دو مرغ بهشتی

درباره‌ی «نیما» نوشتن، برای راقم این سطور همیشه مشکل بوده است، به همان دلیل که نوشتن درباره‌ی «دریا» مشکل است. عظمت ابعاد غول‌آسای دریا، اجازه‌ی ساده نگری و سهل انگاری نمی دهد. این گودال کوچکی نیست که با نگاهی نه چندان دقیق، عرض و طول و عمقش را به تخمین دریابی، این دریاست که برای شناختش باید، دلِ به دریا زدن داشته و تازه خطر غرق شدن را نیز پیشاپیش بر خود هموار کرده باشی. به هر حال قصدم این است که درباره‌ی نیما بنویسم و رابطه اش با یک شاعر بزرگ دیگر. یعنی کار مشکل تر است؟ به نظر می رسد که هر چند آن دیگری، نیما نیست و دریا نیست، اما دور از انصاف خواهد بود اگر، شاعر بزرگ ندانیم‌اش. اما بزرگی نیز، چون بیش‌تر مفاهیم اعتباری، نسبی است؛ بزرگ و بزرگ‌تر و بزرگ‌ترین داریم و به همین اعتبار می توانیم، دریا، دریاتر و دریاترین نیز داشته باشیم. چه غم که اساتید ایراد بگیرند که اسم را به جای صفت نشانده است.
«شهریار» شاعر بزرگی است، شاید آخرین شاعر بزرگ از نسل شاعران کهن ــ‌کهن را به اعتبار گرایش به سنت‌های شعر گذشته به کار می برم‌ـ غزل‌های او، از نمونه های شیرین و پرشور غزل فارسی است با هویتی خاص خود. یعنی می توانیم در کنار غزل سعدی، غزل حافظ، غزل صائب، فی المثل غزل شهریار را هم داشته باشیم و البته بدون آن‌که غرض در یک حد و یک افق دانستن این با آن‌های دیگر در میان بوده باشد. اما این تمام داستان شعر شهریار نیست و با وجود غزل‌های درخشانی که این شاعر دارد، چهره‌ی موفق تر او را باید در برخی شعرهای دیگرش جست‌وجو کرد.
در «افسانه شب»، «دو مرغ بهشتی»، «مومیایی»، «ای وای مادرم» و بیش از همه، در «هذیان دل» که این آخری را باید بهترین شعر شهریار و از زیباترین شعرهای معاصر دانست و در همین‌جاست که شهریار با نیما رابطه برقرار می کند. شهریار آن‌چنان که خود گفته است، در حال خواندن حافظ، با «افسانه»‌ی نیما برخورد می‌کند و این برخورد چنان اثری بر او می نهد و چنان دگرگونش می سازد که «حافظ» را به سویی می نهد و غرق دنیای افسانه و شعر نیما می شود:
من به گهواره‌ی «حافظ» که چو طفل نازم
خواب «افسانه» ربود و عجبم رؤیا بود!
افسانه، در آن سال‌ها (اولین بار افسانه در سال ۱۳۰۴ انتشار یافت) حال و هوای تازه ای در شعر فارسی بود و بیان جدیدی از عشق و شعر عاشقانه. شهریار به راستی منقلب می شود و با استعداد درخشانی که برای پرواز در آفاق تازه دارد، آسمانش را عوض می کند و نتیجه‌ی این پروازها، شعرهای درخشانی است که در تمام آن‌ها، تأثیر مثبت شعر نیما به چشم می خورد. «دو مرغ بهشتی» تحت تأثیر مستقیم «افسانه» سروده می شود. در همان وزن و با همان اسلوب و حال و هوا و همان قالب. این شعر، ستایش نامه‌ی نیماست از زبان شهریار و داستان مرغی که تنهاست و به دنبال جفتی می گردد که آوازش از جنس آواز او و پروازش از تیره‌ی پرواز او باشد.
در این حالت تعلیق و اشتیاق، ناگهان آوازی می شنود که نشانی های دلخواه را دارد و چنان این آواز آشنا مجذوبش می کند که برای یافتن صاحب آواز آفاق را زیر پا می گذارد و از دریاها و جنگل ها می گذرد.
ناگه از جنگل یاسمن ها
ناله‌ی آشنایی شنودم
زخمه‌ی تار جان بود، گویی
چنگ زد در همه تار و پودم
همزبان بهشت طلایی است
باز خواند به نوشین سرودم
در پی آن صدا رفتم از دست
گفتنی است که مرغ، جوینده‌ی «شهریار» است و جفت دلخواه نیما و ناله‌ی آشنایی که از جنگل یاسمن ها برمی خیزد، همان «افسانه».
شهریار، برای یافتن نیما، به مازندران می رود؛ تا قهوه خانه ای که سراغ نیما را از آن‌جا دارد، اما موفق به دیدار نمی شود و به ناگزیر جلدی از دفتر غزل هایش را که در آن زمان تازه انتشار یافته بود با نامه ای برای نیما می گذارد و باز می گردد.
این را شهریار در مصاحبه ای سال‌ها پیش اگر اشتباه نکنم سال ۴۵ یا ۴۶ بیان کرده بود که متأسفانه دسترسی به آن نداشتم و ناچار از حافظه و از خود شعر «دو مرغ بهشتی» بهره می گیرم.
شهریار چند روز بعد به همان قهوه‌خانه می رود و سراغ مجدد از نیما می گیرد. قهوه چی می گوید، آقای نیما آمدند و من نامه‌ی شما و آن کتاب را به ایشان دادم، اما او، نامه را پاره کرد و دور ریخت! دل حساس و زودرنج شاعر، به درد می آید، بی آن‌که دلیل بی محلی نیما را دریافته باشد.
با خود اندیشید آخر خدایا
او خود از کبر با من نپرداخت؟
یا چنان غربت خاکدانم
کرده آلوده کاو باز نشناخت
یا که من نیستم آسمانی
اهرمن با من این رنگ‌ها باخت
کم‌کم از خویشتن ننگش آید.
دو مرغ بهشتی، از نشانه ها و تمثیل های آشنایی که در عرفان ایران، وجود دارد نیز بهره گرفته است. خود همین اصلیت بهشتی داشتن و غریب خاکدان بودن، یکی از آن نشانه هاست. شاعر خود را مرغ بهشتی می داند که مرغان خاکی، و آوازشان را، در خور جان آسمانی و آواز آن‌جهانی اش نمی داند و در جست‌وجوی مرغ بهشتی دیگری است که چون او غریب این خاکدان است و در اشتیاق رهایی از قفس تن و پرواز به سوی جانان.
و چنین است قصه‌ی بی مهری جفت بهشتی اش و داستان تنهایی و سرخوردگی اش را با خود به کوه و در و دشت می برد و با زمین و آسمان باز می گوید:
اینک از طرف کوه دماوند
صبحدم چون شکوفه‌ی دمیده
او به پایان اندیشه خود یافت
بر لب چشمه ای آرمیده
ناگه از غلغل کاروان ها
لرزه بر تن غزالی رمیده
آمد و خود در آغوشش انداخت
گر من از خاکیانم غزالا!
با منت این چه زود آشنایی‌ست؟
کز رد پای مردم رمیدن
شیوه‌ی آهوان ختایی است
ور نیم خاکی، آن شاهد قدس
از چه رو با منش، بی صفایی‌ست
حلقه زد اشک در چشم آهو
شاعر چنان شیفته‌ی آن صاحب آواز است که چون بی مهری او را می بیند باز هم خشمگین نمی شود و بر او نمی تازد بلکه در ماهیت خود به تردید می نگرد که نکند، من همانی نباشم که می پندارم؟
در این تردید و اندوه اما، دل شاعر از امید خالی نیست و بانگی در درونش ندا می دهد که سرانجام روزی دلخواه را خواهد یافت، کبوتر، مژده گوی سنتی قصه ها، نوید دیار نزدیک دوست را آواز می دهد:
کفتری چاهی از آشیانه
در پی دانه می کرد پرواز
زیر پر، بر لب جو جوانی
دید و با جفت خود داد آواز
روزی این نغمه ساز بهشتی
می شود با هم‌آواز دمساز
او رسید به دروازه‌ی شهر
نیما بعدها برای شهریار توضیح می دهد که پیش از آمدن تو، چندین بار، چند نفر پیش من آمده و خود را شهریار معرفی کرده بودند و هر بار، دریافته بودم که با دروغگویی، طرف بوده ام. تو که آمدی، من به همان گمان که این یکی نیز، نامه و دفتر را جدی نگرفتم.
به هر حال آن رفتار نیما، هر دلیلی داشته است، بعدها از جانب خود او، عذرش خواسته می شود و سال‌ها بعد، نیما پوزش‌طلب و دیدارجو، به سراغ شهریار می رود. لحظه های آمدنش در «دو مرغ بهشتی» به زیبایی تصویر شده است:
شبچراغان روشنگر شهر
رنگ و وارنگ، دل می ربایند
لاله رویان به طرف خیابان
زیب و فر، رنگ و بو می فزایند
این همان شاعر آسمانی‌ست!
و در چنین حالتی، آن دیگری، که خبر از دیدار نزدیک دوست ندارد، همچنان ملول و محزون، در تنهایی خود، در برزخ یار و اغیار بسته و با خود نشسته است:
در شبستان خود پای شمعی
شاعری مات و محزون نشسته
دیرگاهی است کاین کلبه را در
بر رخ یار و اغیار بسته
گرد اندوه باریده این‌جا
می نماید همه‌چیز خسته
دفتری پیشش است و سه تاری
و سرانجام دوست، هم آواز و هم نفس از راه می رسد. بی خبر و ناگهانی، این حضور و این دیدار برای شهریار چنان خاطره انگیز و پرشکوه است که بعدها، در منظومه‌ی «دو مرغ بهشتی»، این گونه، به ثبتش می رساند:
پیشتازان موکب رسیدند
همزبان بهشتی است، هشدار!
عود می سوز و صندل همی سای
غرفه را درگشا، پرده بردار
شاعری محتشم شمع در کف
پرده بالا زد و شد پدیدار
اشک شوقش به مژگان درخشید
و به راستی، لحظه، لحظه ای باشکوه و فراموش‌ناشدنی است؛ هم برای شهریار، هم برای نیما و هم برای تاریخ شعر معاصر فارسی که در آن دو شاعر بزرگ، هر یک به عنوان نماینده‌ی شایسته ای از دو فصل مشخص شعر امروز، آغوش به روی هم می گشایند. این صحنه ای است که در آن غزل امروز، با شعر نیمایی آشتی می کند و مثنوی بر گونه‌ی شعر آزاد، بوسه می زند و بار دیگر مضحک بودن جنگ و ستیز بر سر قالب‌ها را، به رخ می کشد. شعر خوب، خوب است و شعر بد، بد و بقیه هر چه هست در حاشیه قرار می گیرد.
باری، نیما از دیدگاه شهریار، آن گوهر شبچراغی است که از دل دریا برآمده است. او، آن شاعر یگانه ای است که چون برای دیدار دوست می شتابد، کهکشان‌ها در معبرش پل می زنند. شهریار با فروتنی و ارادتی خاص، جایگاه نیما را در آسمان توصیف می کند و مکان خود را در زمین. هر چند که در اصل، خود و نیما ر از تبار مرغان بهشت دانسته است:
گوهر شبچراغی برآمد
از دل لاجوردینه دریا
کهکشان تا زمین پل کشیده
وز دو سو، نرده‌ی عاج و مینا
سایه ای از دو روح همآغوش
گشت بر پرده‌ی غرفه پیدا
ماه از این منظره فیلم برداشت
در پاره‌ی بعدی، تصویری از چهره‌ی میهمان از راه رسیده به دست می دهد که با اندک تأمل، نشانه های نیما را در آن می توان یافت صورت. پریده‌رنگ و راهبانه ای که حزن و عصمت مسیحا را توأمان دارد و گیسوانی بلند و بر دوش ریخته که هم یادآور تصویر مسیح است و هم تداعی کننده‌ی هیأت نیما:
همزبان با شکوه بهشتی
صورت راهبی طیلسان پوش
عصمت و حزن سیما مسیحا
گیسوان چون سمن هشته بر دوش
شاهد افرشتگان تخیل
پرفشان از دو طرف بناگوش
بازگردنده با گنج الهام
و سرانجام در پاره های پایانی، شعر تصویری از دو شاعر را در کنار هم ارائه می دهد. لحظه ها، در سکونی سخنگو می گذرند. بیان آن شوق‌ها و حکایت آن هجران‌ها، در کلام نمی گنجد، پس سکوت گویاتر است و شاید با همین زبان دل سحرآمیز است که نیما، عذر آن تندخویی شاعرانه را می خواهد و سپس دفتر خونین دلش را در پیش شهریار می گشاید و چشم باریک بین شاعر، ورق به ورق و خط به خط آن دفتر را چنان می خواند و چنان به خاطر می سپارد که بعدها چون دیده ها و حس کرده‌هایش را با ما در میان می گذارد، پنداری که این نه شعر شهریار که به راستی دل خون آلود نیماست که اکنون در پیش روی ماست:
پای شمع شبستان دو شاعر
تنگ همچون دو مرغ دلاویز
مهر بر لب ولی چشم در چشم
با زبان دلی سحرآمیز
خوش به گوش دل هم سرایند
دلکن افسانه هایی دل انگیز
لیک بر چهره ها هاله‌ی غم
گوید آن من نبودم که دیدی
او نمود من و خودنمایی است
با پلیدان صفای من و تو
عرض خود بردن است و روانی‌ست
گر صفا خواهی اینک دل من
آری این لخته‌ی خون گفت و بگریست
در پس اشک‌ها شمع لرزید
وای یا رب دلی بود نیما
تکه و پاره، خونین و مالین
پاره دوز و رفوگر در آن‌جا
تیرهای ستم زهرآگین
خون‌فشان چشم هر زخم لیکن
هم در او برقی از کفر و کین
گفت نیما همین لخته خون است.
آری، به راستی، نیما، عصاره‌ی درد زمان و انعکاس زنج‌های تاریخی مردمی است که تیرهای زهرآگین ستم قرون و اعصار را بر سینه دارند و هم او، با زخم های خون‌فشان سینه اش، اسطوره‌ی کیفر و کین این مردم نیز به شمار می رود، کینه‌ی عمیق به جهان‌خواران. و شهریار این همه را خوب دیده و خوب به تصویر کشیده است.
شعر «دو مرغ بهشتی»، با وصفی که شهریار از تنهایی و غربت خود می کند، پایان می یابد. همزبان رفته و شاعر را با غمی تازه تر تنها نهاده است. به نظر می رسد که اندوه نیما، دست کم برای مدتی، شهریار را از غم های خودش رهانده باشد.
آخرین واژه های منظومه، آغشته به اشک های شبانه ای است که شاعر و شمع محزونش، در غم دوست نثار یکدیگر می کنند:
همزبان رفته و کلبه‌ی تنگ
با غمی تازه تر مانده مدهوش
باز غم، باز هم غم، خدایا
موج خون می زند چشمه‌ی نوش
در غم همزبان اشکبارند.
«دو مرغ بهشتی» نخستین تحسینی است که شهریار نثار نیما می کند اما تنها و آخرین نیست. پس از این منظومه، شهریار باز هم در شعر خود، نیما را و شعر نیما را می ستاید. تا آن‌جا که به یاد دارم شهریار دو غزل برای نیما دارد که یکی گفت‌وگویی با نیماست و دیگری مرثیه ای برای نیما. جز این دو غزل، گه‌گاه نیز این‌جا و آن‌جا، و به مناسبت‌هایی در شعرش یادی از نیما کرده است از جمله در غزلی که با مطلع:
ای دل به ساز عرش اگر گوش می کنی
از ساکنان فرش فراموش می کنی
غزلی که شهریار در آن با نیما گفت‌وگو و درددل می کند در نوع خود از زیباترین و پرشورترین غزل‌های شهریار است و می توان گفت روایت دیگری است از قصه‌ی «دو مرغ بهشتی» و البته با لحنی تلخ تر و یأسی عمیق تر. این‌جا نیز، شاعر از تنهایی خود و نیما در زمانه و در میان مردمی که به ظاهر از تیره و تبار آن دو اند، اما باطناً از دودمانی دیگر، سخن می گوید، تواضع شاعرانه‌ی شهریار نسبت به نیما در این غزل نیز هم‌چنان نمودار است؛ به ویژه در بیت دوم: این غزل را در ضمن جزو نادر غزل‌های شهریار می توان شمرد که هم بیان حالت است و هم حال و هوایی اجتماعی دارد:
نیما غم دل گو که غریبانه بگرییم
سر پیش هم آریم و دو دیوانه بگرییم
من از دل این غار و تو از قله‌ی آن قاف
از دل به هم افتیم و به جانانه بگرییم
دودی است در این خانه که کوریم ز دیدن
چشمی به کف آریم و به این خانه بگرییم
آخر نه چراغیم که خندیم به ایوان
شمعیم که در گوشه‌ی کاشانه بگرییم
این شانه پریشان‌کن کاشانه‌ی دل‌هاست
یک شب به پریشانی از این شانه بگرییم
من نیز چو تو شاعر افسانه‌ی خویشم
باز آ به هم ای شاعر افسانه بگرییم
پیمان خط جام یکی جرعه به ما داد
کز دور حریفان دو سه پیمانه بگرییم
برگشتن از آیین خرابات نه مردی است
می مرده بیا در صف میخانه بگرییم
از جوش و خروش خم و خمخانه اثر نیست
با جوش و خروش خم و خمخانه بگرییم
با وحشت دیوانه بخندیم و نهانی
در فاجعه‌ی حکمت فرزانه بگرییم
با چشم صدف خیز که بر گردن ایام
خرمهره ببینیم و به دردانه بگرییم
آئین عروسی و چک و چانه زدن نیست
بستند همه چشم و چک و چانه بگرییم
بلبل که نبودیم بخوانیم به گلزار
جغدی شده شبگیر به ویرانه بگرییم
پروانه نبودیم در این مشعله باری
شمعی شده در ماتم پروانه بگرییم
بیگانه کند در غم ما خنده ولی ما
با چشم خودی در غم بیگانه بگرییم
بگذار به هذیان تو طفلانه بخندند
ما هم به تب طفل طبیبانه بگرییم.
اما مرثیه ای که شهریار برای نیما ساخته نیز از بهترین شعرهای این شاعر است. پرواز مرغ بهشتی صرف نظر از آن‌که بدرقه‌ی پرشور شایسته ای از نیماست، ادای دینی به او نیز هست؛ ادای دین به شاعری که بزرگ‌ترین نقش را در بازسازی شعر جدید ایران ایفا می‌کند، از جانب شاعری که می توان شعرش را پلی میان شعر دیروز و امروز دانست. این شعر شائبه‌ی هر نوع تردیدی را در اعتقاد شهریار نسبت به شعر نیما که می توان گفت بعد از حافظ بیش‌ترین تأثیر را بر شعر او نهاده از میان می برد و بر سخنان شبهه آمیزی که گه گاه در این‌جا و آن‌جا، از قول شهریار درباره‌ی نیما و شعرش شنیده شده است، خط بطلان می کشد. نه نیما نمی توانسته است از پشیمانی خود، در آن‌چه با شعر فارسی کرده است سخنی با شهریار گفته باشد چرا که این پشیمانی اصلاً نمی توانسته است وجود داشته باشد. شعرها و نامه ها و یادداشت‌های نیما سراسر آکنده از اعتماد به نفس و خودشناسی عجیب اوست. بی آن‌که لزوم آن‌چنانی حس کنم صرفاً برای آن که شاهدی به دست داده باشم دو سه نمونه از یادداشت‌های نیما را درباره‌ی خودش و معرفت مؤمنانه اش بر نفس خود، ارائه کنم و دوباره بر سر سخن بازمی گردم:
▪ از نامه ای به میرزاده عشقی:
«محبس، افسانه و قطعات دیگر من بیرق‌های موج انقلاب شعری فارسی هستند. به همان اندازه که امروز بر آن‌ها استهزاء می کنند، آینده آن‌ها را دوست خواهند داشت. اگر به تقلید صرف از «افسانه» من کسی نتواند اسرار این انقلاب را زنده نگاه داشته باشد، هرگز نقصی برای کار من نخواهد بود، چرا که اصل پیش من است. بیرق‌های من همیشه افراشته و سالم و سرنگون‌نشدنی است. به آن‌ها باید نگاه کرد و طرح نو را در صورت آن‌ها تجسس کرد».
▪ از نامه ای به ا. بامداد:
«من همین قدر باید از عنایتی که جوانان نسبت به کار من دارند متشکر باشم، اگر اشتباه کرده یا نکرده اند قدر مسلم تر اشتباه این‌که شخص خود من در راه و رسم خود، شک بیاورم چون که این نیت و کار من از هیکل خودم در پیش چشمم روشن تر است.»
▪ از نامه به دوستی که شناخته نشد:
«هر چند روزنامه‌خوان و مجله‌خوان نیستم، مجله ای را که فرستادی خواندم. من هیچ محتاج به این نیستم که برای یقین کردن به عاقبت مقدس خود به متابعت دیگران نگاه کنم که چه طور به طرز جدید من اقبال می کنند. این عاقبتی است که در آینده‌ی طرز شعر و سبک نوشتن خود از اولین دفعاتی که قلم من روی صفحه می چرخید، به خوبی می دیدم».▪ از نامه ای به یکی از نویسندگان معاصر:
«ولی تو هرگز در انتشار دادن آثار یک نفر مثل من که به اخلاق وحشیانه ام آشنا هستی حق هیچ گونه متن گذاشتن را نداری و من هرگز مثل کسانی که خودشان و وظیفه شان را گم کرده اند تشکر نخواهم کرد، زیرا تو در این عمل به یک وظیفه‌ی اجتماعی و عمومی خودت رفتار کرده ای و توانسته ای از قبول این اوراق، به طوری که درخواست کرده ای از مردمان ریاکار و طرار جدا شده باشی و در آتیه بگویند فلان نگارنده دوست و حامی حق بود».
گمان می کنم همین قدر کافی است تا دریابیم که نیما، هم بر چند و چون کار خود وقوف داشت و هم با دیدگان نافذ و توانایش آفاق دور و دورتر را به خوبی می دید. او در همان ایام که به روایت خودش، مورد استهزاء قرار می گرفت، از ایمانی که به آمدن این روزها داشت، نیرو و توان ادامه دادن می گرفت. این روزها که شعر او به عنوان حقانیتی بی تردید بر پیشانی ادبیات معاصر ایران می درخشد و این را جز مغرضان همه باور دارند، و شهریار که عمری با شاعر افسانه گذرانده و تأثیرهای مستقیم و غیرمستقیم بسیار از او و شخصیتش پذیرفته است، در شعر «دو مرغ بهشتی» همچنان که گفتم، ادای دینی سزاوار و شایسته به نیما کرده است، خود همین شعر از دلایل و براهین مبین و قاطعی است که در قبول خاطر نیما از جانب شهریار، جای نردیدی باقی نمی نهد. تعریف هایی چون «پدر شعر نوین»، «شعله‌ی جنگل»، «توفان دل دریا»، «صحنه‌پرداز درخشنده ترین سیما در سینمای ادبیات نوین» و جز این‌ها، اندکی از حق بسیار نیما بر شعر فارسی را ادا می کند و ادای حق بیش‌تر را، زمانه خود بر عهده گرفته است. از فرازهای شعر بدرقه ای از نیما، بیتی است که شهریار خود و نیما را با دقتی شاعرانه می سنجد و تصویری که از خود و او به دست می دهد به راستی کتابی از عمق و معناست:
من همه عبرتی از باختن دیروزم
او همه غیرتی از ساختن فردا بود.
شهریار که تمام زندگیش را بر آتش ناکامی بزرگی در جوانی داشته، نشانده است، نیما را در نقطه‌ی مقابل خود، شاعری می بیند که امروزش را، صرف ساختن فردای شعر فارسی کرده و به پیشواز شهادتی رفته است که ظاهراً شهریار نیز از آن آگاه است.
سخن آخر در این مورد این که این شعر، از نظر تعریف‌های شاعرانه و در عین حال تعیین‌کننده ای که از نیما به دست می دهد و نیز از این جهت که داوری مستند غایی و نهایی شهریار را درباره‌ی نیما، ثبت کرده و منتقل می کند، ارزش فراوانی دارد:
رفت آن گو پدر شعر نوین ما بود
شعر نو چیست که بالاتر از آن نیما بود
پسر کوه بگو یا پسر افسانه
شعله‌ی جنگل و توفان دل دریا بود
چون یکی صاعقه بر جنگل و کوه و در و دشت
همه در پرتو اندیشه‌ی خود، پویا بود
سینمای ادبیات نوین ما را
صحنه‌پرداز درخشنده ترین سیما بود
عمق اندیشه و آزادی پرواز خیال
روی پیشانی بازش دو خط خوانا بود
چون زرش با همه پنهانی خود، پیدا بود
گردش چشم نپرسی که در آن جام صبوح
مستی و عربده و آشتی صهبا بود
پشت هر دنده‌ی احساس دلی دیوانه
روی هر نقطه‌ی حساس، سری دانا بود
من همه عبرتی از باختن دیروزم
او همه غیرتی از ساختن فردا بود
گوهرش در صدف لفظ نگنجیده هنوز
کان همه بر سر غواصی آن غوغا بود
از غرور غم توفانی او، با خود او
کس نپرداخت که مهمان شب یلدا بود
پارسال او پی من آمد و همراه پدر
پسری بود که چون دختر من زیبا بود
گوهرم نیست در این بدرقه، اشکم بپذیر
چه کند دل؟ که خود از شیشه نه از خارا بود
یاد از آن مرغ بهشتی که غریب آمد و رفت
گفت در کنج قفس چند توان تنها بود؟
زیست در گوشه‌ی تنهایی خود دنیا بود
رد پایش همه جا محو و بلند آوازه
کز هنر خیمه به قافی زده چون عنقا بود
هر که آمد قدمی چند به پایش بجهد
دست در دست پدر، کودک نابینا بود
از بهشت آمد و آواز غم وحشی خود
خوانده برخاست که با شوق وطن شیدا بود
آن که با وی نفسی چند هم آوایی کرد
دل من بود که همزاد هزار آوا بود
من به گهواره‌ی حافظ که چو طفل نازم
خواب «افسانه» ربود و عجبم رؤیا بود!
دایگی کرد چو حوران بهشتی با من
که به صد آینه با طوطی شکرخا بود
یاد از آن خلوت قدسی که به قول حافظ
«جز من و دوست نبودیم و خدا با ما بود»
آری آن خوان دلاویز که نیما گسترد
سال‌ها رفت که کار من و دل یغما بود
چه به خشت و گل من دید که معماری کرد
والی او بود که این کاخ ادب والا بود
پی تشییع صبا بوده و نیما گویی
ماندن من که به این بی رمقی، بی‌جا بود
طفل من! یاد اساتید کهن دار به خیر
زآن‌که ترکیب تو در تجزیه‌ی آن‌ها بود
بپر ای مرغ بهشتی که گشودم پر و بال
برویم این قفس تنگ نه جای ما بود.
دایره‌ی تأثیر نیما بر شعر شهریار، تنها به همین چند شعر محدود نمی شود. این‌ها که گفته شد بازتاب‌های مستقیم حضور نیما در شعر و شخصیت شاعرانه‌ی شهریار بود. پژواک‌های غیرمستقیم صدای رسای نیما را در شعر شهریار، باید در جا به جای دفترش سراغ کرد.
در منظومه‌ی بسیار درخشان «هذیان دل»، در شعر «قهرمانان استالین گراد»، در مثنوی «افسانه‌ی شب» و قطعه‌ی «در جستجوی پدر و ...»
بیش از این‌ها در شعرهای آزاد شهریار: «پیام به انیشتین»، «ای وای مادرم»، «نقاش» و «مومیایی» که این آخری یکی از زیباترین شعرهای آزاد شهریار است و چه دلیلی از وجود این شعرها قاطع تر، برای آن‌که به پذیرفتن اوزان نیمایی و کوتاه و بلندی مصراع‌ها و تغییر در نقش سنتی قافیه و نزدیک کردن زمان به لحن طبیعی گفت‌وگو، که پیشنهادهای اساسی نیما به شعر جدید فارسی است، از جانب شهریار پی ببریم، پاره ای از شعر «مومیایی» را نقل می کنم. ببینید چه قدر تصاویر زنده و تأثرات تازه و زبان ساده و وزن به طبیعت کلام نزدیک است:
قهوه خانه، سوت و کور
زانوی سکو گرفته در بغل
در خمار مزمن خود چرتکی
پنجره، خمیازه‌کش
در خمار یک غزل، یک پنجه ساز
چشم کاشی های ابلق، خوابناک
از شکاف در به هر جان کندنی است
باز چشمک می زنند
یک درخت بیدمجنون سر به زیر
زل زده در جوی آب، اندیشه ناک
حال ممکن است این سؤال مطرح شود که آیا رابطه‌ی شاعرانه‌‌ی نیما و شهریار، صرفاً رابطه ای یک طرفه بوده است؟ آیا شهریار در این زندگی خاص، نتوانسته است تأثیری بر نیما و شعرش بنهد؟
پاسخ این پرسش چندان ساده نیست، اما شاید با اندکی احتیاط بشود گفت که بی شک شهریار نیز بر نیما تأثیر گذاشته است. چرا که اصولاً رابطه ای چنان نزدیک و با آن ماجراها و شور و حال ها، نمی تواند بیرون از دایره‌ی تأثیر و تأثر بوده باشد. منتها شخصیا عمیق‌تر و ذهن پیچیده‌تر نیما، این تأثیر را مستقیماً منعکس نکرده است، کما این‌که تأثیر هیچ اندیشمند و هنرور ایرانی و غیرایرانی در شعر نیما، طنین بی واسطه و دگرگون نشده، نداشته است. این خاصیت اذهان نیرومند است که هر فکر و هر تصویری را از هر جا و هر کس که بگیرند، چون قصد پس دادنش را داشته باشند، آن را به رنگ و به لباس جهان‌بینی و فرهنگ خود درمی آورند.
تنها، اثری که در میان آثار نیما، به نام شهریار و برای شهریار سروده شده، منظومه‌ی بلندی است با نام «نامه به شهریار». منظومه حال و هوایی چون شعرهای دیگر نیما دارد، مه آلود و پررنج و غم آور و در عین حال دور از آن یأس‌های بیمارگونه ای که بر چهره‌ی رمانتیسم، داغی ناخوشایند نهاده است. این منظومه، با منظومه‌ی «دو مرغ بهشتی» شهریار، نزدیکی‌های بسیار دارد و اصلاً بهتر است این گونه عنوان شود که موضوعی واحد از جانب هر دو شاعر، دیده و سروده شده است. اگر شعرها تفاوت‌های بارزی نیز دارند به دو دلیل است؛ یکی این که طبعاً هر دو از زاویه ای خاص به موضوع نگریسته اند و در نتیجه، دیده ها کاملاً یکسان نبوده است و دیگر این که اصولاً نوع نگرش این دو شاعر و نحوه‌ی انتخاب بخش‌هایی از موضوع و کیفیت بازسازی آن‌ها، در کار دو شاعر بزرگ، متفاوت است. مثلاً صحنه‌ی دیدار دو شاعر در «دو مرغ بهشتی» و در منظومه‌ی نیما، با این تفاوت‌ها شکل می گیرد:
پیشتازان موکب رسیدند
همزبان بهشتی است، هشدار!
عود می سوز و صندل همی سای
غرفه را درگشا، پرده بردار
شاعری محتشم، شمع در کف
پرده بالا زد و شد پدیدار
اشک شوقش به مژگان درخشید.
▪ «دو مرغ بهشتی»
از چپ و از راست
این ندا، در هر طرف پیچید و برخاست
آن‌چنان که گویی اکنون نیز می خیزد
و گذشت روزگاران، زان نکاهیده است حدّت:
نوبت دیدار آمد، شهریار شهریاران را
با یکی چوپان
از شکفته دودمان روستایان
▪ «نامه به شهریار»
و یا داستان هم‌زبانی و همدلی دو شاعر که در «دو مرغ بهشتی» بارها و بارها و به صورت‌های مختلف بیان می شود و از جمله در پاره‌ی نخستین شعر، در منظومه‌ی «نامه به شهریار» این گونه، به تصویر می آید:
او که دیده داشت در این دم صواب دلستانی کردن از من
با من اندر خنده‌ی جان بخش دیگر گفت:
روزگاران جدایی کرد دیگرسان
این جهانت پیش چشمان،
توبه کار این جهان با فکر دیگرگونه می بینی،
زیر از غم خسته‌ی پلک چشم های خود
نقشه‌ی رؤیای شیرینی،
که به نزد بی‌دلان نغز و پسندیده است، می بافی
ای رسیده سوی منزلگه ز طرف راه‌های دور!
با همان چشمان ببین در من
آشنایم من
با زبان تو
آشناتر با سویدای نهان تو
با همان گونه کنایت‌های پرمعنی سخن می کن
من سخن‌های دلاویز تو را از هر که بشنیده
بودم اندر دل
روزی ار باشد ز روز زندگی باشم تو را دیده.
▪ «نامه به شهریار»
یا برای نمونه تازه شدن غم دو شاعر از دیدار یکدیگر:
همزبان رفته و کلبه‌ی تنگ
با غمی تازه تر مانده مدهوش
«دو مرغ بهشتی»
آن‌زمان که دست با هم داده بودیم
و سرود یک شب اندوه آور را
در دل رنجور با هم می سرودیم
داستان رنج من، نوتر بسی گردید.
▪ «نامه به شهریار»
و یا تعبیر «دل نمودن» که کنایتی از راز دل گشودن نیما در پیش شهریار است. و به دنبالش بیان این نکته که هر دو، در غم دوست، اندوه خود را از یاد برده اند، در دو شعر، به دو عبارت، بدین گونه بیان شده است:
گر صفا خواهی اینک دل من
آری لخته‌ی خون! گفت و بگریست
و
وای یارب! دلی بود نیما
تکه و پاره، خونین و مالین
و
آری این شاعر و شمع محزون
کرده از آتش خود فراموش
در غم همزبان اشکبارند.
«دو مرغ بهشتی»
آه! می جستم در این وادی که یابم مردم همدرد
و بدو زآن‌چه مرا بر سر گذشته داستان گویم
دل بدو بنمایم و زو حرف دل جویم
لیک یکبار استخوانم سوخت
و غم دنیایی از کوهم گران‌تر پیش چشم آمد
من، همین که دل به نکته های شورانگیز او دادم
و ندانستنم زمان چه رفت و شب‌ها، چه گذشتند
چشم بر دریای پر تشویش بگشادم.
«نامه به شهریار»
و سرانجام، پایان های مشابه دو شعر که در هر دو، شمع محزونی فضای غم آلود شعر را، از پرتو لرزان خود، سایه و روشن بخشیده است و در این‌جا نیز نیما اشاره‌ای به شعر شهریار دارد. حال پایان این شعر را بخوانیم.
گر همه رگ‌های بی‌خود مانده ام بشکافی از هم، آه!
نشنوی غیر از غم من نام
ای نگارین شهریار شهر دلبندان!
در شبستان تو نیز آن شمع
با پریده رنگ خود، تنها از آن غمگین می افزود
که به یاد روزگارانی چو صحبت را می آغازی،
از تو اندر آتش حسرت، جگر سوزد.
و سرانجام، گمان نمی کنم بر این مقال، هیچ ختامی زیباتر از نامه‌ی نیما به شهریار بوده باشد، نامه ای که عنوان مقدمه‌ی همین منظومه نامه به شهریار را دارد و چون اکثر نامه های نیما، حاوی نقطه نظرهای مهم و دقیق و در خور تأمل اوست درباره‌ی شعرش. اما پیش از نقل تمامی آن نامه، شاید پُربی‌جا نباشد اگر اشاره به این موضوع داشته باشیم که از میان نامه های فراوانی که نیما به این و آن نوشته است و در میان گیرندگان نامه ها تقریباً از هر گروه فرهنگی، هنری و سیاسی کسی یا کسانی دیده می شوند، شاید لحن نامه اش به شهریار، احترام آمیزترین بوده باشد، اگر نگوئیم که صمیمانه ترین و پراخلاص ترین است و این می تواند نشانه‌ای از باور مثبت و اعتقاد جدی نیما به شعر و شخصیت انسانی شهریار بوده باشد، باور و اعتقادی که نسبت به کم‌تر کسی از مخاطبان نامه های نیما، شاهد آن هستیم:
۲۷ تیرماه ۱۳۲۳ تهران
● شهریار عزیز:
منظومه ای را که به اسم شما ساخته بودم، فرستادم. زبان این منظومه زبان من است و با طرز کار من، که رموز آن در پیش خود من محفوظ است. اگر عمری باشد و فرصتی به دست بیاید که بنویسم مخصوصاً از حیث فرم آن‌چه به آن ضمیمه می شود و از خود اشعار پیداست و مخلص شما گناه آن را برای خود و هفت پشت خود به گردن گرفته، شکل به کار بردن کلمات است برای معنی دقیق تر، که در ضمن آن چندان اطاعتی، مانند اطلاعات غلام زرخرید، نسبت به قواعد زبان در کار نیست. در واقع با این کار که در شعرهای من انجام گرفته، قواعد زبان کامل شده و پا به پای این کمال، کمالی برای زبان به وجود آمده است، از حیث مایه و نرمی و قدرت بیان دیگر چیزی که در این اشعار هست، طرز کار است که در ادبیات ما، سابقه نداشته، هنوز کسی به معنی آن وارد نشده و شعر را مجهز می کند برای موسیقی دقیق تری که در بیان طبیعت شایستگی بیش‌تری دارد و اعجاز می کند، اعم از این‌که شعر آزاد سروده شده باشد، یا نه.
دوست شما نسبت به این طرز کار، علاقه و ایمان عجیبی دارد، شبیه به مؤمنی نمازخوان، در مقابل آن زانو به زمین می زند مثل این که بهاری جسته و گل شکفته، به گرد آن می گردد. بیش‌تر اشعار جدی او، که برای فهم مردم خود را نزول نداده است، بر طبق آن سروده شده.
از همه‌ی این‌ها گذشته من یک کار دیگر کرده ام. به قول شما، این شهادتی است. گوینده‌ی این قسم اشعار، هدف دورتر داشته و چه قدر شهرت خود را فدا ساخته است.
به علاوه شهادت است و خود من به زبان می آورم. برای این که سرائیدن این قسم شعر، بسیار زحمت و وقت درخواست می کند. بارها برای رفقای خود گفته ام:
آدم، در حین سرودن و مواظبت در حال مصرع‌ها، که چه طور نظم طبیعی پیدا کنند، خسته و کوفته می شود. ولی هیچ‌کدام از این‌ها برای آستان شریف تو چیزی نیست و نباید چندان چیزی به شمار رود. حتماً اگر روزی باشد، آفتابی هم خواهد بود. آفتابی که اکنون هست، و بی‌آن هیچ چیز، رنگی ندارد، دل است، تو دل می‌خواهی.
اگر در خلال این سطور، بیابی، اگر من توانسته باشم از روی صدق و صفا، علامتی نشان بدهم، کاری کرده ام. من یکبار دیگر، صدق و صفای خود را با این چند سطر علاوه می کنم که به هم‌پای منظومه، یادگار بماند.
منظومه را زنم ماشین کرده، این سطور را به دست خودم می نویسم، باشد برای روزی که ما آن را نمی شناسیم. یا در آن بر حسرت‌های ما افزوده است یا نه؟ و آیا چه چیزها که ما را از راه دیگر برمی انگیزد؟ چشمداشت عمده این است که این هدیه‌ی ناقابل را به منزله‌ی برگ سبزی که درویشی به آستان ملوک تفحه می برد، از دوست خود، بپذیرید! این نمونه‌ی کار من نیست این نمونه‌ی صفای من است.
دوست شما: نیما یوشیج

نوشته‌ی حسین منزوی
پی‌نوشت‌ها:
۱- دیوان شهریار، انتشارات سعدی تبریز، به تصحیح خطی خود شهریار.
۲- قلم انداز.
۳- نامه های نیما یوشیج به کوشش سیروس طاهباز، با نظارت شراگیم یوشیج، از انتشارات نشر «آبی»، پائیز ۱۳۶۴، تهران.
۴- کلیات نیما، از انتشارات صفی علیشاه، به کوشش جنتی عطائی.

منبع : کانون ادبیات ایران