آینده پژوهی در دالان تاریخ

پیشگویی و پیش بینی آینده که درست هم سن و سال بشر است در دو بستر ریشه دوانده است . ریشه اصیل آن در آسمان نور و صورت قلابی آن در خاک سیاه.
آری پیشگویی به معنای خبر دادن از رویدادها و تغییرات است که می تواند از مجرای وحی و الهام و گاهی نیز مبتنی بر شهود و رویا باشد.
کار به اینجا ختم نمی شود از خاک اشتیاق بشر برای دانستن درباره آینده سلسله پیشگوها و کاهنان سر برمی آورند که در گذشته تلاش داشتند به نحوی به این اشتیاق در زد خاص و عام پاسخ دهند...
اما اولین نشانه های نگاه اصولی تر و علمی به آینده برمی گردد به دوره هایی که بشر می خواست پای همه چیز به آزمایشگاه بکشاند حتی روانشناسی وحتی “آینده “ را.
عصری که بشر براین باور بود که علوم برای همه چیزی راه حلی دارد.و اولین نظرها از قوانین نیوتن در مورد حرکت بود که درک و تحلیل بسیاری از پدیده ها را ممکن ساخته بود در اثر رشد شتابان علوم در این دوره متفکران به این رسیده بودند که تنها زمان می خواهد تا همه قوانین و قواعد جامعه و محیط پیرامون بشر معلوم و آشکار گردد.
در نظری اجمالی به گروه های آینده پژوه می توان چند بنیادی رابرجسته دید:
گروهی که افق های کاملا روشنی از آینده تصویر می کردند درقالب “مدینه فاضله” “شهر آرزوها” و...
گروهی که تجسم های تیره تری از آینده ترسیم نمودند چون‌:جرج اورول، آلدوس هاکسلی
اولین فعالیت آینده پژوهی در قالب یک تحلیل علمی در سال های ۱۹۳۰تا۱۹۳۳توسط یک گروه محققین به سرپرستی ویلیام اف اگبرن(۱) و در زمینه جامعه شناسی انجام شد.
این گروه برای اولین بار متدولوژی هایی نظیر برون یابی های علمی را در مورد روند های اجتماعی روز آمریکا به انجام رسانده وضمن انتشار اولین کاتالوگ روندها در آن کشور ، موفق به آینده بینی های مهمی از جمله افزایش نرخ مهاجرت و ازدیاد طلاق شد.
بلافاصله بعد از جنگ جهانی دوم و به دنبال تجزیه و تحلیل تکنولوژی های مورد استفاده در آلمان و ژاپن متدهای نوینی برای آینده پژوهی ابداع شد که دستاوردهای تکنولوژیک دهه های ۱۹۵۰ و۱۹۶۰ شامل رادار ، موشک های بالستیک قاره پیما و حمل و نقل هوایی از نتایج آن پیش بینی ها بود.
در دوران جنگ سرد و مسابقات تسلیحات هسته ای دغدغه مهم دست اندرکاران نظامی ، پیش بینی زنجیره رخدادهایی بود که پس از رویایی احتمالی هسته ای می توانست اتفاق بیفتد در این رابطه متفکران جامعه شناس و صاحبان نظریه شروع به ارائه طرح ها ومدل هایی کردند و احتمالات مختلف را بررسی کردند . شکل کامل این مدل ها موجب به‌وجود آمدن “ سناریو”(۲) گردید که امروزه یکی ازمهم ترین ابزارآینده پژوهی محسوب می شود. با کمک این سناریوها سلسله رویدادهای متصور در یک زمان بسیار کوتاه پس از شروع یک جنگ هسته ای ، قابل قابل تصور و مدل کردن بوده و در نتیجه می توان عکس العمل ها و نحوه آمادگی های لازم برای روبرو شدن با چنین جنگی را تدوین نمود.
یکی از عوامل رشد آینده پژوهی تحول در طراحی و ساخت تسلیحات نظامی بود . درسالها ی جنگ دوم جهانی تا نک ها ، هواپیما ها ، و کشتی ها در مدت کوتاهی طراحی ، تکمیل و ساخته می شد .اما پیچیده تر شدن انواع تسلیحات نظامی و ظهور موشک ها ی قاره پیما‌ ، زیر دریایی‌های هسته ای و... کار برنامه ریزان صنایع نظامی را دشوار کرد.
چراکه فاصله زمانی طولانی از شروع طرح تامرحله ساخت باعث می گردید تکنولوژی به کار گرفته شده در ابتدای طراحی در طول پیشرفت پروژه دچار تغییرات اساسی شده و اغلب در برهه ساخت نمونه نخستین خارج از رده محسوب گردد.
در نتیجه در سال های ۱۹۶۴ نیاز به پیش بینی تکنولوژی برجسته تر شد و در همین راستا موسسه”وند”گروهی رامامورکرد تاتکنولوژی های نوظهوردریکصدسال آینده راپیش بینی نمایند.
وچنین بود که آینده پژوهی به‌مثابه یک فعالیت عمومی در آمد و به‌تدریج هوشیاری نسبت به زمینه های آینده پژوهی آغاز گردید.
براتراند دوژوئنل (۳) اولین مطالعه نظری را در مورد آینده را با عنوان “ هنرگمان “ نوشت وی با اشاره به اینکه “ هیچ واقعیتی در مورد آینده وجود ندارد “ نتیجه گرفت که یافتن مدارک و استنتاجات برای آینده روش های غیر متداول را می طلبد.
هاریسون براون (۴)با کتاب “ چالش پیش روی آینده “ بسیاری از مسائل بوم شناسی(۵) و مسائل مربوط به توسعه را که انسان معاصر با آن روبه روست پیش بینی کرد.
راشل کارسون(۶) با کتاب “ بهارساکت “ در سال ۱۹۶۲ با تصویر دنیایی بدون سینه سرخ و نوعی پرنده دست به یک جنبش زیست محیطی زد.
پاول ارلیش(۷) با دو کتاب “ بمب جمعیت “ و “ محدودیت های رشد” تحلیل مسائل آینده را به اوج خود رسانید.
انتشار این آثار و پیش بینی فروپاشی جامعه صنعتی دنیای آن زمان را دچار شوک روحی نمود .
بعدها رویدادهایی نظیر ترور برادران کندی و مارتین لوترکینگ ، جنگ ویتنام ،بحران نفتی و رسوایی واترگیت نشان داد که آینده پژوهان در پیش بینی این موضوع درست عمل کرده اند.
در ادامه آینده پژوهان مثبت اندیش با دانیل بل(۸) ظهور کردند . دانیل بل برای اولین بار اصطلاح “جامعه فرا صنعتی “ را در کتابی به همین نام به کار برد. بل سرآغاز تعداد زیادی از آینده پژوهان نظیر مارشال مک لوهان(۹) ،الوین تافلر(۱۰) و جان نیسبیت(۱۱) بود که آینده مورد پیش بینی آنها گرچه کمی دیر محقق شد ولی دنیا شاهد تحولات اساسی در زمینه ارتباطات و کسب و کار از طریق ظهور کامپیوترهای شخصی در دهه۸۰ و ظهور اینترنت در دهه۹۰ بود . آری ، آینده و آن هم از نوع دیجیتال وارد شده بود.
دهه۶۰ بود که آینده پژوهی به عنوان یکی از رشته های جدیدعلوم پایه ریزی گردید و اولین دوره آموزشی آینده پژوهی در سال ۱۹۶۳ توسط جیم دتیور(۱۲) در انستیتو پلی تکنیک ویرجینیا برگزار شد.
به این ترتیب این رشته جدید علمی در تدریس چرخه دانشگاهی افتاد تا امروز که مراکز و پژوهشکده های فراوانی در سطح تخصصی به این موضوع می پردازند از جمله :
انجمن آینده جهان با نام اختصاری ۱۳ wfs درآامریکا
فدراسیون جهانی آینده پژوهی (۱۴ )wfsf در پاریس
این دوسازمان معتبر جهانی با برگزاری کنفرانس ها ی مختلف آینده پژوهان سراسر گیتی را در یک انجمن حرفه ای گرد هم جمع می کند و به توسعه هر چه بیشتر این دانش می افزاید.
از دیگر فعالیتهای این سازمانها می توان به انتشار مجلات تخصصی در زمینه آینده پژوهی اشاره کرد مانند:
▪ نشریات تخصصی “آینده پژوه” و “ تحقیق در مورد آینده ها “ متعلق به انجمن آینده دنیا
▪ مجله معروف “ آینده ها “ متعلق به انتشارات السویر )elseuier(
▪ نشریه “ آینده نگاری “ توسط انتشارات آکسفورد.
در حال حاضر آینده پژوهی عرصه های وسیعی را تسخیر کرده است . دنیای امروز نسبت به سال های آغازین ، آمادگی و صراحت بیشتری برای ملحوظ کردن آینده دارد.
برخلاف آن دوران آینده پژوهی دیگر به عده معدودی از نویسندگان و رهبران فکری محدود نمی شود بلکه دنیای کسب و کار ، دولتمردان و فرهیختگان همگی در حال بیداری و درک این مطلب هستند که آیند؟ موفق در گرو تمرکز اصولی و علمی پیرامون آن است همگان دارند می فهمند که “ می توان آینده را به تسخیر درآورد و مطابق میل خود ساخت اگر و تنها اگر...”.
این مسئله خیلی آسان نزذیک می نماید اگر به چند ترکیب که امروز در سرلوحه هر روزنامه و مجله فراوان دیده می شود توجه کنیم : “ کاغذهای هوشمند “ ، “ هوش رقابتی ۱۵ “ ، “ هوش استراتژیک “ ، “ مدیریت استراتژیک ۱۶” و...
● توجه توجه :
همه این تحولات مدرن در ساخت علوم اجتماعی اتفاق می افتد که “ انسان “ عضو فعال آن است.
و همین یک سطر کافی است براینکه نتیجه بگیریم:
“برای تربیت و هدایت انسان می باید و بسیار می شاید که پیامبران فرهنگی معاصر لحظه ای از درک این تحولات عظمیم غفلت ننماید”

محمد آفتابی

منبع : روزنامه رسالت