سفر به دیگر سوی ذهن

یکی از کتاب های مطرح در تاریخ ادبیات ایران کتاب «سفرنامه ناصر خسرو»است که هر ایرانی به طور حتم بارها وبارها نام آن را شنیده است.
این کتاب که هم به لحاظ تاریخی و هم به لحاظ ادبی کتابی منحصر به فرد به حساب می آید تا کنون چند صد بار تجدید چاپ شده، اما به نظر می رسد این اثر بیش از هر مورد دیگری به نقد و تحلیل های عالمانه برای سطح دانش مخاطب امروز نیاز داشته باشد، چون این کار در دل خود دارای ظرافت هایی است که فهم صحیح ابو معین ناصر بن خسرو بن حارث قبادیانی بلخی معروف به ناصر خسرو یکی از شاعران و بزرگان درجه اول ادبیات فارسی است که در فلسفه و حکمت هم شناخت تبحر داشته،نکاتی که می توان رگه های موثری از آن ها را در لابلای سفرنامه اش هم یافت. آن برای یک خواننده عادی دشوار به نظر می رسد.
ابو معین ناصر بن خسرو بن حارث قبادیانی بلخی، معروف به ناصر خسرو یکی از شاعران و بزرگان درجه اول ادبیات فارسی است که در فلسفه و حکمت هم شناخت تبحر داشته،نکاتی که می توان رگه های موثری از آن ها را لابلای سفرنامه اش هم یافت.
یکی از نکاتی که سفر نامه ناصر خسرو را به کاری برای همیشه تبدیل کرده نگاه بی طرفانه او در روایت مسائلی است که مشاهده کرده است،تقریبا در هیچ جای سفر نامه ناصر خسرو نکته ای وجود ندارد که او به عنوان مثال یک نظریه شخصی را ارائه داده باشد،ناصر خسرو در این سفر نامه یک راوی محض است که البته در جای خود قابل تامل و بررسی بیشتر است.
ناصر خسرو قبادیانی یکی از سه شاعر ایرانی است که کل کتاب قرآن کریم را ازحفظ بوده و در خلال آثار خود به شکلی ضمنی به این مسئله اشاره می کند ودر سفر نامه اش هم از یک یارپنهان آن چه ناصر خسرو در دل سفرنامه اش حکایت می کند گرچه با نگاهی بی طرفانه روایت می شوند اما خواننده امروزی به راحتی می تواند ازخلال آن ها به مسائلی چون وضعیت تاریخی ،جغرافیایی،سیاسی و اجتماعی آن دوران در شهر ها و مناطق مورد نظر نویسنده آشنا شود. می گوید که در هیچ جا او را تنها نگذاشته است.
آن گونه که صاحب نظران حوزه ادبیات فارسی می گویند ناصر خسرو سفرنامه اش را در طول یک سفر هفت یا هشت ساله نوشته است،یعنی زمانی که او بنا به خطاب یک نیروی درونی در عالم خواب خانه و کاشانه اش را رها می کند و ره سفرحج در پیش می گیرد و از نقاطی چون ارمنستان و آسیای صغیر،حلب ،طرابلس،شام ،سوریه،فلسطین،جزیره العرب،قیروان،تونس و سودان می گذرد و شرح این سیاحت را با دقت تمام می نویسد.
همان گونه که گفته شد ناصر خسرو سفر نامه اش را بر خلاف آثار دیگر در کمال بی طرفی نوشته است،او در بعضی ازبخش های این سفرنامه آن چنان ظرافتی درانتخاب کلمات از خود نشان داده که هنوز هم تازه و بکر به حساب می آیند، ناصر خسرو هر یک از شهرهای سیاحت شده در راه خود را آن چنان زیبا توصیف کرده که خواننده با تصاویری جاندار مواجه است:«...بیستم سفر سنه ثمان ثلثین و اربعمائه به شهر تبریز همان گونه که همگان می دانند ناصر خسرو یکی از سرآمدان عصر خود به حساب می آمده و نگاه او به مسائل ریز و درشت پیرامونش نگاهی ژرف و عالمانه بوده اما او در سفر نامه اش فقط و فقط به مکتوب کردن دیده ها و شنیده ها اکتفا می کند و بنا بر ذات سفرنامه نویسی از اظهار نظر های شخصی می پرهیزد. رسیدم و آن پنجم شهریور ماه قدیم بود و آن شهر قصبه آذربایجان است ،شهری آبادان،طول و عرضش به گام پیمودم،هر یک هزار و چهارصد بود و پادشاه ولایت آذربایجان را چنین ذکر می کردند در خطبه الامیر تلاجل سیف الدوله و شرف المله ابومنصور و هسودان بن محمد مولی المومنین.مراحکایت کردند که بدین شهر زلزله افتاد....»
آن چه ناصر خسرو در دل سفرنامه اش حکایت می کند گرچه با نگاهی بی طرفانه روایت می شوند اما خواننده امروزی به راحتی می تواند ازخلال آن ها به مسائلی چون وضعیت تاریخی ،جغرافیایی،سیاسی و اجتماعی آن دوران در شهر ها و مناطق مورد نظر نویسنده آشنا شود.
وفاداری ناصر خسرو در حفظ چهارچوب های مخصوص به سفر نامه نویسی یکی دیگر از نکات قابل مطالعه در این باره است،نکته ای که به عنوان یک آموزش سفر نامه نویسی محسوب می شود.
همان گونه که همگان می دانند ناصر خسرو یکی از سرآمدان عصر خود به حساب می آمده و نگاه او به مسائل ریز و درشت پیرامونش نگاهی ژرف و عالمانه بوده، اما او در نکته ای که خواننده در مواجهه اولیه با سفر نامه ناصر خسرو باید مد نظر داشته باشد این مسئله است که او باید سفرنامه را با دقت تمام از اول بخواند زیرا بافت این سفر نامه به گونه ای است که هرگز نمی توان بخش هایی از آن را نخوانده رها کرد و اگرچنین اتفاقی بیفتد مخاطب هیچ لذتی از خواندن نمی برد. سفر نامه اش فقط و فقط به مکتوب کردن دیده ها و شنیده ها اکتفا می کند و بنا بر ذات سفرنامه نویسی از اظهار نظر های شخصی می پرهیزد.
نکته ای که خواننده در مواجهه اولیه با سفر نامه ناصر خسرو باید مد نظر داشته باشد این مسئله است که او باید سفرنامه را با دقت تمام از اول بخواند، زیرا بافت این سفر نامه به گونه ای است که هرگز نمی توان بخش هایی از آن را نخوانده رها کرد و اگر چنین اتفاقی بیفتد مخاطب هیچ لذتی از خواندن نمی برد.
توجه ناصر خسرو به آداب و رسوم مناطق مختلف هم یکی از مسائلی است که باید به طور جداگانه از دل سفر نامه استخراج شود و مورد مطالعه قرار گیرد:«...از آن جا هم به شهر صیدا رسیدم. هم بر لب دریا،نیشکر بسیار کشته بودند،در مسجد حصیرهای منقش انداخته و بازاری نیکو آراسته چنان که چون بدیدم گمان بردم که شهر بیاراستند قدوم سلطان را یا بشارتی رسیده است،چون پرسیدم گفتند رسم این شهر همیشه چون باشد...»
کتاب «سفر نامه ناصر خسرو»سال ۱۳۸۷در شمارگان ۲۰۰۰نسخه و قیمت ۳۸۰۰تومان توسط انتشارات ققنوس عرضه شده است.

رسول آبادیان

منبع : خبرگزاری کتاب