فرآورده های دیگر، همه از محصولات صنعت پتروشیمی هستند. فرآورده های نفتی پس از ساخت فرآورده های حاصله از نفت ‚گام پیچیده بعدی نحوه رساندن آنها به خریداران خواهد بود.
برای انتخاب راه حمل فراورده ها عوامل متعددی را باید در نظر گرفت که عبارتند از : نرخ هزینه حمل‚ مقدار فرآورده ها و مسافت بین مراکز توزیع و مصرف کنندگان . مصارف عمده فرآورده های نفتی عبارتست از حمل و نقل ‚تامین گرما و روشنایی و ایجاد برق .ولی البته نفت یک ماده چند خاصیتی است: روغن موتور ‚موم‚ وسائل جلاکاری ‚بسیاری از داروها و وسائل آرایش همه مواد خام خود از نفت می گیرند .صنعت پتروشیمی نیز فرآورده های بیشماری به ما می دهد که برای صنایع و زندگی روزمره ما ارزش بسیار دارد. فراورده های نفتی معمولا به صورت عمده از پالایشگاه خارج می شوند گر چه بعضی از آنها قبلا در قوطی یا بشکه بسته بندی شده و آماده تحویل به مصرف کننده هستند .مشتریان عمده ‚مانند کارخانه های برق یا کارخانه های شیمیایی گاهی سفارشات خود را به وسیله لوله ‚کامیون ‚راه آهن یا کشتی مستقیما از پالایشگاه دریافت می دارند.
مشتریان کوچکتر عموما احتیاجات خود را از مراکز و انبارهای توزیع که ((پایانه)) یا((انبار)) نامیده می شوند دریافت می دارند. فراورده ها به وسیله (کشتی فراورده )یا دو به کامیونهای نفتکش و با واگنهای نفتکش راه آهن برای خریداران حمل می شوند . وظیفه مهم و پیچیده سازمان توزیع یک شرکت نفتی اینست که یقین حاصل کند محصولات مورد نیاز به مقادیر صحیح در زمان مقرر به مقصد معین تحویل گردد علاوه بر این شرکتها دائما تلاش دارند که با برنامه های پژوهشی خود مرغوبیت فرآورده ها و خدمات و راهنمایی های فنی لازم را تامین کنند. بطور کلی هفت یا هشت گروه اصلی فرآورده نفتی وجود دارد ولی باید افزود که هر گروه شامل چندین نوع فرعی است که کاربرد مختلف دارند فرآورده هایی که از اجزا سبکتر ساخته می شوند بیشتر برای وسایل حمل و نقل و ایجاد گرما و نور بکار می روند.
نفت عمدتا به عنوان ماده خام صنایع پتروشیمی مورد استفاده قرار می گیرد. گاز سبک (LPG) عموما بصورت سیلندر و بطری عرضه می گردد و غالبا در خانه ها ، هتلها ، رستورانها و موسسات دیگر به عنوان سوخت آشپزی و حرارتی بکار می رود . در چند کشور از جمله الجزایر و هلند به عنوان سوخت اتومبیل مصرف می شود . و در ژاپن بیشتر تاکسی ها از این سوخت استفاده می کنند. ولی البته ماده ای که بیش از همه با اتومبیل ارتباط دارد همانا بنزین است . اتومبیل ران امروزی انتظار دارد اتومبیلش در سرمای صبحگاهی براحتی روشن شود و براه افتد . از این رو بنزین های مدرن حاوی آمیخته ای است از مواد اضافی از قبیل ضد یخ ، ضد کوبش و مواد شستشو دهنده . شرکتهای نفتی همواره با کارخانه های موتور سازی در ارتباط نزدیک هستند تا بتوانند مواد سوختی مناسب موتورهای مدرن را به عمل آورند. در ابتدا بنزین مانند سایر اجناس در فروشگاههای وسایل فنی و یا فروشگاههای مواد غذایی به فروش می رسید . با افزایش تقاضا ، پمپ بنزین های اختصاصی احداث شد که برخی از آنها تعمیرگاه نیز داشتند .
در تعمیرگاههای مدرن تکیه روی سرعت تحویل و سهولت کار است : بعضی شان ۲۴ ساعته باز هستند و مجهز به پمپ های بی مقصدی و سیستمی که مشتری می تواند با استفاده از کارت اعتباری تربیت دهد که بهای جنس خریداری شده مستقیما از حساب بانکی اش برداشت شود . بسیاری از این موسسات ، علاوه بر انواع وسائل اتومبیل اجناس دیگری از قبیل مواد غذایی و گل نیز می فروشند ، و بعضا سرویس خشک شویی و کافه تریا نیز دارند. یک نوع سوخت دیگر به نام " نفت چراغ " در هواپیما های غیر نظامی بکار می رود . با توجه به اینکه هواپیماهای مسافر بری سالانه بیش از ۱۵۰۰ میلیارد کیلومتر پرواز می کنند نگفته پیداست که این ماده سوختی چه بازار وسیعی دارد. بسیاری از کشورهای در حال توسعه برای حفظ منابع طبیعی خود غالبا برای حرارت و روشنایی بجای هیزم نفت چراغ مصرف می کنند.
گازوئیل در موتورهای دیزلی کامیونها ، اتوبوسها ، وانت ها ، قطارها و کشتی ها مصرف می شود و همچنین در صنایع و کارخانه های برق نیز کاربردهایی دارد. مازوت برای ایجاد حرارت ؟، نیروی برق و نیز در کشتیهای توربین بخاری مصرف می شود . سنگین ترین رسوبات یعنی فقیر مصارف وسیعی برای آسفالت کاری و به عنوان پوشش عایق رطوبتی سدها ، تونل ها و مخازن آب دارد. همچنین از بعضی رسوبات مواد خام مورد نیاز جهت ساخت مواد روغن کاری بدست می آید . نفت دست نخورده بصورت عمده به کارخانه روغن سازی حمل می شود و در آن جا طبق فرمولهای خاص با مواد شیمیایی ویژه ای آمیخته می گردد . هر نوع ماشینی ، از یخچال کوچک خانگی گرفته تا ماشین آلات غول آسای اتومبیل سازی، احتیاج به روغن کاری دارد. بنابراین بازار مواد روغن کاری وسیع و در عین حال بسیار پیچیده است زیرا برای هر کاربردی یک فرآورده خاص باید تولید گردد . یک گروه از فرآورده ها باید مورد بحث ویژه قرار گیرد : مواد شیمیایی بی شماری که از نفت مشتق می گردد . صنعت پتروشیمی با صنعت نفت بستگی نزدیک دارد . در واقع بسیاری از کارخانه های پتروشیمی سازنده فرآورده هایی هستند که با فرآورده های ساخته شده از منابع کمیاب طبیعی رقابت دارند ، از قبیل لاستیک مصنوعی بجای لاستیک طبیعی ، و پودر شستشو بجای صابون .
همچنین فرآورده های کاملا تازه ای از آنها تهیه می شود که زندگی روزانه ما را دگرگون کرده است: اشیا پلاستیکی برای خانه ، وسائل بسته بندی در سوپر مارکت ، پارچه های "بشور و بپوش " مواد رنگرزی ، وسائل چسب و انواع رنگ . صنعت شیمی برای تهیه مواد خام خود جهت ساخت هزاران فرآورده ای که موجبات آسایش و سهولت زندگی مدرن را فراهم می کنند، متکی به مواد نفتی است حفاظت محیط زیست توجه صنعت نفت به محیط زیست تازگی ندارد . تجارت نفت مستلزم عملیات بسیار وسیع و متعددی است : سکوهای عظیم الجثه ، کشتی های نفتکش ، پالایشگاه ها ، هزاران کیلومتر خط لوله – که همگی در محیط زیست اثر می گذارند. از سالها پیش شرکتها نفتی مقدار زیادی از وقت و بودجه خود را برای یافتن راههایی جهت کاهش آثار نامطلوب عملیات خود بر روی محیط زیست صرف کرده اند .
البته در تحلیل نهایی مساله عبارتست از تعادل بین نیاز به مواد نفتی و علاقه به حفاظت محیط زیست سالم. شرکتهای نفتی و دولتها در این دو زمینه همکاری می کنند و در مقیاس بین المللی تلاش دارند این تعادل را تامین نمایند. در این چند سال اخیر اثرات عملیات نفتی بر روی محیط زیست موضوع بحث های گسترده ای بوده است . این اثرات ممکن است کوتاه مدت باشد ، مانند ریزش تصادفی نفت یا فرآورده های نفتی ، و یا دراز مدت مانند " مساله گرم خانه " (گرم شدن محیط کره زمین ) و یا صدمه به قشر اوزون فضا که اثرات آن در جهانی که نسل های آینده از ما به ارث می برند مشهود خواهد شد
هر صنعتی به صرف وجودش اثرات نامطلوبی بر محیط خواهد داشت و صنعت نفت نیز از این امر مستثنی نیست . با وجود این در همه عملیات نفتی ، تلاشهای وسیعی بعمل می آید تا این اثرات به حداقل برسد و مقررات مربوطه رعایت گردد.
در ضمن عملیات اکتشاف نفت با پیش بینی هایی از قبیل ایجاد عایق صوتی به سلامت محیط زیست کمک خواهد شد. پیش از احداث تاسیسات تولیدی ، با بررسی اهدای ویژه ای بهترین روش جابجا کردن ضایعات و مایعات زائد تعیین می گردد . ضمن عملیات تولید با آزمایشهای منظم نوع آلودگی ناشی از عملیات کنترل می شود . اخیرا مساله بهترین راه پیاده کردن سکوهای دریایی غیر لازم مورد توجه خاص قرار گرفته است. زمانی بود که کشتی های نفتکش آبهای کثیف و آلوده شده کشتی را به درون دریا می ریختند . بعدها با تغییراتی که د ر طرح ساخت نفتکش ها بعمل آمد، عملیات تمیز تر ممکن شد و ضمن ریختن آب آلوده به نفت ، غیر قانونی اعلام گشت .
بعضی نفتکش ها از سیستمی استفاده می کنند که امکان می دهد آبهای آلوده را در داخل کشتی تمیز کنند و روزبروز نفتکش های بیشتری با طرح " مخزن ویژه آلودگیها " ساخته می شوند – بدین معنی که این مخازن فقط برای مواد متفرقه بکار می روند بالنتیجه و نفت و آب جداگانه نگهداری می شوند . برخی نیز برای شستشو ی مخزن بجای آب از نفت خام استفاده می کنند و بدین ترتیب از مشکل آلودگی آب احتراز می کنند. در نقاطی که خط لوله از زیرزمین می گذرد ، در هنگام گذاشتن لوله هلی جدید عملیات خاکبرداری وسیعی انجام می گیرد ، ولی پس از اتمام لوله گذاری سطح زمین را به حالت اولیه بر می گردانند به نحوی که منظره زمین عینا شبیه همان خواهد شد که پیش از شروع عملیات خاکبرداری وسیعی انجام می گیرد ، ولی پس از اتمام لوله گذاری سطح زمین را به حالت اولیه بر می گردانند به نحوی که منظره زمین عینا شبیه همان خواهد شد که پیش از شروع عملیات خاکبرداری بود با دستگاهی به نام " لوله پاک کن با هوش " خط لوله را در فواصل معینی از لحاظ پوسیدگی و زنگ زدگی یا چکه کردن آزمایش و کنترل می کنند . این ابزار نوعی گیرنده یا ضبط کننده دارد که ضمن عبور دادن آن از خط لوله ، هر نوع نشانه زنگ زدگی یا نقص دیگری را تشخص می دهد. پالایشگاه نیز مانند هر مجموعه صنعتی عظیم ، ممکن است با ایجاد صدا و یا آلوده کردن هوا، آب و خاک ، تهدیدی برای سلامت محیط بشمار رود . طرحهای پیشرفته ماشین آلات به کاهش سطح صدا کمک می کند ، و ضمنا پالایشگاهها حتی المکان در فاصله مناسبی از مناطق مسکونی ساخته می شوند. از آبهای زائد بیش از بیرون ریختن رفع آلودگی می شود و نشر بخارهای گازی مایع تابع کنترل های بسیار جدی است . با کوشش فراوان نفت خام و فرآورده های نفتی را در ظرفهای مربوطه نگه داری می کنند تا از آلودگی خاک احتراز شود
جلوگیری از تصادف و اتفاق ، در حفاظت محیط زیست عامل مهمی است . در تهیه طرح ماشین آلات و برنامه عملیات حداکثر توجه و دقت به جنبه ایمنی مبذول می گردد ، ولی معمول ترین علت تصادفات خطای انسانی است . بسیاری از کارها در صنعت نفت مستلزم تماس با فر آورده ها و دستگاه های بالقوه خطرناک است ، بنابراین راهنمایی ایمنی ، آموزش ، و از همه مهمتر وجود وجدان آگاه به مساله ایمنی در بین کارکنان ، از اهمیت بسزایی برخوردار است. در گذشته همیشه برای جلو گیری از " کوبش موتور " مقدار سرب با بنزین مخلوط می شده است . بعدها به علت خطرات احتمالی وجود سرب در فضا از لحاظ سلامت مردم ، بنزین های کم سرب و بی سرب به بازار آمد. در برخی از کشورها بسیاری از پمپ ها بنزین بی سرب می فروشند . و بعضی دولتها با تخفیف های در عوارض بنزین بی سرب به افزایش فروش آن کمک می کنند . حفظ محیط زیست مساله است هم ملی و هم بین المللی، و سازمان های گوناگونی وجود دارند که صنعت نفت از طریق آنها با دولتها در اقدامات مربوط به حفظ محیط زیست همکاری می کند
اقتصاد نفت ، امری است مافوق مساله عرصه و تقاضای این منبع عمده نیروی اولیه و اصلی در جهان . تجارت نفت تابع عوامل متعددی است که مهمترین آنها عبارتست از تصمیمات سیاسی کشورهای تولید کننده و کشوهای مصرف کننده ، و مقررات مالیاتی ، به استثنای یک دوره کوتاه ثبات در دهه ۱۹۵۰ و اوائل ۶۰ ،قیمت نفت همواره دستخوش نوسانات شدیدی بوده است. در دوره مذکور تجارت نفت تحت سلطه شرکت های بزرگ نفتی بود که همه مراحل امر نفت را ، از اکتشاف و تولید تا تحویل به مصرف کننده در اختیار خود داشتند ، ولی از آن به بعد تولید کنندگان نفت و بویژه کشورهای عضو سازمان اوپک کنترل خود را بر روی امر تولید و قیمت گذاری نفت تشدید کرده اند . هنگامی که " ادوین دریک " برای نخستین بار نفت محصول چاه خود را در پنسیلوانیا به معرض فروش گذارد ، بشکه ای ۲۰ دلار عاید او شد ولی پس از مدت کوتاهی قیمت آن به چند سنت تقلیل یافت
تجارت نفت بطور کلی همواره دستخوش نوسانات و تابع تغییرات ناگهانی در تقاضا و قیمت فروش بوده است . با وجود این در دهه های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ ثبات نسبی بر قرار بود. نفت ماده ارزانی بود و شدیدا مورد نیاز روز افزون وسائل نقلیه خشکی اعم از اتومبیل و راه آهن ، و نیز هواپیما ها و کشتی ها و همچنین به عنوان ماده خام برای صنعت شکوفای پتروشیمی . بازار بین المللی نفت تحت سلطه شرکتهای عمده نفتی است ، شل ، بی پی ، گلف ، شورون ، تگزاکو و موبیل بود که به " هفت خواهران " معروف شده بودند. این شرکتها بصورت " کامل و شامل " عمل می کردند بدین معنی که کلیه مراحل را از اکتشاف و تولید نفت گرفته تا آخرین مرحله تحویل آن به مصرف کننده در اختیار خود داشتند.. به طور کلی نفت طبق قرار دادهای دراز مدت به نرخ های اعلام شده به فروش می رسید . ولی در حدود اواخر دهه ۱۹۶۰ کشورهای تولید کننده تسلط خود را افزایش دادن ، بسیاری از امتیازهای شرکتهای نفتی را ملی کردن و یا با انعقاد قراردادهای کنترل تولید نفت را به عهده گرفتند. قبلا در سال ۱۹۶۰ "اوپک" ( سازمان کشورهای صادر کننده نفت ) به وسیله کشورهای ایران ، عراق ، کویت ، عربستان صعودی و ونزوئلا برای حفظ منابع کشورهای عضو در زمینه تولید نفت و در آمدهای حاصله از آن تشکیل شده بود .قطع صدور نفت و افزایش سرسام آور قیمت آن در نتیجه تصمیمات سیاسی تولید کنندگان عرب در جریان جنگ اعراب و اسراییل در سالهای۷۴-۱۹۷۳ و بعدا در جریان انقلاب ایران در سال ۱۹۷۸، میزان قدرت او یک و بویژه کشورهای خاورمیانه را نشان داد .
همین که به اوایل دهه ۱۹۸۰ رسیدیم ، بحران اقتصادی و نیز عکس العمل های مصرف کنندگان نفت ، از جمله یافتن جای گزینهای برای نفت و برنامه های صرفه جویی در مصرف ،باعث کاهش مصرف نفت شد. بالنتیجه ظرفیت تولید نفت زائد و نیاز ، رو به افزایش گذاشت . اوپک که در این زمان چند کشور خاور دور و آفریقا را در بر می گرفت چندین بار کوشید با تعیین سهمیه میزان تولید را کاهش دهد ولی موفقیت چندانی نداشت . علاوه براین بعضی از کشورهای خارج از اوپک بویژه انگلستان ، نروژ و مکزیک تولید خود را افزایش دادن . میزان تولید نفت در کشورهای کمونیستی نیز شایان توجه است اتحاد شوروی که بزرگ ترین کشور تولید کننده نفت جهان است ، با صدور نفت ، مقادیر معتنا بهی ارز بدست می آورند. امروزه هنوز تولید زائد و قیمتهای پر نوسان در صحنه تجارت جهانی نفت خود نمایی می کند .قیمت گذاری نفت امر بسیار پیچیده ای شده است . مقادیر عمده نفت امروزه در ارتباط و مقایسه با قیمت ( در جا)ی بعضی از انواع خاص نفت خام از قبیل نوع "برنت"brant در دریایی شمال ، نوع " دوبی " در خاورمیانه و نوع "شیب شمالی"(North Slope) در آلاسکا معامله می شود . " قیمت در جا " (Spot pmrice) یعنی قیمت یک محموله خاص نفت خام که در یک نقطه معین معامله شود .
نوعی دیگر " نرخ آینده " است که" بازار " آن در لندن و نیویورک تاسیس شده و در این بازارها دلالان نفت به اصطلاح " بشکه کاغذی " معامله می کنند ، بدین معنی که قراردادهایی برای تحویل یک محموله خاص نفت در یک تاریخ مقرر در آینده منعقد می کند ، ولی در چنین معاملاتی در واقع قطره ای نفت تحویل نمی شود. گاهی تولید کنندگان عضو اوپک از روش " قیمت خرید بر اساس قیمت فروش" طرفداران می کنند ، بدین ترتیب که قیمت نفت خام بر اساس بهای فروش قابل پیش بینی فرآورده های تصفیه شده آن توافق می شود. در سال ۱۹۸۶ در اثر رقابت تولید کنندگان عضو اوپک در فروش بیشتر نفت ، نرخ معاملات عمده بین الملی نفت به بشکه ای کمتر از ده دلار تقلیل یافت . متعاقبا کشورهای عضو اوپک به منظور بالا کردن قیمت و ایجاد ثبات در معاملات برای تعیین سهمیه تولید و قیمت فروش رسمی اقدام کردند. وجود ثبات در معاملات نفت به سود همه است. افزایش ناگهانی قیمت یعنی بالا رفتن هزینه سوخت صنایع ونیز هزینه سوخت خانواده ها ، و متقابلا کاهش ناگهانی قیمت منجر خواهد شد به کاهش در آمد مالیاتی کشورها و بروز مشکلات برای کشو رهای تولید کننده که غالبا اقتصادشان متکی و وابسته به در آمدهای نفتی است .نوسانات قیمت برای شرکتهای نفتی نیز مشکلاتی ایجاد می کند زیرا که پروژه های آن ها مستلزم سرمایه گذاری های هنگفت در طی سالیان متعدد است. مثلا شرکت شل با مشارکت شرکت اسو از سال ۱۹۶۹ بیش از ۱۵ میلیارد پوند برای اکتشاف و تولید نفت و گاز در نفت دریای شمال سرمایه گذاری کرده است .
از قرار معلوم حوزه های بزرگ تماما کشف شده اند و در حال حاضر همه تلاشها متوجه حوزه های کوچک تر و محدود تر شده است . در این مرحله است که قیمت نفت در اتخاذ تصمیم جهت شروع بهره برداری از یک حوزه نقش قاطع تواند داشت . زیرا ممکن است با یک کاهش بهای ناگهانی تکمیل یک پروژه از لحاظ اقتصادی غیر سود آور تشخیص داده شود. کوتاه سخن ، اقتصاد نفت امری است پیچیده و تابع مسائل و عوامل متعدد در زمینه های مختلف ، از قبیل تصمیمات سازمان " اوپک " روش تولید کنندگان خارج از اوپک ، تغییر مقررات عوارض و مالیات ، برنامه های سرمایه گذاری شرکتهای نفتی و تولید نیرو و امثال این ها . در چنین اوضاع و احوالی عامل تردید و تزلزل اجتناب ناپذیر است ، و این عامل به تدریج ولی البته به اکراه ، مورد قبول بازیگران صحنه نفت جهان واقع می گردد . صرفه نیست.
این بود واقعیات مربوط به عرصه نفت. و اما موضوع تقاضا در آینده ؟در کشورهای توسعه یافته بخاطر صرفه جویی در مصرف نیرو ،تلاش در زمینه استفاده عاقلانه تر از انرژی و بالاخره تهیه منابع جایگزین انرژی نفت ،بالا رفتن تقاضا بعید به نظر می رسد .خانه هایی که خوب عایق پوشی شده باشند حرارت کمتری نیاز خواهند داشت ،و در موتورهای اتومبیل های مدرن بنزین کارایی بیشتری دارد .از طرف دیگر در کشورهای در حال توسعه ،بعلت بر نامه های صنعتی کردن و نیز افزایش جمعیت بویژه در مناطق شهری احتمال افزایش تقاضا زیادتر است .پا بپای بهبود وضع مالی مردم ،تعداد اتومبیل ها بیشتر می شود و بالنتیجه تقاضا برای نفت که هنوز هم سوخت عمده وسائل حمل و نقل است افزایش می یابد. در اوائل دهه این ۱۹۷۰ نگرانی پیش آمده بود که ممکن است ذخایر نفتی جهان رو به اتمام باشد .
امروزه این نظریه دگرگون شده و باور بر این است که با توجه به تکنولوژی عصر حاضر ذخایر نفتی تا بخش زیادی از قرن آینده نیز دوام خواهد داشت . مسئله مورد بحث مردم امروزه عبارتست از محیط زیست ، و اصطلاح “ رشد قابل تحمل“ هر روز بیشتر به گوش می خورد . مردم البته خواهان سطح زندگی بالاتری هستند .اما نه به بهای صدمه دائمی به محیط زیست .از این پس مصرف هر نوع سوخت حاصله از فسیل ها ، از جمله نفت ، نتها به تصمیمات فنی ، سیاسی و اقتصادی بلکه به نحو روز افزونی به مسئله حفاظت محیط زیست بستگی خواهد داشت .

منبع : سازمان آموزش و پرورش استان خراسان